شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
کتاب «بررسی فقهی وقف پول»، تحقیقی مستند در مورد وقف پول و آثار اقتصادی بالقوه آن در جوامع اسلامی است. مؤلفان این اثر، نظر به سابقه وقف پول در فقه اسلامی با عنوان «وقف الدراهم و الدنانیر»، ضمن تمرکز بر دیدگاه فقیهان و مراجع تقلید، ادله مشروعیت وقف پول را بررسی کرده‌اند و سرانجام به جواز وقف پول بر اساس آموزه‌های اسلامی رسیده‌اند.
شبکه اجتهاد: وقف پول، وقف خیریه تأسیس شده با سرمایه پولی می‌باشد. وقف پول، وقفی است که توسط فرد یا گروهی از افراد با موجودیت قانونی، در قالب پول صورت می‌گیرد. وقف پول نوع خاصی از بخشش‌هاست و از انواع وقف دارایی متمایز می‌باشد که این تفاوت به علت ماهیت اصل سرمایه وقف می‌باشد که به شکل وجوه نقدی (به شکل جزء و یا کل سرمایه وقف) صورت می‌گیرد.
هدف نگارش:
پژوهش درباره وقف پول و آثار اقتصادی آن در بهبود شرایط اشتغال و افزایش درآمد جوامع اسلامی است. با وجود آنکه بحث وقف پول و کیفیت آن در فقه اسلامی مورد توجه بوده است، اما به سبب برخی دشواری‌ها، کشورهای اسلامی نتوانستند از ظرفیت بالقوه آن به طور کارآمد و مفید بهره‌مند شوند، از این رو نتایج این تحقیق که بر پایه روش استنادی پیمایشی به انجام رسیده، می‌تواند مأخذ مناسبی برای دستیابی به سیاست اقتصادی مطلوب و مستقل بر مبنای فقه اسلامی و راه‌گشای پژوهش‌های حوزه و دانشگاه باشد.
توصیف کتاب:
ارائه شیوه و راهکارهای جدید و موثر از یک سو و تجهیز منابع ملّی از سوی دیگر می‌تواند در جهت بهبود شرایط اقتصادی کنونی نقش بسزایی داشته باشند تا از یک سو باعث ایجاد اشتغال در جامعه شود و از طرف دیگر سطح رفاه افراد در جامعه ارتقاء یابد.
اقتصاد اسلامی دربردانده نظریه‌هایی درباره بازار، دولت و بخش سوم است. اقتصاد بخش سوم که با وقف، بخشش، صدقات، سروکار دارد، تکمیل کننده رفتار اقتصادی دولت و بخش خصوصی در نظام اقتصاد اسلامی می‌باشد. با بهره‌گیری از پتانسیل این بخش در رفع محرومیت و فقر، ایجاد اشتغال، تولید کالاهای عمومی و مانند آن می‌توان توسعه اسلامی مورد نظر را سریعتر تحقق بخشید.
متون دینی تمام ادیان به ویژه اسلام بر فعالیت خیریه تأکید فراوانی دارند. مردم متدین در طول تاریخ در همین راستا فعالیت‌های بسیاری انجام داده‌اند و امروز در هر کوی و برزن نشانی از کتابخانه، مسجد، بیمارستان، مدرسه که به وسیله افراد خیر احداث شده به چشم می‌خورد. وقف مال به قصد انجام دادن کار نیک، همیشه به شکل‌های گوناگون از جمله وقف خانه و زمین وجود داشته است. دامنه‌ی موقوفه‌ها گسترده‌تر از املاک و اموال ثابت است و دارایی‌های منقول را نیز فرا می‌گیرد.
در ایران این سنّت نیکو مبتنی بر ارزش‌های اسلامی است. بنابراین باید در چارچوب اصول مشخصی که برای آن تعریف شده است، انجام شود. اما به علت تعاریف محدود از آن امکان گسترش دایره‌ی آن و تجهیز بسیاری از دارایی‌های مالی در قالب آن ناممکن شده است. در بعضی موارد سرمایه‌گذاری در موقوفات در مواجهه با حبس عین مشکل بوده و گاه غیر ممکن می‌باشد چون مال را بایستی از نقل و انتقال باز داشته در حالی که سرمایه‌گذاری عموماً با تبدیل مال میسّر می‌گردد.
بحث وقف پول در فقه اسلامی با عنوان «وقف الدراهم و الدنانیر» مورد توجه بوده است. پول، به دلیل رواج بسیار و آسان بودن دسترسی به آن، در میان اموال منقول جایگاه ویژه‌ای دارد. لزوم حفظ عین موقوفه، محدودیت تبدیل آن و عدم جواز وقف پول از موانع حضور اوقاف در بازار سرمایه است در حالی که امروز در کشورهای توسعه یافته با تأسیس نهادهای وقفی و خیریه و تشکیل صندوق‌های وقفی، مسئله سرمایه‌گذاری در وقف جایگاه مثبت و ارزشمندی را به خود اختصاص داده است اما در ایران به دلایلی از قبیل تصور ناسازگاری این سرمایه‌گذاری با مبانی فقهی و حقوق اسلام پیشرفت محسوسی در این زمینه صورت نگرفته است. ظاهراً این دیدگاه وجود دارد که در کشور ما وقف پول مسئله جدیدی است. در حالی که این بحث از قرن هشتم به بعد در جوامع اهل سنّت مطرح و به آن عمل شده؛ اما در جوامع شیعی تازه مطرح شده است. علت آن این است که اهل سنّت از ابتدا در تشکیل حکومت‌ها دخیل بوده‌اند و مباحث اقتصادی حکومتی را مورد بحث و نقد قرار می‌دادند؛ ولی در جوامع شیعه مذهب چون حکومت، شیعی نبوده روشن است که این مباحث اجازه مطرح شدن نداشته است. در حال حاضر در کشور کویت وقف پول اجرا می‌شود که شامل حدود ده یا دوازده صندوق وقفی مانند صندوق ازدواج، کمک به بیماران، خانه‌سازی برای افراد بی‌سرپناه و .. . می‌باشند که واقعاً راه‌گشای بسیاری از مشکلات است.
با توجه به اینکه وقف پول مورد اختلاف فقها بوده و به دلیل برخی موانع موجود کشورهای اسلامی نتوانسته از ظرفیت‌های آن به شکل کارآمد استفاده نمایند، ضروری به نظر می‌رسد تا با تحقیق در ریشه‌های این موانع اَدلّه‌ی جواز یا عدم جواز وقف پول مورد بررسی قرار گیرد تا بتوان سرمایه‌ی عظیم وقف را مانند دیگر سرمایه‌ها در جریان فعالیت‌های اقتصادی قرار داد تا بتوان در این راستا به پارهای از آثار اقتصادی آن بویژه بهبود وضعیت اشتغال، فقر و سطح رفاه فقرا و افراد کم درآمد رسید.
سؤالات تحقیق به این صورت قابل طرح است: ۱- آیا می‌توان پول را مانند سایر دارایی‌ها وقف کرد؟ ۲- در صورت امکان‌پذیر بودن وقف پول، چگونه می‌توان آن را اجرایی کرد؟ ۳- آثار اقتصادی ناشی از اجرایی شدن وقف پول در زمینه فقر و اشتغال به لحاظ تئوریک چیست؟
ساختار کتاب
نویسندگان کتاب را در سه فصل ارائه کرده‌اند که هرکدام از این فصل‌ها دارای بخش‌هایی می‌باشد. فصل اول «ادبیات موضوع، تعریف واژگان و مفاهیم اولیه»، فصل دوم «امکان سنجی وقف پول از منظر فقهی» و فصل سوم «راه‌های به‌کارگیری وقف پول و آثار اقتصادی ناشی از آن با تاکید بر فقر و اشتغال».
فصل اول به بررسی مفاهیم و تعاریف اولیه و همچنین ادبیات موضوع در مورد وقف پول اختصاص یافته است. در ابتدا به پیشینه تحقیق اشاره شده و در گام بعدی تعاریفی از وقف و انواع آن، ماهیت و تعاریف پول، مالیت و مالیت پول، وقف پول، فقر و اشتغال تبیین گردیده است. قابل ذکر است در این تحقیق اشاره شده بحث مالیت پول نتایج مناسبی را در جهت رفع مشکلات فقهی در زمینه وقف پول ارائه می‌کند.
فصل دوم که به بررسی فقهی وقف پول می‌پردازد، شامل محورهایی چون: «شرایط مال موقوفه»، «ادله بطلان وقف پول»، «ادله صحت وقف پول»، «وقف پول در فتوای مراجع تقلید»، «ارائه راهکارهای شرعی جایگزین وقف پول»؛ می‌باشد. همچنین در بخش چهارم این فصل، فتوایی از حضرت امام خمینی (ره) درباره وقف پول ذکر شده است و در ادامه طی استفتائاتی در چند مرحله، زوایای مختلف مسئله را از برخی مراجع تقلید چون آیت‌الله ناصر مکارم شیرازی جویا شده است.
راهکارهای شرعی جایگزین وقف پول
با توجه به اینکه در اکثر فتوای فقهای امامیه این اشتراط وجود دارد که عین مال موقوفه باید باقی بماند، وقف پول صحیح نیست، لذا در بخش جمع‌بندی و پایانی به پنج راهکار شرعی جایگزین وقف پول، برای بهره‌برداری از این منبع مردمی و تأمین مالی امور مختلف اشاره شده است که قابل توجه می‌باشد.
فصل سوم که نیمی از صفحات کتاب به آن اختصاص دارد، راه‌های به‌کارگیری وقف پول و آثار اقتصادی ناشی از آن با تأکید بر فقر و اشتغال را بررسی و تبیین کرده است. در این فصل ابتدا به تبیین روش جمع آوری اطلاعات و چگونگی بررسی آن‌ها و ارائه نتایج حاصل می‌پردازد و سپس به شیوه‌های به‌کارگیری وقف پول و در نهایت آثار اقتصادی آن بر فقر و اشتغال پرداخته و طرحی برای مکانیسم وقف پول و آثار اقتصادی آن ارائه می‌کند.
با توجه به اینکه در این تحقیق از روش پیمایشی اسنادی استفاده شده است؛ تمرکز عمده بر روی دیدگاه فقها و مراجع تقلید در این زمینه و همچنین جنبه‌های عملیاتی و کاربردی و در نهایت آثار وقف پول بر فقر و اشتغال به عنوان اهداف بنیادین می‌باشد. برای تجزیه و تحلیل داده‌ها (در حوزه عملیاتی و اقتصادی وقف پول) از تکنیک‌های آماری و نرم‌افزار SPSS استفاده شده است. در انجام این تحقیق از منابع فارسی، عربی و انگلیسی موجود در کتابخانه‌ها و مجلات اقتصادی و فقهی حقوقی استفاده به عمل آمده و مطالب مورد نیاز به صورت فیش برداری استخراج شده‌اند و پس از بررسی دقیق مورد استفاده قرار گرفته‌اند و به نگارش درآمده‌اند.
کتاب شناسی
بررسی فقهی وقف پول، تألیف: دکتر تقی ابراهیمی سالاری، دکتر سیدمهدی نریمانی زمان آبادی و سیدمحمد سیدحسینی، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، چاپ اول ۱۳۹۴، قطع رقعی، ۱۹۹ صفحه، ۷۰۰۰۰ ریال.
