جایگاه نظریه خانواده محوری در علم فقه

شبکه اجتهاد: مفهوم رویکرد خانواده محور (Family Focused) به عنوان یکی از مهم‌ترین نظریات اجتماعی، اولین بار در دهه ۱۹۵۰ معرفی شد؛ با این معنا که نهاد خانواده نقش کنترل و مدیریت هر یک از افراد خانواده به ویژه افراد ناتوان را دارد. به تدریج، این اصطلاح مفهوم گسترده‌تری پیدا کرد. امروزه می‌توان خانواده محوری را عبارت از یک نهاد اجتماعی دانست که دربرگیرنده مجموعه‌ای از ارزش‌ها، نگرش‌ها، خدمات، مدیریت و کنترل فرآیندهای تغییرات مثبت و منفی رفتارهای همه اعضای خانواده در اوضاع و شرایط متفاوت، ایجاد احساس رضایتمندی، امیدواری و توانمندسازی افراد خانواده دانست. مطابق این تعریف، این نظریه اجتماعی گذشته از برخورداری از یک متد و شیوه اجتماعی زیستن، جنبه فلسفی داشته و به جای تمرکز بر مبانی اصالت فرد یا پوچ‌گرایی، یک هویت جمعی هدفمند خواهد داشت. برهمین اساس، این نهاد، به عنوان یک نهاد مستقل اجتماعی خواهد بود که هر یک از افراد در به وجود آوردن یک کل و مجموعه، نقش موثر و فعالی خواهند داشت.

از آن جا که علم فقه از یک سو، متکفل کشف احکام و اعتبارات شرعی است و از سوی دیگر، به جز آن که به تولید بایدها و نبایدهای رفتارهای جوارحی انسانی در حوزه دین ب‌پردازد، شامل فرهنگ، اعتقادات و باورهای انسانی یعنی رفتارهای جوانحی او نیز می‌شود؛ در حوزه خانواده و خانواده محوری نیز می‌توان با بکارگیری یک روش شناسی مبتنی بر مطالعات جامعه شناسی و عقلانیت بشری، با محوریت دین و احکام شرعی، به شناسایی اصول و تکالیف اعضای خانواده و کشف نظام حقوقی حاکم بر آن نائل شد.

از جمله شیوه‌های کاربردی در جهت شناخت آن اصول و قواعد، می‌توان به عوامل و شاخصه‌های زیر اشاره نمود:

۱) توجه به اضلاع معرفت دینی: معرفت دینی، دریافت، فهم و اکتشاف پیام‌های الهی است و برای رسیدن به آن، باید به صورتی روشمند خصوصیات مؤلفه‌ها و متغیرهای آن شناسانده شده و براساس آن‌ها، قواعد و اصولی طراحی و ساخته شود که با به کاربستن آن‌ها، عمل اکتشاف دین محقق شود. آن متغیرها عبارتند از: شناخت مبدأ پیام (خداوند)، مخاطب (انسان)، ماده پیام (اعتقادات، اخلاق، احکام)، واسطه پیام (پیامبر)، وسیله انتقال پیام (وحی). یکی از مهم‌ترین وسایل انتقال پیام در معرفت دینی آیین اسلام، قرآن کریم است که همان کتابی است که بر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نازل شده است. دلیل نامگذاری این کتاب مقدس به قرآن نیز آن است که جامع فوائد و آثار تمامی کتب آسمانی و بلکه جامع آثار تمامی علوم و نیازمندی‌های انسانی است. در این کتاب آسمانی، در قالب آیات متعددی، آموزه‌ها و قوانین مشخصی در جهت صیانت و حفظ کیان این نظام اجتماعی بیان شده است؛ «قوا انفسکم و اهلیکم نارا؛ خود و خانواده خود را از نافرمانی خداوند که منجر به نابودی آن می‌شود مراقبت کنید» (تحریم، آیه ۶)؛ «و أنذر عشیرتک الأقربین؛ انذار به عنوان یک متد و روش در جهت صیانت خانواده محسوب می‌شود» (شعراء، آیه ۲۱۴)؛ «انا کنا فی اهلنا مشفقین؛ به جز انذار، شفقت و مهربانی نیز جزء یک شیوه مراقبتی از کیان خانواده می‌باشد» (طور، آیه ۲۶)؛ «و کان یأمر اهله بالصلوه؛ دعوت به طاعت و اطاعات از فرامین الهی نیز به عنوان یک طریقه دیگری در جهت مراقبت از هویت جمعی خانواده است» (مریم، آیه ۵۵)

۲) مطالعات مقاصدی: با تأمل و تعمق هدفمند در انواع نصوص و متون شرعی اعم از قرآن کریم و روایات معصومین علیهم السلام و همچنین آراء فقهاء و مجتهدین، می‌توان دریافت که یکی از مقاصد شارع مقدس و اجتهادی مجتهدین، صیانت و حفظ موجودیت نهاد خانواده است که براساس همین مقصد، بسیاری از احکام شریعت بناء می‌شود. از جمله آن که زن و شوهر لازم است نسبت به یکدیگر تعاطف و مهربانی داشته و با هم در تشیید و تحکیم مبانی خانواده تلاش و کوشش کنند؛ پدر و مادر باید نسبت به تربیت اعتقادی و اخلاقی فرزندان خود مراقبت داشته باشند.

۳) مطالعات استقرائی: اگرچه این روش، از آن جهت که یک تحقیق و جستجوی ناتمام علمی است و از همین روی، از لحاظ فلسفی یقین‌آور نیست ولیکن می‌تواند به عنوان یک وسیله‌ در جهت شناخت انواع ارتباط، تکالیف و وظیفه‌مندی هر یک از اعضای خانواده، در کشف نظام حقوقی حاکم بر خانواده کمک نماید.

از آن چه گفته شد، می‌توان چنین نتیجه گرفت که توجه به خانواده و خانواده محوری از مهم‌ترین اصول حاکم بر شریعت مقدس اسلام است که این قدرت و توان را دارد که دیگر نهادهای اجتماعی و بلکه بنیان جامعه بشری را هدایت، جهت‌دهی و کنترل کند. اما آن چه اهمیت دارد آن است که برای دستیابی به آن اصول، لازم است به مؤلفه‌ها و متغیرهای متعددی از جمله شاخص‌های اضلاع معرفت دینی؛ معرفت شناسی، هستی شناسی و انسان شناسی، مطالعات مقاصدی و همچنین استقرائی غفلت نورزیده و با حرکت در ریل مبانی ارزشی، معرفتی و دینی مسیر خود را پیدا کرده و حرکت کند.