شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
شبکه اجتهاد: آیت‌الله العظمی سید محمدهادی میلانی از فقهای عالی‌قدر و مراجع بزرگ شیعه بود که در حدود نیم‌قرن به تدریس فقه و اصول پرداخت و در ۲۰ سال آخر عمر خود در مشهد اقامت نمود و ضمن تدریس خارج فقه و اصول، فضلای بسیاری را تربیت نمود.
دوران کودکی و نوجوانی
آیت‌الله میلانی در شب هفتم محرم سال ۱۳۱۳ ه ق در خاندان علم و فقاهت در نجف اشرف متولد شد. پدر ایشان آیت‌الله سید جعفر میلانی از شاگردان فاضل آیت‌الله‌العظمی شیخ محمدحسن مامقانی بود. آیت‌الله میلانی ۱۰ ساله بود که مادر و پدربزرگش آیت‌الله شیخ محمدحسن مامقانی درگذشت. در سن ۱۶ سالگی پدر ایشان نیز به رحمت خدا رفت و این‌گونه در دوران کودکی و نوجوانی یتیم شد.
تحصیلات حوزوی
آیت‌الله میلانی پس از دوران کودکی، دروس حوزوی خویش را آغاز کرد و تا سن ۱۲ سالگی دروس مقدمات و ادبیات عرب را نزد اساتیدی چون آقا میرزا ابراهیم همدانی، آخوند ملاحسن تبریزی و دیگران فراگرفت. آنگاه سطوح فقه و اصول را نزد اساتید بزرگی چون حضرات آیات و حجج‌اسلام: ابراهیم سالیانی، سید جعفر اردبیلی، میرزاعلی آقا ایروانی صاحب حاشیه بر مکاسب، غلامعلی سامرایی از شاگردان فاضل آخوند خراسانی و دایی بزرگوارش آقا شیخ ابوالقاسم مامقانی فراگرفت.
با تکمیل سطوح عالیه فقه و اصول در سن حدود ۲۰ سالگی، شایستگی ورود به درس خارج را پیدا نمود و قریب ۲۰ سال نیز در درس خارج فقه و اصول بزرگان از فقهای نجف شرکت نمود و چندین دوره خارج اصول و ابواب مختلف فقهی را به‌صورت اجتهادی و استدلالی نزد بزرگانی همچون حضرات آیات عظام: شریعت اصفهانی، آقا ضیا عراقی، میرزای نائینی، شیخ محمدحسین غروی اصفهانی معروف به کمپانی و حاج‌آقا حسین قمی فراگرفت تا به درجه اجتهاد مطلق نائل آمد.
ایشان علاوه بر فقه و اصول، در سایر علوم نیز به تحصیل پرداخت: فلسفه و کلام و عرفان را از آیت‌الله شیخ محمدحسین غروی اصفهانی فراگرفت و در درس فلسفه آیت‌الله سید حسین بادکوبه‌ای نیز شرکت نمود؛ ریاضیات را از علامه سید ابوالقاسم خوانساری فراگرفت و علم تفسیر و مناظره و کلام را از علامه آیت‌الله شیخ جواد بلاغی آموخت؛ درس حدیث و اخلاق و عرفان را سال ها نزد حضرات آیات میرزاعلی قاضی و سید عبدالغفار مازندرانی آن‌گونه فراگرفت که خود در این علوم نیز به مقام استادی رسید.
رفاقت و مباحثه با آیت‌الله خویی (ره)
آیت‌الله میلانی با آیت‌الله خویی در اکثر اساتید خارج فقه و اصول و کلام و تفسیر و فلسفه و اخلاق و عرفان و ریاضیات مشترک بود و با این بزرگوار هم‌دوره، همدرس وهم مباحثه بود و با یکدیگر رفاقت و انسی دیرینه داشتند که تا پایان عمر ادامه یافت؛ اما در بین اساتید خارج آقای خویی بیشتر به میرزای نائینی گرایش یافت و آقای میلانی بیشتر گرایش به مرحوم کمپانی داشت که در درس‌های خارج اصول این دو بزرگوار نیز مشهود بود.
جمله‌ای منسوب به آیت‌الله کمپانی است که آیت‌الله میلانی و آیت‌الله خویی را از نظر علمی مقایسه نموده و فرموده است آقای میلانی ادق است و دقت نظر بیشتری دارد ولی آقای خویی زحمت بیشتری در مطالعات و تحقیقات می‌کشد.
آیت‌الله میلانی به عظمت علمی و معنوی استاد خود بسیار اعتقاد داشت و ایشان را از نظر علمی و معنوی کم‌نظیر می‌دانست در حدی که برخی به ایشان نسبت داده‌اند که آیت‌الله میلانی فرموده: در ۲۰۰ سال اخیر در جامعیت علمی مانند ایشان کمتر بوده است.
اقامت در نجف و تدریس
آیت‌الله میلانی هم‌زمان با تحصیل نزد اساتید خارج. تدریس سطوح عالیه فقه و اصول را در نجف آغاز کرد و فضلا از محضر علمی ایشان استفاده می‌کردند. هنوز اکثر اساتید خارج ایشان در قید حیات بودند که برای برخی فضلا درس خارج شروع کرد.
اقامت در کربلا و تدریس
در سال ۱۳۵۴ه‌ق معادل ۱۳۱۴ه‌ش با دعوت حاج‌آقا حسین قمی که پس از واقعه قیام گوهرشاد به عراق تبعید شده بود، تدریس خود را در کربلا آغاز نمود و ضمن تدریس در درس خارج حاج‌آقا حسین قمی نیز شرکت می‌کرد و بدین ترتیب ۱۸ سال در کربلا اقامت نمود.
اقامت در مشهد و تدریس
در سال ۱۳۷۳ه‌ق معادل ۱۳۳۳ه‌ش بنا به دعوت اساتید بزرگ حوزه علمیه مشهد که نوعاً از شاگردان بزرگ آیت‌الله میرزا مهدی اصفهانی بودند بالأخص آیت‌الله شیخ مجتبی قزوینی دران شهر اقامت نمود و تدریس خارج فقه و اصول خود را آغاز کرد که تا دو ماه قبل از فوت ایشان ادامه یافت.
البته درس خارج اصول ایشان بنا به گفته آیت‌الله سید حسین شمس ۱۳ سال طول کشید و بعد از مدتی تعطیل شد. ولی درس خارج فقه ایشان تا ۲ ماه مانده به پایان عمر مبارک ایشان ادامه یافت. خارج فقه ایشان از بحث اجاره شروع شد ابواب دیگر فقه مانند صلوه الجماعه، صلاه مسافر، زکات، خمس و بیع نیز تدریس شد.
اجازات اجتهاد
در مجموع شاگردان آیت‌الله میلانی در عتبات عالیات و مشهد چند نفر از ایشان به دریافت اجازه اجتهاد کتبی موفق گردیدند که به‌تصریح آیت‌الله سید محمدعلی میلانی: آیت‌الله سید ابراهیم علم‌الهدی سبزواری، علامه محمدتقی جعفری و آیت‌الله جزایری از جمله این اشخاص هستند.
مرجعیت و هیأت استفتا
با اقامت ایشان در مشهد و تدریس خارج فقه، افراد زیادی از فضلا و اساتید که در درس ایشان شرکت نموده بودند اعلمیت ایشان را در فقه و اصول نسبت به سایر فقهای عظام اعلام نمودند.
آیت‌الله سید حسن صالحی از شاگردان فاضل آیت‌الله میلانی و از اساتید خارج حوزه مشهد در کتاب خاطرات خود (مدرس صالح) می‌فرماید: علامه طباطبایی ایشان را اعلم می‌دانست. حتی در زمان آیت‌الله بروجردی عده‌ای از فضلای حوزه مشهد معتقد به اعلمیت آقای میلانی از آقای بروجردی بودند.
حجت‌الاسلام والمسلمین حاج شیخ محمدرضا شریفی بیرجندی از وعاظ و خطبای مشهد که مدتی درس خارج آیت‌الله میلانی شرکت نموده است می‌گوید: در منزل آیت‌الله میلانی بودم که علامه طباطبایی نیز حضور داشت. شخصی آذری‌زبان از ایشان برای اعلمیت مردد بود بین آیت‌الله خویی و آیت‌الله میلانی و نظر ایشان را جویا شد. ایشان فرمودند. به نظر من آقای میلانی اعلم است.
از مرحوم آیت‌الله سید محمدعلی میلانی شنیدم که «آیت‌الله بروجردی طی نامه‌ای از آیت‌الله میلانی درخواست کردند که به قم آمده و زعامت و مرجعیت شیعه را بپذیرند».
ارجاع علما و اساتید در امر مرجعیت به ایشان و مراجعات مقلدین برای فتوا و پذیرفتن مرجعیت. مسئولیت شرعی برای تصدی مرجعیت شیعه را بر عهده ایشان گذاشت و لذا ایشان اعلام آمادگی نمود. استفتائات مختلف و فراوان از اقصی نقاط عالم به‌سوی ایشان گسیل شد و نیاز به هیأت استفتا احساس شد و جمعی از دوستان و شاگردان فاضلشان از جمله سید ابراهیم علم‌الهدی سبزواری، محمدتقی عندلیبی سبزواری، محمد واعظ زاده خراسانی، کاظم شانه‌چی، وحید خراسانی و سید عباس سیدان ایشان را در این کار همراهی کردند.
شاگردان شاخص و ممتاز آیت‌الله میلانی در مشهد
در میان شاگردان آیت‌الله میلانی برخی ازنظر مدت استفاده علمی و عمق نظر وقت نظر و شهرت شاخص‌تر هستند که اکثر ایشان از اساتید سطوح عالیه و خارج فقه و اصول حوزه علمیه مشهد و قم بوده و خود این بزرگواران نیز شاگردانی تربیت نموده که خود در حال حاضر از اساتید سطوح عالیه بلکه خارج فقه و اصول حوزه علمیه مشهد و قم و… هستند. برخی از ایشان عبارت‌اند از آیات و حجج‌اسلام:
سید ابراهیم علم‌الهدی سبزواری، سید محمدباقر حجت طباطبایی، محمدتقی عندلیبی سبزواری، سید حسین شمس خراسانی، محمدرضا مهدوی دامغانی، محمود مجتهدی سیستانی، رجبعلی رضازاده، محمدباقر (ناصر) عباسپور، غلامحسین آهنیان، باقری سبزواری، محمدعلی روحانی گلابگیر، سید محمد موسوی درودی، علی علمی اردبیلی، سید عباس سیدان، سید جعفر سیدان، محمدرضا حکیمی، علی فضل بیرجندی، سید علی طباطبایی نقیبی.
عدم گرایش عقاید فلسفی و عرفانی در آیت‌الله میلانی
با توجه به تدریس مرحوم کمپانی در فلسفه و عرفان و تلمذ و شاگردی آیت‌الله میلانی نزد ایشان در این مبانی شبهه گرایش فلسفی و عرفانی در آیت‌الله میلانی در ذهن برخی از فضلا و اساتید ایجاد شد. برخی مدعی هستند ایشان عقاید فلسفی و عرفانی داشته است. ولی تحقیقاتی که در این رابطه با فرزندان و نوه‌های آیت‌الله میلانی و خواص از فضلا و اصحاب و شاگردان ایشان داشته این مطلب را به‌شدت تکذیب می‌نماید:
از آیت‌الله سید محمدعلی میلانی آقازاده ایشان پرسیدم: آیا ایشان محی‌الدین عربی و عقاید او را قبول داشتند؟ فرمود: خیر پدرم به محی‌الدین عربی ارادتی نداشت. از ایشان پرسیدم: آیا وحدت وجود و معاد مثالی ملاصدرا را قبول داشتند؟ فرمود: خیر.
حجت‌الاسلام والمسلمین آقای مدرسی از فضلای آذری مقیم مشهد در مدرسه علمیه آیت‌الله خویی مشهد در حضور اساتید مدرسه خاطره‌ای را نقل کردند که من در محضر آیت‌الله میلانی بودم. طلبه‌ای با ایشان سؤال و جوابی می‌کرد. و از محی‌الدین عربی دفاع می‌کرد. ایشان ناراحت شده و فرمود. من مانند محی‌الدین عربی از خودم نمی‌بافم.
آیت‌الله سید فاضل میلانی از شاگردان فاضل و خواص از اصحاب ایشان که نوه ایشان نیز هست فرمود: ایشان عقاید فلسفی و عرفانی را قبول نداشت. و حتی استفتایی از ایشان دیدم که از ایشان درباره اسفار ملاصدرا سؤال شده بود، ایشان در پاسخ فرموده بود که جز بسم‌الله الرحمن الرحیم آن به چیزی اعتقاد ندارم. این مطلب را در حضور چندین نفر از اهل علم و خاندان آیت‌الله میلانی فرمود.
مرحوم آیت‌الله شیخ ابوالحسن قایمی قوچانی از شاگردان آیت‌الله میلانی نیز فرمود: ایشان عقاید فلسفی و عرفانی نداشت و با محی‌الدین عربی مخالف بود و حتی استفتایی از ایشان دیدم که در مورد اسفار ملاصدرا بود. ایشان فرموده بود. جز بسم‌الله الرحمن الرحیم آن به چیزی اعتقاد ندارم و من فتوکپی آن استفتا را دارم.
آیت‌الله سید محمد موسوی درودی از شاگردان فاضل آیت‌الله میلانی فرمود. یک روز در درس آیت‌الله میلانی فرمودند: «بحث در دو مفهوم مجهول الکنه اصاله الماهیه واصاله الوجود جزو اغلاط عالم است وجز تضییع عمر فایده‌ای ندارد». جالب آنکه این مطلب ایشان را به آیت‌الله میرزاعلی آقا اردبیلی رحمه‌الله متوفی ۱۳۹۱ هـ ش در مشهد علیه از شاگردان فاضل آیت‌الله میلانی و مدرس خارج فقه و اصول و فلسفه مشهد گفتم. ایشان لبخند زده و فرمود: راست گفته‌اند.
آیت‌الله شیخ غلامحسین مصباح الهدی از اساتید فقه و اصول مشهد و از شاگردان آیت‌الله میلانی شنیدم که فرمود آقای میلانی عقاید فلسفی و عرفانی نداشت ولی دانستن فلسفه را برای طلبه لازم می‌دانست، بداند خوب است.
استاد محمدرضا حکیمی نیز فرمود: از آیت‌الله میلانی در مورد فلسفه سؤال کردم. ایشان فرمود: صنعت است. دانستنش خوب است.
استاد محمدعلی روحانی گلابگیر از فضلا و از اصحاب خاص آیت‌الله میلانی نیز فرمود: ایشان عقاید فلسفی و عرفانی نداشت. یک بار به مناسبت بحثی فرمود من نظرات فلاسفه مانند ارسطو و افلاطون و … را می‌دانم ولی فایده‌ای ندارد باید نظر اهل‌بیت علیهم السلام را گفت و مطرح نمود.
