شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
اختصاصی شبکه اجتهاد: توجه محقق بروجردی به فقه عامه برای استنباط از روایات، که بر اساس رویکردی تاریخی‌گرایانه و با تکیه بر قرائن تاریخی مرتبط با زمان و مکان صدور روایات صورت می‌گیرد، مورد نقد آیت‌الله شیخ مرتضی حائری قرار گرفته است. وی در کتاب صلاه الجمعه، بدون اشاره صریح به نام محقق بروجردی، به نقد این روش اجتهادی پرداخته و آن را از جهاتی مورد اشکال قرار داده است. این یادداشت، مروری بر مهم‌ترین انتقادات آیت‌الله حائری نسبت به این مبنای اجتهادی است.
باید دانست توجه ویژه محقق بروجردی به فقه عامه در زمان حیات معصومین علیهم السلام برای استنباط نکات اجتهادی و فقهی از روایات ایشان، به توجه ویژه ایشان به “قرائن تاریخی” در اطراف نزول آیات قرآن کریم و صدور روایات شریفه برمی‌گردد و ذیل همین نگاه تاریخی گرایانه است که توجه به فقه عامه در زمان و مکان صدور روایات برجسته می‌شود. یک نمونه واضح همان استناد به حکومتی بودن نماز جمعه در تاریخ اسلام است که ذیل آن فقه عامه را نیز در زمان حیات معصومین علیهم‌السلام می‌فهمد و قرینه‌ای متصله در اطراف روایات نماز جمعه پنداشته و در بسیاری مواقع از آن برای ممانعت از انعقاد اطلاق روایات به منظور نفی شرط حضور امام معصوم برای وجوب نماز جمعه، استفاده می‌کند.(۱)
در این میان آیت‌الله شیخ مرتضی حائری به مناسبت اختلاف نظر صد و هشتاد درجه‌ای که با محقق بروجردی در مبحث حکم نماز جمعه در عصر غیبت دار د(ایشان بر خلاف محقق بروجردی که نماز جمعه را در عصر غیبت حرام تشریعی می‌داند، واجب تعیینی می‌داند عقداً و حضوراً)(۲) متعرض استنباطات محقق بروجردی از ادله قرآنی و روایی نماز جمعه شده و از جمله به همین توجه محقق بروجردی به تاریخ در استنباط از آیات و روایات و ذیل همین نگاه تاریخی، توجه به فقه عامه در زمان حیات معصومین علیهم‌السلام برای استنباط احکام شرعی از روایات، معترض شده و این روش اجتهادی محقق بروجردی را از ابعاد مختلف زیر ضربات انتقادی خود می‌برد. البته ایشان در معظم انتقادات خود نامی از محقق بروجردی نمی‌برد، لکن با توجه به تطبیق مجموع مباحث فقه استدلالی این دو فقیه برجسته در مبحث نماز جمعه در آثار فوق الذکر و معاصرت ایشان با یکدیگر و همان اشارات اندک به نام محقق بروجردی توسط آیت‌الله شیخ مرتضی حائری در انتقاداتش در همین زمینه در کتاب صلاه الجمعه(۳) مشخص است که طرف اصلی انتقادات ایشان، محقق بروجردی است، ضمن اینکه فارغ از نام منتقد و کسی که از او انتقاد شده، از محتوای مباحث این دو فقیه در مسئله “حکم نماز جمعه در عصر غیبت” خصوصاً در مبحث استفاده از تاریخ و ذیل آن فقه عامه برای استنباط حکم شرعی نماز جمعه در عصر غیبت، آشکار است که در تقابل با هم می‌باشد.
در ادامه اهمّ انتقادات آیت‌الله شیخ مرتضی حائری بر محقق بروجردی در همین زمینه نگاه تاریخی گرایانه ایشان که در تمسک به فقه عامه نمود پیدا کرده را ضمن استخراج و ارائه وجوه اصلی این انتقادات، ارائه می‌دهیم:
۱- آیت‌الله شیخ مرتضی حائری معتقد است شیوه محقق بروجردی در توجه به تاریخ در استنباط حکم نماز جمعه از کریمه «إِذَا نُودِیَ لِلصَّلَاهِ مِنْ یَوْمِ الْجُمُعَهِ فَاسْعَوْا إِلَىٰ ذِکْرِ اللَّهِ/ آیه ۹ سوره جمعه» منافی با “جهان شمولی و فرازمانی بودن آیات قرآن کریم” است.(۴)
۲- می‌توان گفت انتقاد اصلی آیت‌الله شیخ مرتضی حائری به محقق بروجردی در توجه به فقه عامه برای استنباط احکام شرعی از روایات این است که آیت‌الله شیخ مرتضی حائری معتقدند اساساً شیعیان و اصحاب صادقین علیهما‌السلام که مخالف فقه عامه بودند، از نظرات فقهی اهل سنت اثر نمی‌پذیرفتند که مترتب بر آن گفته شود اقامه نماز جمعه توسط نمایندگان حکومتی بنی امیه و بنی العباس، این ارتکاز ذهنی در اصحاب صادقین علیهما‌السلام را شکل داده که نماز جمعه یک منصب حاکمیتی بوده است.(۵)
۳- آیت‌الله شیخ مرتضی حائری با فرض چشم پوشی از اشکال سابق و پذیرش اثرپذیری ارتکاز راویان از اصحاب معصومین علیهم‌السلام از فقه عامه، به این جنبه نگاه تاریخی گرایانه محقق بروجردی که به قرینگی فقه عامه در اطراف روایات منجر می‌شود، منتقد است که محقق بروجردی به “تفاوت‌های شیعه و سنی در طول تاریخ” توجه نکرده است و بر همین اساس به این نکته توجه نکرده که حاکم در منطق شیعه امام معصوم است که غالباً اینگونه بوده که در دسترس شیعه نبوده، فلذا متوجه می‌شویم فرد امام معصوم غلبه وجودی هم برای اقامه کننده بودن نماز جمعه ندارد -چه برسد غلبه استعمالی- تا بر اساس آن بخواهیم اطلاق روایات محل بحث در صلاه الجمعه را منصرف به نماز جمعه‌ای بدانیم که اقامه کننده آن حاکم است که در منطق شیعه امام معصوم می‌باشد (یا حتی نواب عام امام معصوم، چرا که حکومت فقهاء شیعه نیز نادر کالمعدوم در تاریخ بوده است) و این بر خلاف وضعیت عامه است که همیشه حاکمانی که حکومتشان را مشروع می‌دانستند را مقابل خود دیده‌اند و می‌توان در فضای ذهنی ایشان، اطلاق ادله نماز جمعه را منصرف به نماز جمعه‌ای دانست که حاکم مسلمین اقامه می‌کند.(۶)
۴- انتقاد بعدی آیت‌الله شیخ مرتضی حائری مجدداً با فرض چشم پوشی از اشکال اسبق و پذیرش اثرپذیری ارتکاز راویان از اصحاب معصومین علیهم‌السلام از فقه عامه، این است که محقق بروجردی به همان وضعیت فقه عامه نیز توجه دقیقی نکرده است، چرا که بر فرض اثر پذیری ارتکاز ذهنی شیعه از اهل سنت، در میان اهل سنت نیز اقامه نماز جمعه مشروط به اقامه حاکم و خلیفه نبوده است تا بر این اساس، نماز جمعه را نیز در ارتکاز راویان از اصحاب معصومین، منصبی حکومتی بدانیم، بلکه ارتکاز جمیع مسلمین، گناه کبیره بودن ترک اقامه نماز جمعه بوده حتی با فرض عدم اقامه آن توسط حاکم که قوی‌ترین قرینه ارتکازی بر وجوب اقامه نماز جمعه در اطراف روایات این مبحث می‌تواند باشد که به نفی شرط اقامه آن توسط حاکم مسلمین منجر می‌شود. گفتنی است آیت‌الله شیخ مرتضی حائری، برای شناخت نطر عامه در مورد مشروط نبودن نماز جمعه به اقامه حاکم، به فتوای شافعی و مالک و احمد بن حنبل اشاره می‌کند.(۷)
۵- آیت‌الله شیخ مرتضی حائری معتقد است، در نگاه تاریخی محقق بروجردی به روایات شریفه، جمع‌بندی صحیحی از حیث محتوایی، میان “مفاد قرینه حالیه تاریخ” و “مفاد لفظی روایات نماز جمعه” انجام نشده و به عنوان نمونه، محقق بروجردی که معتقد است با توجه به تاریخ، نماز جمعه یک منصب حکومتی بوده و از همین زاویه بایستی روایات نماز جمعه را فهمید(۸)، به مفاد این قرائن لفظیه در روایات نماز جمعه توجه نکرده که مثلاً در برخی از روایات، روی “اعداد اندک جهت بیان تعداد لازم حاضرین برای انعقاد نماز جمعه” تأکید شده یا اینکه مطابق مفاد برخی دیگر از این روایات، اشاره شده که “شیعیان اگر خوف و ترسی ندارند، نماز جمعه را بخوانند” که با توجه به مفاد این قرائن لفظیه موجود در روایات نماز جمعه، نمی‌توان پذیرفت که نماز جمعه را به عنوان یک منصب حاکمیتی باید دید و این نگاه را بر استنباط احکام نماز جمعه از روایات مدنظر حاکم کرد، چرا که نه خوف و حذر و نه تعداد اندک، متناسب با حاکمیتی دیدن نماز جمعه نیست که نه ترسی در آن است، چون خود حاکم اقامه کننده نماز جمعه است و نه قاعدتاً با نفرات اندک اقامه می‌شود، بلکه حداقل تعداد قابل توجه و کثیری از اهالی منطقه‌ای که در آن نماز جمعه اقامه شده، در نماز جمعه حاضر می‌شوند و مواردی دیگر از این قبیل تعارضات میان محتوای مفاد لفظی ادله نماز جمعه و مفاد قرینه حالیه تاریخی مدنظر محقق بروجردی که مجال تفصیل بیشتر آن نیست.(۹)
۶- آیت‌الله شیخ مرتضی حائری با بیانات مختلف از جنبه‌های دیگر نیز تمسک محقق بروجردی به قرینه بودن فقه عامه به عنوان یکی از قرائن حالیه تاریخی در اطراف روایات را محل نقد قرار می‌دهد که محور این جنبه‌های دیگر انتقاد ایشان، عدم توجه لازم به قواعد اصولی در انحاء جمع‌بندی میان ادله از جمله اطلاق و تقیید، خصوصاً ناظر بر مواضعی که یک طرف قرائن لفظیه و یک طرف قرائن حالیه است، می‌باشد.
در واقع سخن اصلی آیت‌الله شیخ مرتضی حائری در اینجا این است که محقق بروجردی که در مقام جمع میان قرینه حالیه تاریخ منطبق بر فقه عامه با مفاد لفظی روایات نماز جمعه است، می‌بایستی به برخی قواعد اصولی و تطبیق آن بر ما نحن فیه بیشتر دقت کند؛ از جمله اینکه اولاً سیره و تاریخ به عنوان قرینه منفصله و نه متصله در کنار ادله لفظی قرار می‌گیرد و این در کاربست قواعد اصولی برای جمع میان قرینه حالیه تاریخ و ادله لفظی روایات نماز جمعه در قالب اطلاق و تقیید مدنظر محقق بروجردی مؤثر است و ثانیاً قابلیت سیره و تاریخ برای ممانعت از انعقاد اطلاق ادله لفظی محدود است، چرا که این سنخ قرائن حالیه نسبت به قرائن لفظی ضعیف بوده و با توجه به شک و تردید‌ها در اطرافش نمی‌تواند تأثیر چندانی بر اطلاقات و عمومات ادله لفظی یک مبحث فقهی همچون صلاه الجمعه بگذارد و مواردی دیگر از این قبیل که مجال تفصیل بیشتر آن نیست.(۱۰)
سخن پایانی: مترتب بر آنچه از انتقادات آیت‌الله شیخ مرتضی حائری بر مبنای محقق بروجردی در زمینه توجه به تاریخ در اطراف آیات و روایات و ذیل آن، توجه به فقه عامه استنباط کردیم، متوجه می‌شویم توجه به نکات زیر در زمینه استناد به تاریخ و ذیل آن فقه عامه در اطراف آیات و روایات برای استنباط احکام شرعی لازم است:
۱- نبایستی توجه به تاریخ در استنباط احکام شرعی از آیات قرآن کریم، منافاتی با “اصل جهان شمولی و فرازمانی قرآن کریم” داشته باشد.
۲- در “اصل و میزان اثر پذیری فقهاء از اصحاب صادقین علیهما‌السلام از فقه عامه زمان خود”، نه بایستی افراط کرد و نه تفریط و بایستی یک موضع صحیح متناسب با وضعیت حقیقی تاریخ تشریع و تبیین فقه امامیه اتخاذ کرد تا استفاده صحیحی از قرینه “فقه عامه” به عنوان یکی از قرائن حالیه تاریخی در اطراف روایات، بکنیم.
۳- “تفاوت‌های شیعه و سنی در طول تاریخ” برای بهره بردن صحیح از قرینه “فقه عامه” به عنوان یکی از قرائن حالیه تاریخی در اطراف روایات، لازم است.
۴- وضعیت فقه عامه در زمان صدور روایات به درستی بایستی بررسی شود تا “صغرای قرینه فقه عامه” به عنوان یکی از قرائن حالیه تاریخی در اطراف روایات، به درستی منقح گردد.
۵- قرینه “فقه عامه” به عنوان یکی از قرائن حالیه تاریخی در اطراف روایات، نبایستی از حیث “محتوایی” با مفاد لفظی روایات تعارضی داشته باشد و الا همان مفاد لفظی مقدم هستند.
۶- توجه به قواعد اصولی و تطبیق آن بر مواضع جمع بندی میان قرینه “فقه عامه” به عنوان یک قرینه حالیه تاریخی با ادله لفظی روایات، بایستی به دقت صورت گیرد.
————————————————————–
۱- بنگرید: نام کتاب: البدر الزاهر – تقریرات درس خارج فقه آیت‌الله بروجردی، مقرر: حسینعلی منتظری، صفحه: ۱۶-۱۸و۶۴-۶۶ / نام کتاب: تبیان الصلاه، تقریرات درس خارج فقه آیت‌الله بروجردی، مقرر: آیت‌الله شیخ علی صافی گلپایگانی، جلد: ۱، صفحه: ۳۷-۴۴
۲- ؛ بنگرید: نام کتاب: تبیان الصلاه – تقریرات درس خارج فقه آیت‌الله بروجردی، مقرر: آیت‌الله شیخ علی صافی گلپایگانی، جلد: ۱، صفحه: ۱۰۳، پاورقی: ۱ / نام کتاب: صلاه الجمعه، نویسنده: آیت‌الله شیخ مرتضى حائری، صفحه: ۱۵۵و۱۲۳
۳- – به عنوان نمونه بنگرید: نام کتاب: صلاه الجمعه، نویسنده: آیت‌الله شیخ مرتضى حائری، صفحه: ۱۴۳و۱۴۲
۴- تبیان الصلاه – تقریرات درس خارج فقه آیت‌الله بروجردی، مقرر: آیت‌الله شیخ علی صافی گلپایگانی، جلد: ۱، صفحه: ۳۲-۳۷ / صلاه الجمعه، نویسنده: آیت‌الله شیخ مرتضى حائری، صفحه: ۱۲۵
گرامیان می‌توانند نوشتار صاحب این قلم را در زمینه استفاده‌های گوناگون از اصل جهان شمولی و فرازمانی بودن شریعت اسلام را در میدان اجتهاد با محوریت اندیشه استاد علیدوست بنگرید در: https://eitaa.com/alidost_fiqh/2031
۵- بنگرید: نام کتاب: صلاه الجمعه، نویسنده: آیت‌الله شیخ مرتضى حائری، صفحه: ۱۴۴ / منابع دیدگاه محقق بروجردی در پاورقی۱ همین یادداشت ذکر شد.
۶- . صلاه الجمعه، نویسنده: آیت‌الله شیخ مرتضى حائری، صفحه: ۱۴۴و۱۴۵ / منابع دیدگاه محقق بروجردی در پاورقی۱ همین یادداشت ذکر شد.
۷- بنگرید: نام کتاب: صلاه الجمعه، نویسنده: آیت‌الله شیخ مرتضى حائری، صفحه: ۱۴۴/ منابع دیدگاه محقق بروجردی در پاورقی۱ همین یادداشت ذکر شد.
۸- البدر الزاهر – تقریرات درس خارج فقه آیت‌الله بروجردی، مقرر: حسینعلی منتظری، صفحه: ۱۶-۱۸ و سایر منابع در پاورقی۱ همین یادداشت ذکر شد.
۹- نام کتاب: صلاه الجمعه، نویسنده: آیت‌الله شیخ مرتضى حائری، صفحه: ۱۴۳و ۱۴۴
۱۰- تفصیل بیشتر را بنگرید در: نام کتاب: صلاه الجمعه، نویسنده: آیت‌الله شیخ مرتضى حائری، صفحه: ۱۴۴ و ۱۴۵
