در نشست «حقوق کودکان و مسائل نوظهور» مطرح شد؛
ده حق بنیادین کودک در فقه اسلامی از نگاه بانو صفاتی/ اسلام برای کودک حقوق قائل است، نه صرفاً اصول اخلاقی/ خانه پادگان نیست؛ تربیت باید بر کرامت انسان بنا شود

بانو صفاتی با تأکید بر بازگشت تربیت اسلامی به مبانی قرآنی، «کرامت انسانی» و «حیا» را دو اصل زیرساختی در نظام تربیت دینی دانست و گفت: همه هنجارهای تربیتی باید بر کرامت انسان استوار باشد، چراکه خانه پادگان نیست. بی‌توجهی به آموزش حیا در خانواده‌ها و رسانه‌ها زمینه‌ساز آسیب‌های اخلاقی است؛ در حالی‌که اسلام قرن‌ها پیش در سوره نور بر حیا به‌عنوان رکن سلامت خانواده تأکید کرده است.

به گزارش خبرنگار اجتهاد، دومین نشست از سلسله نشست‌های بررسی گزارشات علمی کنفرانس مجمع جهانی فقه اسلامی (دوحه)، با محوریت «حقوق کودکان و مسائل نوظهور»، روز یکشنبه ۲۷ مهرماه ۱۴۰۴ در قم با حضور و استقبال اساتید و طلاب و فضلای حوزه علمیه برگزار شد.

این نشست علمی توسط «دفتر نمایندگی جمهوری اسلامی ایران در مجمع جهانی فقه اسلامی» و به میزبانی «موسسه عالی اجتهاد» برگزار گردید. در این نشست، بانو مجتهده زهره صفاتی به عنوان ارائه‌دهنده به تبیین موضوع حقوق کودکان پرداخت و حجت‌الاسلام صاعد رازی (معاون پژوهش دفتر نمایندگی) به عنوان دبیر علمی و استاد احمد مبلغی (نماینده ایران در مجمع جهانی فقه اسلامی) به ایراد سخن پرداختند.

دفتر نمایندگی قم، پل ارتباطی فقه شیعه با فقه بین‌الملل

در ابتدای این نشست، حجت‌الاسلام محمد صاعد رازی، به تشریح اهداف مجمع جهانی فقه اسلامی و نقش دفتر نمایندگی ایران پرداخت و اظهار داشت: مجمع جهانی فقه اسلامی تقریباً چهار الی پنج دهه است که تأسیس شده و هدف اصلی آن، این بوده است که در مورد مسائل جدید فقه معاصر که کشورهای اسلامی نیاز به فتوا دارند، دور یک میز بنشینند و تصمیم‌گیری کنند. دفتر نمایندگی جمهوری اسلامی ایران در مجمع جهانی فقه اسلامی که توسط آیت‌الله مبلغی در قم تأسیس شد، با هدف ایجاد یک پل ارتباطی بین فضای عمیق فقه شیعه با فضای فقه بین‌الملل و بالعکس، شکل گرفت.

دبیر علمی جلسه با اشاره به کنفرانس اخیر در دوحه قطر، حضور نمایندگان ایران را «بی‌نظیر» توصیف کرد و گفت: الحمدلله ما موفق شدیم مشکلات عضویت را حل کنیم و برای اولین بار در سال گذشته، ۷ نفر از ایران دعوت شدند که در این کنفرانس حضور پیدا کنند. این اتفاق در این چهار دهه بی‌نظیر بوده است، به‌ویژه آنکه توفیقی بود که بانوان، از جمله حاج خانم صفاتی، در این کنفرانس حضور داشتند.

تحول در حضور علمی زنان در جهان عرب چشمگیر بود

در ادامه، بانو مجتهده زهره صفاتی، ارائه‌دهنده اصلی این نشست، به بیان مشاهدات خود از کنفرانس دوحه و تشریح مقاله خود در باب حقوق کودک پرداخت.

این بانوی مجتهده ابتدا به فضای حاکم بر کنفرانس دوحه اشاره کرد و گفت: یک نظم و انضباط خاصی بر جلسه حاکم بود. مقالات به این سیاق که ما همایش برپا می‌کنیم و صاحب مقاله چکیده‌اش را بیان می‌کند، نبود. آن‌ها خلاصه‌ای از مقالات را استخراج کرده بودند و مجری به سرعت می‌خواند و اگر صاحب مقاله می‌خواست، می‌توانست مداخله کوتاهی (حدود هفت الی هشت دقیقه) داشته باشد. یک فرصت مساوی و عادلانه‌ای به هر کسی که حرف برای گفتن داشت داده می‌شد و هیچ اصطکاکی در حرف‌ها وجود نداشت.

وی نکته قابل تامل دیگر را حضور پررنگ زنان دانست و افزود: حضور زنان در اجلاسیه‌ها و مراکز علمی بسیار چشمگیر بود. من می‌دیدم که خانم‌ها از کشورهای مختلف در بسیاری از این هشت موضوع مداخله می‌کردند. معلوم می‌شود از نظر فکری تحولی در آنان به وجود آمده و توان اظهار نظرات مناسب را پیدا کرده‌اند. این خود یک ظرفیت بزرگ است و خواهران عزیز باید از این ظرفیت به خوبی استفاده کنند.

صفاتی همچنین به پذیرفته شدن پیشنهادات خود در این کنفرانس اشاره کرد و گفت: من سه پیشنهاد مشخص دادم که هر سه پذیرفته شد و در مجموعه قرارات (تصمیمات) آوردند. پیشنهاد اول اشتراک‌گذاری مباحث مشترک در جهان اسلام بود. دوم، تشکیل دبیرخانه‌ای برای دنبال کردن مباحث کودک در مجمع جهانی فقه. و سوم، پیش‌بینی نهادی برای رسیدگی به امور کودکان جنگ و پساجنگ، با توجه به وضعیت غزه.

اسلام برای کودک حقوق قائل است، نه صرفاً اصول اخلاقی

این استاد حوزه علمیه در بخش اصلی سخنان خود به تبیین مبانی فقهی حقوق کودک پرداخت و اظهار داشت: ما این همه منابع غنی در اختیار داریم، مع ذلک هم جهان اسلام و هم کشور خود ما در نقطه ایده آل قرار نگرفته. باید این درد را درمان کنیم. ما حرف برای گفتن داریم، اما نتوانسته‌ایم به ظهور و بروز برسانیم.

بانو صفاتی تاکید کرد: در مقاله‌ای که ارائه شد ما به جای بیان اصول اخلاقی، وارد حوزه احکام شرعی و استنباط فقهی شدیم. وی فهرستی از حقوق کودک در فقه اسلامی که در مقاله خود به آن پرداخته است را برشمرد:

۱. حق حیات: اسلام برای هر انسان ارزش قائل است. حتی در حالت جنینی، نطفه منعقد شده حقوق ویژه‌ای دارد. جنین در دیدگاه فقهی “نفس محترمه” حساب می‌شود. بر خلاف دنیای امروز که سقط را امری مشروع می‌دانند، اسلام می‌گوید این نفس محترم است و اسقاط عمدی‌اش پس از ولوج روح، دیه‌آور است.

۲. حق تغذیه: تأمین غذای سالم، کافی و مشروع که بر عهده پدر است.

۳. حق آموزش و تربیت: این حق، هم متوجه خانواده‌هاست و هم متوجه حکومت‌هاست.

 ۴. حق شخصیت: اسلام به شخصیت کودک احترام خاصی قائل است و تحقیرش را جایز نمی‌داند.

۵. حق تأمین سلامت: سلامت روحی، روانی و جسمی که وظیفه شرعی خانواده و دولت است.

۶. حق حضانت: مادر در درجه اول حضانت طفل را بر عهده دارد.

۷. حق بازی: این خیلی باید مورد توجه قرار بگیرد. پیغمبر با آن عظمتش با بچه‌ها بازی می‌کرد. در داستان حضرت یوسف، سلاح منطقی فرزندان یعقوب این بود که به پدر گفتند “أرسله معنا غدا یرتع ویلعب”. این یک نیاز طبیعی و یک درس تربیتی اجتماعی است.

۸. حق ابراز نظر: به کودک اجازه دهیم نظرش را بگوید. در داستان حضرت ابراهیم و اسماعیل، ایشان با فرزندش مشورت می‌کند: “فانظر ماذا تری”

۹. حق امنیت و آرامش: هم در خانواده و هم در جامعه.

۱۰. حق استفاده از فناوری‌های جدید: کودک حق دارد به تکنولوژی مفید دسترسی پیدا کند، ولی نظارت می‌خواهد. هم والدین باید نظارت کنند و هم دولت‌ها.

کرامت انسانی و «حیا» زیرساخت‌های تربیتی هستند

این بانوی مجتهده با اشاره به اینکه در فقه، «طفل» به فرد از بدو تولد تا بلوغ گفته می‌شود، بر نقش محوری خانواده تاکید کرد و گفت: خانواده نقش محوری دارد. اگر می‌گوییم مدرسه و جامعه، در درجات بعد هستند. محیط سالم خانواده باید بر اساس محبت پایه‌ریزی شود.

وی دو اصل را زیرساختی‌ترین اصول تربیتی خواند: اول اصل کرامت انسان. در هندسه معرفتی قرآن، اصل کرامت ناشی از مقام خلیفه‌اللهی اوست. قرآن می‌فرماید “ولقد کرمنا بنی آدم”. تمام هنجارها و رفتارهای تربیت‌ساز باید مبتنی بر کرامت باشد. خانه پادگان نیست.

صفاتی ادامه داد: دوم، آموزش بحث حیا محوری در خانواده است. وقتی حیازدایی در خانواده‌ها بشود، حریم باز می‌شود برای کارهای خلاف. متأسفانه الان رسانه‌های ما، فیلم‌های ما و فیلم‌های خانگی ما بحث حیازدایی را خیلی معمولی گرفته‌اند و راحت اتفاق می‌افتد. اسلام ۱۴۰۰ سال پیش در سوره نور بحث حیا در خانواده را مطرح کرده است.

بانو صفاتی در پایان با اشاره به قاعده «لاضرر» گفت: باید از هرچیزی که ضرر متوجه کودک می‌شود، پرهیز کرد. در روایات ذیل آیه “من قتل نفسا…”، قتل نفس به گمراه کردن و احیای نفس به هدایت تفسیر شده است. این باید ملاک کار خانواده‌ها و دولت‌ها قرار بگیرد.

فرصتی تاریخی برای بازتولید مشترک فقه اسلامی؛ از قم تا جده

در بخش پایانی این نشست، استاد احمد مبلغی، نماینده ایران در مجمع جهانی فقه اسلامی، طی سخنانی ضمن تقدیر از حضور علمی بانو مجتهده صفاتی در کنفرانس دوحه، به تشریح فضای جدید در مجامع فقهی جهان اسلام پرداخت و اظهار داشت: دبیر کل مجمع جهانی فقه اسلامی (در دوحه) بعد از اتمام جلسه آمدند و به‌خصوص از ایشان (خانم صفاتی) تشکر کردند که حضورشان مفید و نافع بود. مرکز آیت‌الله احمدی فقیه یزدی (موسسه عالی اجتهاد) می‌تواند یک پایگاه خوب برای بازتولید فقه در ارتباط با مسائل مستحدثه باشد.

عضو مجلس خبرگان رهبری، دفتر نمایندگی ایران را «پل علمی» میان حوزه قم و مجمع فقه جده خواند و گفت: این پل، داده‌ها و اندیشه‌ها و قرارات آنجا را می‌تواند اینجا بیاورد، به بحث فقهی بگذارد و پیشنهاداتی را بگیرد و منتقل بکند. خوشبختانه الان هم فضای جهان اسلام چنین اقتضا و ایجابی را دارد و خود دبیر کل مجمع جهانی فقه اسلامی جده هم عنایت دارد که حتماً همیشه چند نفر از حوزه علمیه قم آنجا حضور به هم برسانند. اصرار دارند و این خیلی مهم است.

گفت‌وگوی فقهی بدون تعصب

این استاد عالی حوزه علمیه قم بر فضای مثبت و به دور از تعصب در مجمع جهانی فقه تاکید کرد و افزود: یک نکته خیلی خوب که آنجا ما دیدیم، این است که سعی می‌کنند خالی و خارج از تعصب بحث‌ها را بشنوند. اگر تعصب بود، ما را اینقدر دعوت نمی‌کردند و اصرار نمی‌کردند. آنچه را ما عرضه می‌کنیم، با بدون تعصب منعکس می‌کنند.

مبلغی این فضا را یک فرصت مغتنم دانست و تصریح کرد: این خیلی فرصت خوبی است. ما همیشه از دیرباز دنبال چنین فرصتی بودیم که بتوانیم شیعه و سنی با هم فقه اسلامی را بازتولید کنیم. ما هم می‌توانیم دیدگاه‌های شیعه را عرضه کنیم و آن‌ها هم دنبال همین هستند و استقبال می‌کنند. اتفاقاً امسال ما آن بحث فقه شیعه در مورد شیر و تأثیرش بر آن رابطه رضاعی را که صحبت می‌کردیم، می‌گفتند چنین فتوایی را ما نداشتیم و این فتوای خیلی خوبی شما دارید.

اشتراکات فقهی در مسائل مستحدثه

وی افزود: در مسائل مستحدثه، مشترکات ما خیلی بیشتر است تا آن مسائل قدیمی که محل اختلاف بود. قم باید حرف خود را و نگاه خود را از طریق این پلی که ما ایجاد کردیم، ان‌شاءالله منتقل کند.

این استاد درس خارج حوزه علمیه، در پایان از مقام علمی بانو صفاتی تجلیل کرد و گفت: حضرتعالی افتخاری هستید برای حوزه که در رأس و صدر این حرکت بانوان، ایشان حضور دارند که به مقام والا و بالای اجتهاد دست یافته‌اند و تدریس سطح بالایی دارند و این امری نیست که بشود به سادگی از کنار آن گذشت.

گفتنی است سلسله نشست گزارش علمی کنفرانس مجمع جهانی فقه اسلامی با پیگیری موضوعات دیگر ادامه خواهد داشت.