باید نصوص مبین شریعت را در کنار نصوص مبین مقاصد ببینیم/ غفلت زیادی در جواهر شناسی داریم/ ادبیات فقهی صاحب جواهر ادبیات هشداری و خط قرمزی است

فقه جواهری انضباط فقهی را در عین حفظ اصول را مد نظر قرار می‌‌‌دهد؛ یعنی این فقه هم پویا و هم پایا است؛ در این گونه همایش‌‌‌ها حتما نباید به مدح پرداخت بلکه می‌‌‌توان با نقد برخی نظرات به توسعه و بسط علوم و همین روش شخصیت‌‌‌های بزرگ نیز کمک کرد.

به گزارش خبرنگار اجتهاد، آیین نکوداشت مرحوم صاحب جواهر (آیت‌الله شیخ محمدحسن نجفی) با عنوان «عیار فقاهت» با حضور شخصیت‌‌‌های حوزوی و اساتید در مدرسه علمیه آیت‌الله گلپایگانی قم به همت مدرسه عالی خاتم الاوصیاء برگزار شد. در این مراسم ابعاد مختلف شخصیتی و علمی مرحوم صاحب جواهر در سخنرانی شخصیت‌‌‌های حوزوی مورد ارزیابی و کنکاش قرار گرفت و با پیام حضرت آیت‌الله صافی گلپیایگانی به این همایش آغاز گردید.

آیت‌الله کریمی جهرمی استاد درس خارج حوزه علمیه قم در این همایش، توجه به نظرات مختلف و دوری از تعصبات را از ویژگی‌‌‌های مرحوم صاحب جواهر دانست و افزود: ایشان در نظرات علمی و مباحث علمی، مخالفان از میان اصحاب را نیز نادیده نمی‌‌‌گیرد بلکه نام آنها را با استدلالات آنها بیان و سپس نظر خود را ابراز می‌‌‌کند.

استاد علیدوست عضو جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، نیز مرحوم صاحب جواهر را قائل به امر سهله بودن دین دانست ولی در عین حال بیان کرد که ایشان آن را به چشم یک قاعده نمی‌‌‌دیدند. دوران مرحوم صاحب جواهر را دوران باشکوه حوزه علمیه نجف بود؛ حال در چنین فضایی که علما و مراجع بسیار بزرگی زندگی می‌‌‌کردند جواهرالکلام در کنار ریاض و کشف و مفتاح الکرامه و دیگر آثار نوشته شد. کتاب صاحب جواهر موقعیت عظیمی در نزد بزرگان شیعه دارد به نحوی که مرحوم آقا بزرگ تهرانی این اثر را اثری بی نظیر در تاریخ اسلام بر می‌‌‌شمرند؛ مرحوم میرزای نوری این کتاب را برترین شگفتی عصر خود می‌‌‌داند.

استاد احمد مبلغی استاد خارج فقه حوزه علمیه قم، نیز در این همایش به تبیین شخصیت مرحوم صاحب جواهر پرداخت و تاکید کرد که ایشان نقش مهمی در ادبیات فقهی ما دارند. اگر فقه جواهری مبنای فعالیت حوزوی ما است باید کتاب فاخر جواهرالکلام در حوزه تدریس مستمر شود. مرحوم صاحب جواهر ادبیات نوینی رادر حوزه فقه بنیان نهادند که در شاگردان و بزرگان تشیع نیز تاثیر فراوان گذاشت.

همچنین حجت‎الاسلام محمد عشایری دبیر علمی همایش نیز گزارشی را روند و چگونگی برگزاری همایش نکوداشت صاحب جواهر بیان کرد و گفت: پیش از این نکوداشت‌‌‌های شخصیت‌‌‌هایی چون محقق خراسانی، شیخ عبدالکریم حائری و دیگر علما برگزار شده است؛ در این مراسم نیز از شخصیت و اخلاق علمی و عملی مرحوم صاحب جواهر تجلیل می‌‌‌شود. در ادامه گزارشی از این نشست از فرارویتان می‌گذرد.

آیت‌الله صافی گلپایگانی: هیچ فقیه و مجتهدی از کتاب شریف جواهر بی نیاز نیست

متن پیام این مرجع تقلید به همایش عیار فقاهت که در حقیقت نکوداشت مقام علمی شیخ محمدحسن نجفی صاحب جواهرالکلام است، به شرح زیر است:

بسم الله الرحمن الرحیم، الحمدلله ربّ العالمین و الصلوه و السلام علی سیّدنا و نبیّنا حبیب إله العالمین أبی القاسم محمّد و آله الطاهرین سیّما بقیه الله فی الأرضین.

«الفقهاء حصون الإسلام»، السلام علیکم و رحمهالله

سخن درباره شخصیّتی است که صاحب معجزه بزرگ قرن سیزدهم است؛ بزرگ مردی که سی سال از عمر با برکت خویش را برای نوشتن دائره المعارف فقه شیعی گذراند و یکی از عظیم ترین کتاب‌‌‌های فقهی مسلمانان را خلق نمود.

بیش از بیست هزار صفحه دُرّ و یاقوت را کنار هم گذاشت و اقیانوسی از جواهر را به گوهرشناسان تقدیم نمود. او به حقّ، غوّاصی بزرگ در دریای بی کران فقاهت بود که سالیان زیاد در آن غوص نموده و گنجینه بزرگ علمی را اصطیاد کرد.

بی شک می‌‌‌توان کتاب «جواهر الکلام» را از نظر جامع بودن فروع فقهی که با احاطه کامل بر نظرات و اقوال فقها و استناد به آیات و روایات در کمال دقّت بررسی نموده و مسائل و موضوعات متنوع را برای اندیشمندان و مجتهدین تبیین کرده، در نوع خود، بی نظیر خواند. به جرأت می‌‌‌توان گفت که هیچ فقیه و مجتهدی از کتاب شریف جواهر، بی نیاز نیست.

این کتاب، افتخار بزرگ جهان تشیع و سرآمد کتاب‌‌‌های فقهی وارثان علوم وحیانی اهل البیت علیهم السلام است.

بعد از قرن یازدهم و دوازدهم هجری قمری که تحوّلی عظیم در فقه و اصول به وسیله علامه وحید بهبهانی از کربلا شروع شد و توسط شاگردانش، همچون علامه بحر العلوم و کاشف الغطاء در نجف اشرف ادامه یافت، حوزه فقهی صاحب جواهر از بهترین حوزه‌‌‌های درسی در نجف اشرف شد و صدها نفر از علماء و فضلاء در درس ایشان شرکت می‌‌‌کردند.

توصیه حقیر به فضلاء و محققّان محترم این است که اگر می‌‌‌خواهید از معارف نورانی علوم آل محمد علیهم السلام بیشتر بهره ببرید، خودتان را از برکات این کتاب گرانسنگ محروم نکنید و در مقابل این کتاب فقهی ارزشمند، زانوی تواضع زده و با استعانت از حضرت ولیّ عصر عجل الله فرجه الشریف، روش فقهی جواهری و علماء سلف را دنبال کنید.

بزرگداشت این فقیه عالی مقام، بزرگداشت فقه و تعظیم شعائر و تکریم علم است.

اینجانب، از مسئولان برگزارکننده این اجلاس مقدّس و از عموم عالمان دینی که در این همایش تشریف دارند، تشکّر نموده و از خداوند متعال مسئلت دارم که بر عظمت و عزّت حوزه‌‌‌های علمیه تحت عنایت صاحب اصلی آنها حضرت بقیه الله الاعظم ارواح العالمین له الفداء بیفزاید والسلام علیکم و رحمهالله

لطف الله صافی – اوّل شعبان المعظّم ۱۴۳۹ هـ

آیت‌الله علی کریمی جهرمی: اخلاق علمی مرحوم صاحب جواهر

اخلاق علمی صاحب جواهر دارای ابعاد مختلف است؛ ابعاد علمی ایشان در مقام اجتهاد و فقاهت و استنباط احکام الهی و همچنین اخلاق علمی این فقیه، به عنوان یک شخصیت کم نظیر در میان فقهای شیعه را باید مورد بررسی قرارداد.

مرحوم صاحب جواهر، زمانی که وارد مساله‌ای از مسایل می‌‌‌شدند، پایگاه مساله را از نظر اقوال بیان می‌‌‌کردند؛ توجه به اقوال و نظر بزرگان در قول مذکور از نظر ایشان بسیار مهم بود؛ ایشان به دنبال بیان این مطلب بودند که نظر خود را فصل الخطاب نمی‌‌‌دانم بلکه نظرات فقها را نیز بیان می‌‌‌کنم.

مرحوم صاحب جواهر بسیار خداترس بودند و به هر نحو سعی می‌‌‌کردند که سخن خود را بدون در نظر گرفتن عمق آیات و روایات و نظرات فقهای بزرگ بیان نکنند.

مرحوم آیت‎الله اراکی از قول مرحوم سیدآقا نورالدین اراکی بیان فرمودند که یکی ازشاگردان صاحب جواهر، طلب تصدیق اجتهاد از سوی ایشان کرد؛ ایشان نیز اجازه نامه‌ای برای وی صادر کردند؛ در آن اجازه نامی از اجتهاد نیامده بود ولی وی با دست خط خود، اجازه اجتهاد را وارد دستخط ایشان کرد.

پس از حضور وی در مجامع علمی و شهرهای مختلف وی سرزبان‌‌‌ها افتاد که چگونه توانسته از مرحوم صاحب جواهر اجازه دریافت کند؛ روزی یک پینه دوز در مسیر رفت و آمد وی بود که به هیچ وجه به او اعتنا نمی‌‌‌کرد؛ به همین خاطر روزی به سراغ وی رفت و به او سلام کرد و مرد پینه دوز به وی گفت که سلام بر تو‌ای شیاد؛ سپس بیان کرد که تو در اجازه عبدصالح، دسیسه کردی و تدلیس نمودی؛ سپس بیان کرد که تو در جمع دوستان حضرت ولی عصر(عج) به عنوان مدلس مطرح شدی که بر عبد صالح دسیسه کرده‏ ای؛ این سخن به این معنی است که امام زمان مرحوم صاحب جواهر را عبدصالح خطاب کردند؛ آن شیخ نیز سپس توبه کرد و به عنوان یک مساله گو در شهرها و روستاها حضور می‌‌‌یافت و دست از بلندپروازی برداشت.

مرحوم صاحب جواهر، در نظرات علمی و مباحث علمی، مخالفان از میان اصحاب را نیز نادیده نمی‌‌‌گیرد بلکه نام آنها را با استدلالات آنها بیان می‌‌‌کنند و سپس نظر خود را بیان می‌‌‌کنند؛ ایشان زنجیر تعصب را نسبت به نظر خود از هم می‌‌‌گسستند.

طلاب و فضلا باید در مقام استدلال حساسیت بسیاری داشته باشند، زیرا در مباحث علمی جدال کردن مهم نیست؛ عمده استناد مرحوم صاحب جواهر به کتاب و سنت بود؛ ایشان هیچگاه به حسب وجود روایات فقهی از آیات صرف نظر نمی‌‌‌کردند و آنها را بیان می‌‌‌کردند.

ایشان تقید بسیاری داشت که در استدلالات خود به روایات نیز نظر عمیقی داشته باشد؛ تسلط ایشان به سند، دلالت و متن روایات بسیار عجیب است؛ جامعه علمی شیعه باید به خاطر ریاست چنین فقیهی بر اریکه علمی خود ببالد.

ایشان توجه بسیاری در تصدیق احکام بر اساس قوت و تعددد روایات داشت؛ حمل و جمع روایات را مد نظر داشت و حرمت بسیاری به روایات می‌‌‌نهاد، زیرا معتقد بودند که این روایات سخن شریف ائمه(ع) است و به هیچ عنوان از آنها به سادگی نمی‌‌‌گذشتند.

ایشان می‌‌‌فرمود، هیچ کسی را نمی‌‌‌توان با علی(ع) و آل علی(ع) مقایسه کرد؛ زیرا هرکسی به هر میزانی بزرگ است که در مقابل ایشان و آل ایشان متواضع باشد و هیچ کسی نباید روایات این حضرات را نادیده بگیرد.

این اجتهاد، اجتهاد با برکت و مقدسی است؛ زیرا تحقیق به علاوه خضوع در مقابل اولیای الهی باعث رشد علمی و اخلاقی و معنوی و برکت و توفیق انسان می‌‌‌شود.

استاد ابوالقاسم علیدوست: روش شناسی فقه صاحب جواهر

دوران مرحوم صاحب جواهر دوران باشکوه حوزه علمیه نجف بود، حال در چنین فضایی که علما و مراجع بسیار بزرگی زندگی می‌‌‌کردند جواهرالکلام در کنار ریاض و کشف و مفتاح الکرامه و… نوشته شد.

کتاب صاحب جواهر موقعیت عظیمی در نزد بزرگان شیعه دارد به نحوی که مرحوم آقا بزرگ تهرانی این اثر را اثری بی نظیر در تاریخ اسلام بر می‌‌‌شمرند؛ مرحوم میرزای نوری این کتاب را برترین شگفتی عصر خود می‌‌‌داند.

بیان شده است که جواهر در بین ۲۵ تا ۳۵ سالگی ایشان نگاشته شده است که به نظر می‌‌‌رسد که این کتاب بیش از سی سالگی ایشان تالیف شده است باشد، زیرا تولد ایشان در قرن دوازدهم است و بر اساس اختلافی که در تاریخ تولد ایشان وجود دارد در خصوص سن نگارش این کتاب فاخر نیز مباحثی مطرح است.

ایشان ۹ سال پیش از وفات خود، این کتاب را به اتمام رساندند؛ ایشان فرصت ۹ ساله‌ای داشتند که اگر نکاتی راجع به کتاب وجود داشت با وجود شاگردان سترگ خویش اصلاح کنند؛ کتاب الجهاد آخرین کتاب ایشان است.

صاحب الجواهر را صرفا با این کتاب می‌‌‌شناسند، ولی در کنار خدمات استثنایی ایشان، مرحوم صاحب جواهر سه تراث عظیم به جای گذاشتند که نخستین آن جواهر است و دوم، مرحوم شیخ انصاری است؛ شیخ انصاری شاگردی مرحوم صاحب را نکرده است، ولی در هنگام وفات ایشان، با وجود همه عالمان بزرگ، ملا مرتضی ذزفولی را به جای خود به مسند مرجعیت نهادند که نقش مهمی در توسعه حوزه علمیه نجف و علوم حوزوی داشت.

مرحوم شیخ ۱۵ سال پس از صاحب جواهر زنده ماندند و به روشی که مرحوم صاحب جواهر به ایشان وصیت کرد از نظر استفاده از این روش باعث شد که فقه تشیع به بالندگی استثنایی برسد.

روش و متدی که صاحب جواهر به جای گذاشتند سومین یادگار ارزشمند ایشان بود؛ ایشان بایسته‌‌‌های اجتهاد را در یک مجموعه نظام مند گردآوردند؛ فقه الجواهر و فقه جواهری با هم متفاوت هستند؛ آنچه که خالد و ماندگار و جامع و جهانی و جاودان می‌‌‌کند، فقه جواهری است.

فقه جواهری انضباط فقهی را در عین حفظ اصول را مد نظر قرار می‌‌‌دهد؛ یعنی این فقه هم پویا و هم پایا است؛ در این گونه همایش‌‌‌ها حتما نباید به مدح پرداخت بلکه می‌‌‌توان با نقد برخی نظرات به توسعه و بسط علوم و همین روش شخصیت‌‌‌های بزرگ نیز کمک کرد.

مرحوم صاحب جواهر در روش شناسی اجتهاد خود روایت ضعیف و شهرت و صفر در نظر نمی‌‌‌گرفتند که سپس بگویند که از این دو، عدد حاصل نمی‌‌‌شود؛ ایشان روش خاصی داشتند تا بتوانند استفاده‌‌‌های روایی و حکمی را به بهترین و دقیق ترین شکل داشته باشند که اگر کسی به نظرات و روش ایشان شناخت دقیق نداشته باشند بر این نظرات حاشیه می‌‌‌زند.

مرحوم صاحب جواهر توجه بسیاری به پیامد فتوا داشتند؛ برخی پس از بررسی تمام جوانب و ادله فتوایی را صادر می‌‌‌کنند، ولی مرحوم صاحب جواهر به پیامد فتوا به عنوان فرایندی در چینش ادله توجه داشتند.

مساله سهله و سمحه در کتاب صاحب جواهر بیان شده است؛ مرحوم صاحب جواهر سهولت و سمحه بودن شریعت را به عنوان یک قاعده نمی‌‌‌پذیرد، ولی آن را به عنوان یک پارادیم و پیشفرض عام و رویکرد به ادله که در فتوای فقیه نیز تاثیرگذار است نگاه می‌‌‌کنند؛ زمانی که محقق اردبیلی بیان می‌‌‌کند که سهولت دین اقتضا می‌‌‌کند که در امر قبله قائل به نظرخاصی بود، مرحوم صاحب جواهر موضع تندی می‌‌‌گیرند و بیان می‌‌‌کنند که سهولت دین به معنی تساهل و بی اعتنا گذشتن از احکام دین نیست.

نصوص دینی ما به نصوص مبین مقاصد و مبین شریعت تقسیم شده است، تکلیف ما با نصوص مبین شریعت مشخص است، ولی حال سوال این است که آیا می‌‌‌توان از نصوص مبین مقاصد استفاده کرد؛ برخی بر تایید این مساله قائل هستند.

برخی از پژوهشگران نص پسند هستند و بر نصوص مبین مقاصد نقشی قائل نیستند؛ معتقد نیستم که می‌‌‌توان مستقیما به نصوص مبین مقاصد التزام کرد، بلکه باید نصوص مبین شریعت را در کنار نصوص مبین مقاصد ببینیم.

استاد احمد مبلغی: گسست بین «نوآوری فقهی» و «تأسیس فقه جدید» در گفتمان صاحب جواهر

یکی از ابعادی که در خصوص مرحوم صاحب جواهر باید بیان کرد آن است که ایشان نقش مهمی در ادبیات فقهی ما دارند. مرحوم صاحب جواهر ادبیات نوینی رادر حوزه فقه بنیان نهادند که در شاگردان و بزرگان تشیع نیز تاثیر فراوان گذاشت.

یکی از شئون مرحوم صاحب جواهر آن است که ایشان از ادبیات غنی و قوی را که‌‌‌هادی و دقیق است را پدید آوردند؛ ایشان از حیث ادبیاتی شخصیت قوی و غنی است؛ اگر تمرکز بر جواهر صورت گیرد و بخواهیم جواهر را باردیگر تجزیه و تحلیل کنیم قطعا یکی از مهمترین ابعاد آن، مساله ادبیات فقهی مولف است.

متاسفانه غفلت زیادی در جواهر شناسی داریم؛ اگر این مساله در حوزه به مثابه یک رشته قوی و نیرومند و علمی و متمرکز بر استخراج عناصر روشی صاحب جواهر تاسیس شود قطعا نفع آن به حال کل حوزه خواهد بود.

فقه جواهری در درون، فقه سنتی است، اگر صاحب جواهر به تعبیر امام فقهی سنتی است که از درون آن به مسایل زمان بر می‌‌‌خیزد باید روی کتاب جواهرالکلام تمرکز رشته‌ای متمرکز و مستمر داشته باشیم؛ کتاب جواهرالکام یک کتاب مواج و غنی است.

ادبیات فقهی ایشان ادبیات هشداری و خط قرمزی است، یعنی ممکن است فقیه در حین استنباط عنان و زمام از دست وی خارج شود، ولی ادبیات این کتاب هشدارهایی را نسبت به خط قرمزها بیان می‌‌‌کند.

بدعت به معنی خروج از چارچوب است؛ بحث بدعت و ابداع برای حوزه‌ای که به دنبال نوآوری است یک مساله مهم است که باید در این زمینه مرز بین بدعت و ابداع فقهی مشخص شود؛ نباید از ابداع فقهی جلوگیری کرد ولی نباید از خط قرمزها نیز عبور کرد.

تاسیس فقه جدید بر اساس فقه صاحب الجواهر و جواهرالکلام این مرزبندی را به خوبی مشخص می‌‌‌کند؛ فرق میان بدعت و ابداع در روش فقه جواهری بیان شده است.

صاحب جواهری بیان می‌‌‌کنند که خاستگاه شکل گیری تاسیس فقه جدید، استخدام و تطبیق قاعده است؛ گاهی اوقات نسبت اصنف با کیان و حرکت و گذشته و مفردات و تراث و اقوال سلف صالح یک نسبت شفاف و روشن است.

مرحوم صاحب جواهری روی عنصر عدم محدویت برای خروج یک بخشی از مصادیق و عدم تطبیق قاعده بر مصادیق تمرکز دارد؛ البته منظور ایشان عدم محدودیت مصداق نیست، بلکه مقصود سنخ مصادیقی است که بار اضافی دارد و با حرکت فقه نیز ناسازگار است.

سخنان حجت‌الاسلام محمد عشایری، دبیر علمی نکوداشت صاحب جواهر

این نشست نکوداشت در ادامه سلسله نشست‌‌‌های تکمیلی در جهت شناخت جریان‌‌‌ها و شخصیت‌‌‌های تاثیرگذار در حوزه فقاهت برگزار می‌‌‌شود گفت: پیش از این چهار نشست نکوداشت دیگر برگزار شده است.

پیش از آن در نکوداشت‌‌‌های دیگری از شخصیت‌‌‌هایی چون محقق خراسانی، شیخ عبدالکریم حائری و… نیز برگزار شده است؛ در این مراسم نیز از شخصیت و اخلاق علمی و عملی مرحوم صاحب جواهر تجلیل می‌‌‌شود.

موضوع همایش از سوی شورای عالی مدرسه خاتم الاوصیا(ع)، مبحث تحول علمی است که مرحوم صاحب جواهر در حوزه روش علمی ایجاد کردند؛ بزرگان حوزه ایشان را معیار تحول خواهی در عین تعلق به چارچوب‌‌‌های شناخته شده فقهی می‌‌‌دانیم

امروزه اسلامی سازی علوم انسانی و اسلامی و الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت و فقه حکومتی از مهمترین چالش‌‌‌های فکری حوزه است و توجه جوانان حوزه به روش صاحب جواهر می‌‌‌تواند ما را در رسیدن به نتایج ارزشمند در این حوزه موفق بدارد. روش فقهی مرحوم صاحب جواهر از سوی امام راحل به عنوان الگوی فقهی مورد تایید انقلاب اسلامی مطرح است.

مشاهد گزارش تصویری همایش «عیار فقاهت» نکوداشت صاحب جواهر