شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
حمله بیولوژیک نوعی غدر و خیانت است که در اسلام ممنوع و حرام می‌باشد. از یک سو، علامه حلی در قواعد الاحکام بیان می‌کند: «غدر» حتی با کفار خلاف نظر اسلام است و قبح ذاتی دارد.
به گزارش شبکه اجتهاد، چهارمین هم‌اندیشی علمی فقه بررسی دیدگاه فقه اسلامی نسبت به حمله بیولوژیک / علت گرایش دولت‌ها به حمله بیولوژیک نظام‌ساز با موضوع «کرونا و چالش‌های الهیاتی، سیاسی و حقوقی»، به همت مؤسسه آموزش عالی حوزوی امام رضا (ع) برگزار شد.
در این نشست مسلم ملکی، پژوهشگر علوم سیاسی به تحلیل و بررسی فقهی و حقوقی حمله بیولوژیک پرداخت. وی گفت: شاید در ذهن خیلی از افراد این مسأله مطرح باشد که احتمالاً ویروس کرونا یک حمله بیولوژیکی است. حالا فارغ از اینکه ویروس کرونا یک حمله بیولوژیکی بوده یا نه، قصد داریم به صورت کلان موضوع حمله بیولوژیکی را در سطح کلی و عام‌تر از دیدگاه حقوق بین‌الملل و نظام فقه اسلامی مورد تحلیل و بررسی قرار دهیم.
وی با اشاره به سابقه این حمله نوشت: حمله بیولوژیکی یک مسأله یا موضوع مستحدثه نیست. زیرا اقدام «سولون» فرمانروای آتن در ۶۰۰سال قبل از میلاد با استفاده از ریشه‌های گیاهی در جوی آب کوچکی دشمنانش را گرفتار بیماری (Helleborus) و اسهال نمود. همچنین در حدود ۳۰۰سال قبل از میلاد مسیح آلوده کردن شهرها با اجساد حیوانات، توسط سربازان یونانی از دیگر روش‌های ابتدایی حمله بیولوژیک بوده است. اما امروزه، چون استفاده از عوامل بیولوژیک نسبت به گذشته خیلی توسعه یافته و به ابزاری آسان و مناسب برای اقدامات بیوتروریستی تبدیل شده است لذا مسأله گسترش قلمرو و فراگیری آن هم افزایش پیدا کرده و در اولویت موضوعات روز حقوقی و فقهی قرار گرفته است.
ابتدا به صورت مختصر به ویژگی، مفهوم، پیشینه و ابعاد حمله بیولوژیکی یا بیوتروریسم می‌پردازیم بعد از آن به مباحث فقهی حقوقی موضوع حمله بیولوژیک اشاره می‌کنیم. حمله بیولوژیک و اقدامات بیوتروریستی در واقع یک اقدامی با قدمت چندین هزار ساله است و در واقع یک اقدامی نیست که برای همین صده اخیری که ما قرار داریم باشد بلکه از ابتدا به‌عنوان یکی از ابزارها در دست قدرت‌ها و بشر برای تخریب و انهدام سایر افراد قرار گرفته و از آن استفاده می‌شده است. در واقع مفهوم حمله بیولوژیکی ابتدا ادبیات علوم پزشکی بروز کرد.
سپس در ادبیات‌های امنیتی نیز به این مفهوم بیشتر دامن زده شد. به‌طور کلی هدف اولیه اشخاص و موجودات زنده بوده و سپس اهداف ثانویه در آن مورد متصور می‌گردد. البته عوامل بیولوژیک دارای استفاده، صلح آمیز در پزشکی و کشاورزی هستند، کشف اینکه چه کشورها یا گروه‌هایی در پی دستیابی به مواد بیولوژیک برای اقدامات تروریستی و محرمانه هستند، دشوار است.
وی ادامه داد: شاید این سؤال به ذهن شما متبادر گردد که چرا برخی از گروه‌ها و دولت‌ها به حمله بیولوژیکی تمایل دارند؟ هزینه کم و تأثیر زیاد در کاربرد عوامل بیولوژیک باعث شده که حمله بیولوژیک نسبت به سایر روش‌ها ارجحیت داشته باشد.
از خصوصیات مهم عوامل بیولوژیک می‌توان به تلفات زیاد، سهولت تولید و انتشار آن، پایداری بالا، انتقال از طریق هوا (آئروسل)، انتقال از فرد به فرد، مقاومت زیاد به آنتی بیوتیک‌های استاندارد و عدم پیشگیری با واکسن‌ها اشاره کرد. ویژگی دیگری که خیلی از کشورها و گروه‌های تروریستی تمایل به استفاده از این عوامل بیولوژیکی را دارند این است که این استفاده‌کنندگان از این عوامل به راحتی قابل شناسایی نیستند یعنی شما الان به راحتی و با یقین نمی‌توانید اعلام کنید که عامل حمله بیولوژیکی از جانب چه شخص حقیقی یا حقوقی بوده است.
بررسی تحلیل فقهی و حقوقی حمله بیولوژیکی در نظام حقوق بین‌الملل و اسلام
مسلم ملکی اضافه کرد: با توجه به ذکر ماهیت، پیشینه و ویژگی‌های عوامل بیولوژیکی، در ادامه به بررسی تحلیل فقهی و حقوقی حمله بیولوژیکی در نظام حقوق بین‌الملل و اسلام بپردازیم: در سطح بین‌المللی به‌طور خاص از دهه۱۹۲۰ توجه به سلاح‌های بیولوژیک که باعث صدمه می‌شود، آغاز و از همان دهه نیز راهبردهایی برای مقابله با آن اندیشیده شد.
ممنوعیت عوامل بیولوژیکی در زمان جنگ یا حمله بیوتروریسم در برخی اسناد و معاهدات بین‌المللی اشاره شده است. نخستین اسناد پروتکل۱۹۲۵ ژنو الحاقی به کنوانسیون لاهه۱۹۰۷ است. این سند آشکارا بیان داشته که استفاده از شیوه‌های باکتریولوژیکی برای جنگ ممنوع است. قبل از آن در کنوانسیون‌های چهارگانه ژنو و کنوانسیون‌های حقوق بشر به ممنوعیت چنین اقدامی پرداخته‌اند. در خصوص نحوه استفاده از عوامل بیولوژیکی، در نظام حقوق بین‌الملل دو بُعد دارد: اول: استفاده از عوامل بیولوژیکی در زمان جنگ. دوم: استفاده از عوامل بیولوژیکی در زمان صلح.
وی ادامه داد: علاوه بر اسنادحقوق بشری در نظام حقوق بین‌الملل براساس ماده۲۳ و ۲۴معاهده ۱۹۰۷لاهه و بند۲ ماده۳۵ پروتکل۱۹۷۷ منع قانون استفاده از سلاح‌های بیوتروریستی و بند۲۰، ۲ و ۱ ماده۸ اساسنامه دیوان بین‌المللی کیفری با موضوع منع استفاده از سلاح‌های نامتعارف در مخاصمات بین‌المللی و کنوانسیون منع استفاده از سلاح‌های بیولوژیکی ۱۹۷۲ و موافقتنامه ۱۹۲۵ ژنو و کنوانسیون منع توسعه، تولید و انباشت سلاح‌های زیستی۱۹۷۲ و از منطر حقوق بشر دوستانه بین‌المللی و قاعده حفظ نظم بین‌المللی و متحدانش ناقض حقوق بین‌المللی می‌باشد.
ما دارای مراکز متعدد بیولوژیکی در سطح جهان و منطقه هستیم که متاسفانه تنها معاهده‌ای که در نظام حقوق بین الملل ناظر بر این تسلیحات است و می‌توانیم به آن استناد دهیم همین کنوانسیون است؛ راستی‌آزمایی وجود ندارد یعنی شما الان ضمانت اجرایی ندارید که به این مراکز تحقیقاتی مراجعه شود و اقدامات‌شان مورد راستی‌آزمایی قرار بگیرد تا اینکه اقدامات و عملیات‌هایی که انجام می‌دهند مورد شناسایی و بررسی قرار بگیرد.
او درباره نظر اسلام درباره این نوع حمله هم گفت: در خاتمه به تحلیل موضوع ممنوعیت حمله بیولوژیکی در فقه اسلامی می‌پردازیم، اما با توجه به ضیق وقت صرفاً رهیافت کلی دین اسلام و نظریه فقهی در خصوص موضوع عوامل بیولوژیکی و حفظ حیات انسانی اشاره می‌کنیم؛ و ان‌شاءالله در فرصت دیگری به ابعاد گسترده موضوع در اسلام یعنی نظریه کلامی و نظریه فقهی آن خواهیم پرداخت.
در خصوص تحلیل فقهی حمله بیولوژیک به اصول و قواعد فقهی، آیات و روایت مربوطه استناد نمود. به‌عنوان نمونه سلاح‌های بیولوژیکی می‌تواند مصداق قاعده اثم آیه۲ سوره مائده باشد لذا ساخت انباشت و به‌کارگیری سلاح‌های بیولوژیکی مصداقی از مصادیق اثم و عداون می‌باشد. در فقه اسلامی مفاهیمی مشابه عوامل بیولوژیکی و بیوتروریسم نظیر؛ فتک، اغتیال، محاربه، غدر و خدعه به ذهن متبادر می‌گردد.
حمله بیولوژیک نوعی غدر و خیانت است که در اسلام ممنوع و حرام می‌باشد. از یک سو، علامه حلی در قواعد الاحکام بیان می‌کند: «غدر» حتی با کفار خلاف نظر اسلام است و قبح ذاتی دارد و از سوی دیگر صاحب جواهر معتقد است که همه نصوص دینی بر حرمت آن دلالت دارند؛ بنابراین از آن جایی که در غدر از روش غیرانسانی برای غلبه دشمن استفاده می‌شود و ممکن است افراد غیرنظامی و شهروندان را به صورت مخفیانه و خصمانه مورد هدف قرار دهد؛ لذا از دیدگاه اسلام به‌طور کامل ممنوع می‌باشد. حدیث حرمت القاء سم در بلاد مشرکان نیز بر ممنوعیت حمله بیولوژیکی دلالت دارد.
البته در خصوص قلمرو و اطلاق این حدیث اختلاف نظر می‌باشد. اما نکته‌ای که در این خصوص وجود دارد این است که در پخش مواد سمی، چون هدف مشخص نیست دامنه‌اش فراگیر است از این جهت پیامبر اکرم ؟ص؟ استفاده از آن را در جنگ منع کرده است. به‌کارگیری عوامل بیولوژیکی در جنگ یا داشتن اهداف بیوتروریسم نیز مانند پخش و القای سم، فراگیر است و هدفمند نیست و همه انسان‌ها را جزوی از هدف‌های جنگی قرار می‌دهد.
موضوع بعدی که در بحث حملات و عوامل بیولوژیکی هست بحث افساد فی‌الأرض است یعنی شما با یک اقدام بیولوژیکی یک فساد گسترده‌ای را در سطح قلمرو یک کشور یا در سطح جهانی انجام می‌دهید، چون گفتیم قلمرو انتقال این عوامل بسیار گسترده است یعنی انتقال بسیار به راحتی انجام می‌شود، ارزان است و دسترسی به آن ارزان است و معمولاً از طریق آب و هوا یا حتی حیوانات هم منتقل می‌شود.
از دیدگاه قوانین و فقه اسلامی رعایت حقوق انسان‌ها و حق حیات و ارزش‌های اخلاقی مورد توجه است و استفاده از هر سلاح بیولوژیکی بر هر شکلی که باشد و افراد بی‌گناه و غیرنظامی را هدف قرار دهد، حرام بوده و استفاده از آن جایز نیست. چراکه در حمله بیولوژیک ممکن است به ریخته شدن خون هزاران انسان بی‌گناه منجر شود که با تعبیر سفک دماء سازگاری دارد و به لحاظ ایجاد فساد حداکثری تهی از مشروعیت و حرام است.». صبح‌نو
