شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
مجله «دیدهبان اندیشه» شماره ۱۸-۱۷ با آثار و گفتاری از رسول جعفریان، ذبیح‌الله نعیمیان، محمدجواد نوروزی، قاسم روانبخش، محمدعلی لیالی، هادی خانیکی، محمدجواد غلامرضا کاشی، موسی نجفی، محسن الویری، محمدجواد ارسطا و ناصر مهدوی در نقد و بررسی پروژه فکری مرحوم داود فیرحی در ۲۹۰ صفحه چاپ و عرضه شد.
به گزارش خبرنگار اجتهاد، دو هفته‌نامه تخصصی رصد رویدادهای اندیشه‌ای، شماره هفدهم و هجدهم مجله «دیدهبان اندیشه» (ویژه‌نامه نقد و بررسی پروژه فکری مرحوم داود فیرحی) در سه بخش «منظومه فکری مرحوم فیرحی»، «شرح تفصیلی نظرات» و «رصد درگذشت» منتشر شده است.
«دیدهبان اندیشه» در این شماره گذری کوتاه به زندگی مرحوم فیرحی و سوابق علمی، کتاب‌ها و مقالات برجسته او داشته و در ادامه منظومه فکری، پیش‌فرض‌ها، محورهای اندیشه و نیز به شرح تفصیلی نظریات، مبانی و اصل اندیشه مرحوم فیرحی می‌پردازد و برخی نقدهای وارده از سوی اندیشوران فقه و فلسفه به اندیشه مرحوم فیرحی را منتشر ساخته است.
از مهمترین نقدهای وارده به دستگاه فکری مرحوم فیرحی می‌توان به «سنجش فقه با معیارهای اجتماعی و سیاسی غربی»، «جایگزینی مقبولیت به‌جای مشروعیت در مدل سیاسی اسلامی»، «پذیرش عقلانیت ابزاری و تفسیر فقه بر اساس آن»، «مخالفت با اسلامی سازی علوم انسانی (علیرغم موافقت با بومی‌سازی فرهنگ اسلامی)»، «خدشه‌دار کردن هویت و تاریخ ایرانی-اسلامی با تقلید از نسخه‌های ناسیونالیستی عربی (جابری)» اشاره داشت.
«سوابق فکری سیاسی داود فیرحی/ قاسم روانبخش»، «توسل به متشابهات و متشابه نمودن محکمات برای تحقق لیبرالیسم/ علیرضا جوادزاده»، «پروژه ناتمام/ احسان تاجیک»، «از تأکید بر اندیشه سیاسی تا اهمیت دادن به جریان‌های سیاسی در جهان اسلام/ محمد مسجد جامعی»، «بازخوانی رویکرد روش‌شناسی دکتر فیرحی/ ذبیح‌الله نعیمیان»، «داود فیرحی؛ در کشاکش فقه سیاسی و تجدد/ سید علی محمودی»، «هفت رهاورد حیات فکری و سیاسی مرحوم فیرحی/هادی خانیکی»، «رابطه فکر و تجدد از منظر مرحوم داود فیرحی/ محمود شفیعی، عبدالوهاب فراتی، احمدرضا یزدانی مقدم»، «از نقد روشنفکران دینی تا نقد ایرانشهری‌ها/ میثم بادمچی»، «چهارده نکته درباره اندیشههای مرحوم داود فیرحی/ رسول جعفریان»، «رویکرد نقادانه دکتر فیرحی به سنت و بازسازی آن در دنیای امروز/ محمدتقی فاضل میبدی»، «داعیه‌داری برای اسلام، تئوری پردازی برای جریان اصلاحات/ محمدجواد نوروزی»، «فیرحی و خوانش روزآمدی از فقه سیاسی شیعه/ محمدجواد ارسطا»، «فیرحی و توجیه قانون مدرن و دموکراسی در چارچوب شریعت/ محمدجواد غلامرضاکاشی»، «تسری تفکر غربی به فقه سیاسی با نگاه شبه فوکویی/ موسی نجفی»، «فیرحی با هرمنوتیک به‌دنبال نوسازی در فقه بود/ ابوالفضل شکوری»، «ایجاد حق نظارت مردم از فقه/ ناصر مهدوی»، «فیرحی؛ از قم تا نیاوران/ محمدعلی لیالی»، «داود فیرحی؛ وارث خواجه نصیر طوسی/ محسن بهاروند و نعمت‌اله مظفرپور»، «فیرحی، سنت و دنیای جدید/ محسن الویری»؛ از دیگر مطالب این شماره در بخش «رصد درگذشت» است.
در سرمقاله «دیدهبان اندیشه» می‌خوانیم: حضور تفکرات سنت محور (اگر سنت را طبق فرائت معاصر معادل دین و مذهب ندانیم) در بدنه سیاسی، اجتماعی و حتی علمی جامعه ایرانی، قدمتی به‌اندازه تاریخ این سرزمین دارد، با ظهور عصری جدید در مغرب زمین و شیوع روحیه دین‌گریزی، سنت نیز به‌عنوان مهمترین بستر دین، سایه رقیبی قدرتمند به نام مدرنیته را بر بالای سر خود حس کرده و به ناچار و برای ابقای حیات خود، به مبارزه با ادعاهای آن می‌پردازد، در این بین تقابل اندیشمندان با این دو حوزه، یکسان نبوده و هرکدام نسخه مورد نظر خود را پیشنهاد می‌دهند. برخی سعی می‌کنند تا مدرنیته را به کلی طرد کرده و به‌صورت تمام قامت از سنت دفاع کنند. گروهی دیگر با به آغوش کشیدن مدرنیته، سنت را در پشت درب‌های بسته رها می‌کنند، برخی نیز سعی می‌کنند تا از دو سفره طعامی برداشته و از هیچ‌کدام بی‌بهره نمانند. در این بین، هستند کسانی که راه چهارم را برای آشتی و جمع این نزاع پیدا کرده و به طریقی دیگر می‌روند. اینان با اصالت دادن به مؤلفه نقد، صرفاً روحیه انتقادی را فریاد کرده و سنت و مدرنیته را به یک اندازه در کفه ترازوی نقد خود قرار می‌دهند. به نظر این افراد، هم سنت اشکالاتی دارد که باید برطرف شود و هم مدرنیته نیاز به پالایش جدی دارد.
مرحوم دکتر داوود فیرحی از جمله افراد همین گروه بود که سعی داشت تا این طرز تفکر را به حوزه نظریه‌پردازی سیاسی بکشاند. او به هنگام اندیشه‌ورزی در مسائل سیاسی، ابتدا با کمک مبانی مدرن، تفکرات سنتی را زیر سؤال می‌برد و سپس با استفاده از اصول فقهی و سنتی، اقدام به کشیدن ترمز روشنفکران در مسیر تسلیم شدن مقابل مدرنیته می‌کرد، به بیان دیگر مرحوم فیرحی با نقدهای خود، سنت و مدرنیته را به یک اندازه به چالش می‌کشید و از خلال همین فرآیند، سعی می‌کرد تا مدل پیشنهادی سیاسی خود را ارائه دهد؛ اگرچه که اغلب نظریات ایشان همان ویژگی التقاطی از سنت و مدرنیته را به دنبال دارند؛ ولی می‌توان ادعا کرد که ایشان در واقع با داعیه جمع بین این دو، هر دو را با اشکال روبرو می‌کرد. از این رو در فرآیند مهندسی معکوس می‌توان نظریات وی در حوزه‌های مختلف سیاسی را، هم از جانب طرفداران مدرنیته و هم از جانب مبانی سنتی به چالش کشید.
باید توجه داشت که این صرفاً یکی از قرائت‌هایی است که از منظومه فکری مرحوم فیرحی وجود دارد. در دیگر قرائات، گاهی فیرحی را به‌صورت کاملاً درون دینی، صرفاً ناقد حوزه علمیه معرفی می‌کنند. گاهی او را به‌عنوان یک تاریخ شناس زبردست اسلامی می‌شناسند و گاهی پویایی فقه سنتی را مدیون زحمات او می‌دانند. برخی سعی دارند که مرحوم فیرحی را ناجی اصلاح طلبی دینی دانسته و او را در مقام مارتین لوتر پروتستان بنشانند. همچنین برخی مایلند تا او را وارث هرمنوتیک هایدگری بنامند. این قرائت‌ها و قرائات دیگر، همه نشان از این مساله دارند که منظومه فکری مرحوم فیرحی همچنان برای موافقان و مخالفان به‌صورت واضح روشن نبوده و جزئیات آن تبیین نشده است، از این رو به نظر می‌رسد که برای اعمال هرگونه اظهار نظر با نقد و تحلیل، آشنایی دقیق با منظومه فکری ایشان، ضروری است.
مقوله تجددخواهی آرمانی بود که مرحوم فیرحی حتی تا آخرین سخنرانی‌های خود (عاشورای ۱۳۹۹) آن را فریاد کرد. او صرفاً به جریان تجدد در یک حوزه اندیشه‌ای قانع نبود و دوست داشت تا این نسخه شفابخش (از نظر خود) را برای تمام حوزه‌های فکری بشر تجویز کند. از این رو در طول دو دهه عمر اندیشه ورزی خود، سعی می‌کرد تا مسائل مختلف دینی، سیاسی، فرهنگی و حتی علمی موجود در جهان اسلام را، رنگ و لعاب مدرن بخشد. البته طبیعی بود که مرحوم فیرحی به‌عنوان یک روحانی روشنفکر، از پس مدرن سازی تمام مسائل اندیشه‌ای موجود برنیاید. از این رو تصمیم گرفت تا به تناسب تخصص خود، شروع به بحث از چند حوزه و مساله عمده کند؛ برخی از این حوزه‌ها و مسائل عبارتند از
۱-مدل سیاسی مشروطه؛ ۲- برجسته‌سازی نقش زنان در جامعه؛ ۳- تبیین مبانی صلح و قرارداد در جامعه؛ ۴- تبیین رابطه مردم و حکومت؛ ۵- تفاسیر هرمنوتیکی و جدید از متون دینی ۶- بازآفرینی فقه متناسب با مشکلات روز جامعه.
باید خاطرنشان کرد که مسیر اندیشه‌ورزی مرحوم فیرحی همچون دیگر روشنفکران در بطن جامعه ایرانی، آسان و بدون چالش نبوده است. حکمت اسلامی و داعیه‌داران آن همواره تلاش می‌کردند تا سد محکمی در برابر نظریات این افراد ساخته و ادعاهای آن‌ها را باطل کنند، مرحوم فیرحی نیز از این مسأله مستثنی نبوده و نقدهای زیادی از جانب فلاسفه مسلمان و فقهای حوزه علمیه متوجه او و نظریاتش شده است.
برخی از مهمترین نقدهای وارده به دستگاه فکری ایشان عبارتنداز: ۱-سنجش فقه با معیارهای اجتماعی و سیاسی غربی؛ ۲- جایگزینی مقبولیت به‌جای مشروعیت در مدل سیاسی اسلامی؛ ۳- پذیرش عقلانیت ابزاری و تفسیر فقه بر اساس آن؛ ۴- مخالفت با اسلامی سازی علوم انسانی (علیرغم موافقت با بومی‌سازی فرهنگ اسلامی؛ ۵- خدشه‌دار کردن هویت و تاریخ ایرانی-اسلامی با تقلید از نسخه‌های ناسیونالیستی عربی (جابری).
روحیه التقاط گرای مرحوم فیرحی در حوزه اندیشه، باعث شد تا در جریان فوت این محقق نام آشنا، شخصیت‌های علمی زیادی از طرفداران مدرنیته تا سنت گرایان عصر حاضر، در باب منظومه فکری ایشان سخن برانند، نشریه دیده بان اندیشه به مقتضای طبع علمی و جریان شناسانه خود، سعی دارد تا این شماره را به طرح و نقد مبانی اندیشه‌ای مرحوم فیرحی و همچنین ارائه گزارش رصد پیام‌های وارده حول منظومه فکری ایشان بپردازد.
علاقه‌مندان می‌توانند برای مطالعه و دانلود رایگان شماره ۱۸-۱۷ مجله «دیدهبان اندیشه» اینجا کلیک نمایند.
