شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
نشست «تخصص گرایی در علوم حوزوی» با حضور جمعی از نخبگان و تصمیم سازان حوزوی کشور، ذیل چهارمین اجلاسیه کمیسیون‌های تخصصی شورای عالی حوزه علمیه خراسان رضوی در دو نوبت صبح و عصر چندی قبل در مجتمع ولایت مشهد برگزار شد.
به گزارش شبکه اجتهاد، حجت‌الاسلام والمسلمین حمید پارسانیا، عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی در این نشست تخصصی بر ضرورت تخصص گرایی در حوزه در علوم مختلف انسانی و اجتماعی تأکید و به جایگاه خطیر حوزه علمیه خراسان و تأکید رهبری بر الگو سازی این حوزه اشاره و اظهار کرد: با توجه به جایگاه حوزه علمیه خراسان و چابکی این حوزه که برنامه ریزی‌هایی برای خود دارد می‌تواند راه گشا و الگو ساز برای حوزه‌های علمیه تشیع و جهان اسلام باشد و شاید به همین دلیل رهبری تأکید به این داشتند که این حوزه الگو ساز باشد البته حوزه علمیه قم نیز عنایت ویژه برای تخصص گرایی داشته و رشته‌ها در حال تدوین نهایی است.
پارسانیا الزامات تخصص گرایی را از ابعاد مختلف قابل بررسی دانست و گفت: وقتی پدیده‌‌ای رشد می‌یابد تقسیم کار پیدا می‌کند، حوزه‌های علمیه نیز به تناسب این که در جامعه بسط پیدا می‌کنند باید بخش‌های مختلف علوم انسانی و اجتماعی را پوشش دهد پس نیاز دارد تا این کثرت در وحدتی جمع شود.
عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی به گسترش دین در زندگی مردم بعد از انقلاب اسلامی اشاره و اظهار کرد: حوزه علمیه بعد از انقلاب اسلامی با توسعه و مسؤولیت‌های بیشتری مواجه شدند، در قبل از انقلاب نظام اجتماعی به دین به عنوان جایگاه خاص توجه داشت اما با انقلاب دین توسعه یافت و باید همه نیازهای اجتماعی را پاسخ می‌داد.
وی افزود: انقلاب اسلامی ایران عرصه‌های جدیدی به سوی نیازها بود و با توجه به ظرفیت محدود حوزه‌ها در اوایل انقلاب باید نیازهای بسیاری را پاسخ می‌داد و نیاز داشت بسط یابد که در این چهار دهه تحولات بسیاری رخ داد اما نیازها بیشتر از این تحولات است.
پارسانیا به عرصه‌های نوین پیش روی حوزه‌های علمیه اشاره و بیان داشت: امروز از یک سو با عرصه‌های نوین مواجه هستیم که باید پاسخگو باشیم و از سوی دیگر مواجه با دنیای جدید و رقبای جدیدی هستیم که در گذشته پیشینه نداشت و نیز با خطر‌های جدید، چالش‌ها و تفکرهای ضد اسلامی بسیاری در جهان اسلام روبرو هستیم که اندیشه دینی و حوزه‌های علمیه را تهدید می‌کند و نیز نظام اسلامی داعیه‌‌ای دارد و جهان اسلام به ما چشم داشته و باید پاسخگو باشیم.
عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی افزود: رقیب ما در درون و بیرون و با قدرت و امکانات وجود دارد و ما باید نسبت به آنها خودآگاهی داشته باشیم و با برنامه ریزی دقیق تر و شناخت بهتر آسیب‌ها به میدان بیاییم تا تلفات در عرصه‌های تخصصی را کم کنیم.
وی به نفوذ مبانی غربی به نظام علمی اسلامی ما اشاره و بیان داشت: حوزه علمیه باید همه نیازهای امت اسلامی را پاسخگو باشد، امروزه مبانی دینی ما بیش از گذشته تاریخ در معرض هجوم است، در گذشته باورهای عمومی به این گونه در آسیب نبود و حوزه نیاز به این نداشتند که این امور را مبرهن کرده و دفاع کنند اما امروز نظام علمی رقیب ما در فرهنگ عمومی ما نفوذ داشته و فلسفه‌های مدرن در ذهنیت جوانان ما به صورت ناآگاهانه و آگاهانه اثر گذار است، نظام علمی ما در حاشیه نظام علمی جدید و با گسل از نظام گذشته خود در حال حرکت است و به سمتی می‌رود که از عقبه نظام دینی برخوردار نیست بلکه حرکت به سمت علوم نظری غربی است.
پارسانیا به رسالت حوزه علمیه در جهت احیای نظریه‌های دینی در علوم مختلف اشاره و ابراز کرد: ما امروز به نفوذ نظریه‌های غربی بر علوم توجه نداشته ایم و باید این لایه‌های نظری را بازخوانی کنیم که چرا کاربرد دارد و براساس نظام توحیدی خود علوم مختلف را تفسیر کنیم در غیر این صورت نظریه‌های غربی مبانی خود را در عرصه‌های اجتماعی القا می‌کنند.
عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی افزود: امروز ما نیاز داریم تا در حوزه مبانی که مقوم علوم رایج حوزوی هستند، به شکل تخصصی کار کنیم، نظام طلبگی باید پایه‌های نظام فلسفی مدرن را بشناسد، حوزه باید در برابر نظام فلسفی غربی که رویکردها و نظریه‌هایی در جهان اسلام وارد می‌کند با تخصص وارد شود، تنها نمی‌توان با خواندن ادبیات، فقه و اصول سرباز این میدان شد بلکه باید براساس نیازها با برنامه ریزی ورود کرده و در هر عرصه‌‌ای سرباز همان عرصه را وارد کنیم.
وی با تأکید بر پرداختن به عرصه‌های کاربردی در بحث تخصص گرایی حوزه‌های علمیه، گفت: هر عرصه علمی مانند حوزه‌های پزشکی، حوزه نانو نیاز به حوزه کارآمد خود و کارهای فقهی مربوط به خود است.
پارسانیا به اهمیت تعریف و طبقه بندی علوم در تخصص گرایی حوزه علمیه اشاره و ابراز کرد: قبل از تخصص گرایی تقسیم بندی علم و مفهوم علوم را باید داشته باشیم سپس تخصص‌های مورد نیاز آن را ایجاد کنیم که حوزه در تعریف و تقسیم بندی علوم ورود نکرده است.
عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی بیان داشت: حوزه علمیه نیاز ندارد در همه علوم ورود پیدا کند اما می‌تواند کمک کند تا دانش‌هایی که مرتبط با وظایف محوله به حوزه نیست نیز در مسیر خود قرار گیرد اما حوزه علمیه باید در مسائل اصلی ورود کرده و در حال حاضر حوزه این ظرفیت را دارد.
وی به ارتباط حوزه و دانشگاه در تخصص گرایی حوزه علمیه و پاسخ گویی به نیازهای جامعه تأکید کرد و گفت: در بخشی از تخصص گرایی حوزه باید به ارتباط بین دانشگاه و حوزه پاسخ دهد به گونه‌‌ای که بتوانند یک تحولی در بنیادها و مبانی این علوم با همکاری دانشگاه به وجود آورد.
پارسانیا افزود: اکنون بسیاری از علوم حوزوی در دانشگاه تدریس می‌شود که این فرصت است اما اگر برنامه ریزی برای وحدت حوزه و دانشگاه نشود و حوزه در دانشگاه ایجاد نشود این فرصت می‌تواند یک تهدید باشد.
حجت‌الاسلام والمسلمین محسن الویری، عضو هئیت علمی دانشگاه باقرالعلوم، در نشست تخصص گرایی در علوم حوزوی، درباره معیار وحدت علم گفت: در علم مسئله‌‌ای را که بخواهیم حل کنیم، در همان مسئله می‌مانیم، گاهی مسئله‌‌ای مطرح می‌شود، که یک علم نمی‌تواند پاسخگو باشد و بحث چند رشته‌‌ای مطرح می‌شود.
وی ادامه داد: در حوزه‌های علمیه باید به مسائل به عنوان فرضیه نگاه کنیم، درباره دروس رایج حوزه یک تلقی وجود دارد و آن این است که حوزه فقط می‌تواند به فقه بپردازد، طلبه، عالم و مرجع تربیت کند.
استاد حوزه علمیه قم افزود: حوزه علمیه به خاطر تفکر اسلامی، باید به علومی بپردازد در خدمت جامعه باشد، در حال حاضر علم در خدمت جامعه دو معنی دارد؛ فقه نهادی و رسمی و دیگری غیر نهادی.
وی در توضیح این مطلب ادامه داد: حوزه‌های علمیه و طلاب در فقه غیر نهادی به مسائل جامعه حساس باشند، به مسائل اجتماعی، سیاسی، فرهنگی فکر کنند و برای مسائل آنها راهکار تعریف کنند.
الویری درباره ارتباط حوزه‌های علمیه و نظام اسلامی گفت: حوزه علمیه می‌تواند همان طور در کنار وظایف علمی که بر عهده دارد با توجه به نیازهای امروز جامعه به نظام اسلامی خدمت کند، زیرا حوزه می‌تواند به خاطر علم و تفکر و اندیشه اسلامی در خدمت جامعه باشد.
وی با اشاره به اینکه در حوزه‌های علمیه توجه به علوم و مطالعه بین رشته‌‌ای نیاز داریم، افزود: توجه به اقتضائات بین رشته‌‌ای لازم است، زیرا آن قسمت‌هایی که نیازهست از ظرفیت مطالعه میان رشته‌‌ای حوزه استفاده کنیم کم است.
عضو هئیت علمی دانشگاه باقرالعلوم با بیان اینکه در دانش میان رشته‌‌ای قرار از ترکیب دو علم دانش جدیدی ایجاد شود، افزود: در میان رشته‌‌ای اصالت هر دو دانش حفظ می‌شود، و علم جدید ایجاد می‌شودمانند؛ فقه ارتباطات، فقه دولت، فقه اقتصاد.
حجت‌الاسلام والمسلمین مجتبی الهی خراسانی، استاد حوزه علمیه خراسان دیگر سخنران نشست تخصص گرایی را مستلزم اختصاص و تعمیق بیان کرد و گفت: باید حوزه تخصصی تر از علومی به وجود آورد که از عمق بیشتری نسبت به مطالعات عمومی برخوردار باشد.
مدیر میز توسعه و توانمند سازی حوزه علمیه قم اظهار کرد: با اشاره به تأسیس ۳۰۰ رشته علوم اسلامی در حوزه علمیه، گفت: وقتی علوم اسلامی را وظیفه حوزه بیان می‌کنیم و ۳۰۰ رشته علوم اسلامی تأسیس می‌کنیم مشخص است که ما ۳۰۰ رشته علوم اسلامی نداریم و این متفاوت با اسناد و پیشینه حوزه علمیه است همچنین فقه ما از ۵۰۰ سال قبل به احکام رفتاری پرداخته و برای رشته‌های مختلف علوم از جمله اخلاق پزشکی فضائل و رذائل را تعریف کرده است، برخی معتقدند که ما آموزه‌های دینی را تحویل علوم انسانی دهیم و آن علوم را به زبان اسلامی تولید کنیم در حالی که آیا خود فقه حق ندارد به عرصه تقلید ورود پیدا کند؟ حتما باید فقه به علم حقوق دهد که از پایگاه حقوق جهانی بیان شود؟
الهی خراسانی با تأکید بر حفظ وحدت تفسیر در تخصص گرایی در حوزه علمیه، افزود: اولین الزاماتی که در تخصص گرایی لازم داریم هویت یابی علوم اسلامی است، باید بر سر هویت مشخص به تفاهم برسیم، این هویت یابی به درد ارتباط با دیگر علوم نیز می‌خورد.
استاد حوزه علمیه خراسان شناخت ابعاد علم را از دیگر الزامات تخصص گرایی در حوزه بیان و ابراز کرد: باید در تخصص گرایی ابعاد علم را بشناسیم، در نگاه رایج علم تنها به محتوای علم توجه می‌کنیم اما علم هویت اجتماعی دارد و باید عالمانی، فرهنگ علمی، نظام آموزش پژوهش و تولید جاری داشته باشد تا علم باشد.
وی افزود: باید در حوزه علم همه ابعاد علم از جمله محتوا، منابع انسانی، نظام پشتیبان، اعتبار و مرجعیت و فرهنگ مورد توجه قرار گیرد، توجه نداشتن به این ابعاد موجب می‌شود تخصص گرایی در حوزه آموزش و پژوهش و ترویج را خلط کنیم و نتیجه آن می‌شود که علمی که هنوز اقتضای اجرا شدن در اجتماع را نداشته و برای مرحله آموزش یا پژوهش است را به فضای عمومی وارد کرده و نتیجه عکس بگیریم و هزینه‌های تخصص گرایی افسار گسیخته به ما تحمیل شود.
الهی خراسانی به دیگر الزامات تخصص گرایی در حوزه اشاره و بیان داشت: محیط شناسی و توجه به آسیب‌ها از دیگر الزامات در بحث تخصص گرایی است از جمله پایگاه آسیب‌ها این است که علوم اسلامی برخلاف رشته‌های فنی و مهندسی از هر مقطعی قابل تقسیم نیست.
مدیر میز توسعه و توانمند سازی حوزه علمیه قم به مقدمات مورد نیاز در بحث تخصص گرایی حوزه اشاره و بیان داشت: در علوم اسلامی نیاز داریم که استنباط آموزه‌های اسلامی انجام شود همچنین برای هر کدام از شاخه‌های علومی که مرتبط با علوم اسلامی باشد نیاز است تا به آن تسلط داشته باشیم و روش شناسی و استنباط از آیات و روایات را نیز بلد باشیم، ابزارهای مشترک در علوم انسانی را فرا گرفته و حوزه‌های مرتبط را نیز بشناسد.
استاد حوزه علمیه خراسان افزود: شروع تخصص گرایی در برخی مقاطع زود است و این از آسیب‌ها در تخصص گرایی است، گاهی ما زمانی تخصص گرایی را شروع می‌کنیم که هنوز فرد روابط بین رشته‌های مرتبط را درک نکرده و با شاخه‌های مرتبط آشنایی ندارد.
حجت‌الاسلام والمسلمین محمدتقی سبحانی، عضو پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی نیز در سخنانی به آسیب شناسی نظام دانشی پرداخت و با اشاره به آشفتگی در نظام دانشی حوزه‌های علمیه، گفت: برای تخصصی شدن باید این آشفتگی‌ها سامان بخشیده شود.
رییس پژوهشکده کلام اهل بیت (ع) پژوهشگاه قرآن و حدیث ابراز کرد: در نظام دانشی حوزه علمیه برخی معتقد هستند که رویکرد قدیم باید حفظ و احیا شود و برخی معتقدند که باید رویکرد جدید را در پیش گرفت، ما نتوانسته ایم این دو نظر را با هم جمع کنیم که یکی از آفت‌ها است، حوزه باید بین نگاه به آینده و وضعیت موجود جمع کند در غیر این صورت آینده نامعلوم پیش رو گرفته و گذشته خود را نیز از بین برده است.
عضو پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی نگاه میکانیکی به تحول دانش را از دیگر آسیب‌های نظام دانشی بیان و اظهار کرد: برخی تصور می‌کنند که دانش امکان بازسازی و نوسازی دارد و به عنوان مثال می‌توانند دانش اقتصاد اسلامی تولید کنند که این نادرست است و برخی نیز معتقدند امکان مدیریت دانش وجود ندارد و علم چنان سرکش است که به ما اجازه کنترل آن را در آینده نمی‌دهد که این نگاه نیز مورد قبول ما و دنیای دانش نیست، از سویی کسانی گمان می‌کنند که می‌توان دانشی را با مهندسی کامل از نو ساخت که این نظر نیز اشتباه است.
رییس قطب تعمیق باورهای دینی دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم افزود: دانش حیات ارگانیک دارد و دارای اجزایی است که کارکردها و نقش‌های بهم پیوسته دارد، امکان کنترل پاره‌‌ای از شرایط علم وجود دارد که دنیا آن را مدیریت کرده و مدل تکامل آن متفاوت است.
وی نگاه جزئی داشتن به دانش را از دیگر آسیب‌ها در تحول دانش بیان و ابراز کرد: آفت دیگر در تحول دانش این است که نگاه ما به دانش نگاه جزئی است و برداشت سیستماتیک از دانش کمتر مورد توجه ما قرار می‌گیرد.
سبحانی بیان داشت: امروز علم شناسی در دنیا به پیوند بین دانش‌های مختلف توجه دارد که تمدن را می‌سازد و جمهوری اسلامی در ساحتی قرار گرفته است که به دنبال تأسیس مدنیت شیعی است و مدعی است که داشته‌های دیگران برای ما مطلوب نیست و از سویی معتقد هستیم که داشته‌های گذشته لازم است و کافی نیست و ما را به این التزام رسانده که دانش و نظام معرفتی دینی را بازبینی کرده و ساختاری از نو برای دانش به وجود آوریم.
وی به آفت‌ها در تخصص گرایی و الزام برای رسیدن به دانش جدید اشاره و بیان داشت: وضعیت دانشی ما در عصری برای ضرورت‌هایی بوده و امروز پاسخگو نیبست، اقتضائات زمانی و مکانی دانش در گذشته، حضور و نفوذ دانش غرب که با بنیادهای فکری ما قابل پذیرش نیست و تفاوت طبقه بندی دانش غربی با دانش ما از جمله الزاماتی است که نیاز است به دانش جدید برسیم.
سبحانی به اهمیت روش شناسی علم و طبقه بندی درست علوم اشاره و بیان داشت: وقتی از سیستم دانش صحبت می‌کنیم روشن است اما نکته مهم ارتباط موضوعی و ارتباط کارکردی دانش‌ها با هم است، باید مرز بین دانش‌ها و ارتباط موضوعی این‌ها با هم مشخص شود، اقتضائات هر دانش رعایت شود، روش طبقه بندی مشخص شده و به جامعیت دانش‌ها نیز توجه شود.
عضو پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی با تأکید بر این که هر علمی در طبقه بندی علوم جایگاه خود را داشته باشد، گفت: امروز مرز بین فلسفه و کلام مشخص نیست و این سوال مطرح می‌شود که آیا فلسفه و کلام هر کدام می‌تواند به تنهایی به همه پرسش‌ها پاسخ بدهد که در جواب باید گفت نه فلسفه به تنهایی و نه کلام به تنهایی می‌تواند پاسخ گوی همه نیازها باشد بلکه باید این دانش‌های اسلامی طبقه بندی شده و با روش شناسی مناسب هر کدام در جایگاه خود قرار گیرد.
