سادات حسنی/ مهرداد غلامی

اختصاصی شبکه اجتهاد: به مناسبت سالروز صلح امام حسن مجتبی (ع) با معاویه، مهرداد غلامی، دانش پژوه حوزه علمیه قم، به واکاوی سادات حسنی و نسل آنها پرداخته است. خواندن یادداشت وی، خالی از لطف نیست.

سادات جمع سیّد و در لغت عربی در اصل سَیوِد بوده و به معنی آقا و سرور است؛ و در اصطلاح عام به کسانی گفته می‌شود که از طرف پدر از نسل «هاشم» (جد پیامبر اسلام محمد بن عبدالله) باشد یا به عبارتی دیگر از قبیله بنی هاشم باشد. سیادت به فرزندان محمد (ص) از طریق فاطمه دختر محمد (س) و علی (ع) پسر ابوطالب (امام اول پیروان تشیع و خلیفه چهارم اهل سنت) می‌رسد.

سلسله سادات در ایران به سبب اختلاف نسب و کثرت، قابل شمردن نیستند. در هر منطقه و دیاری خاندانی از ذریه پیغمبر (ص) زندگی می‌کنند. روستاهایی در ایران وجود دارد که همه سکنه آن را سادات تشکیل می دهند. برخی سادات با کلمه «میر» به اضافه اسمی، شهرت دارند؛ مانند میرسپاسی، میر معزی، میرفندرسکی، میرداماد و مانند این نام‌ها.
به هر حال سادات در ایران مانند کشور مغرب از احترام خاصی برخوردارند. در کشور مغرب مردم به آنان «آقا» و به زن‌هایشان «بی بی» می‌گویند، هر چند از طبقات پایین باشند.

سادات دو شاخه اصلی دارند:

نوادگان علی از طریق سه تن از پسرانش: محمد حنفیه از خوله دختر قیس، عباس بن علی از ام‌البنین و عمر بن علی از صهباءِ ثعلبیه؛ که به این سادات علوی می‌گویند.

نوادگان حسن و حسین -فرزندان علی (ع) از فاطمه (س)- که به آنان سادات هاشمی و نیز بسته به انتساب به حسن یا حسین (ع)، حسنی یا حسینی گفته می‌شود و از نظر فقه شیعه کسانی که خمس به آنها تعلق می‌گیرد همین سادات هستند.
اما آنچه در این گزارش در نظر داریم تا مورد بررسی قرار دهیم سادات حسنی است.

سادات حسنی و یا بنی الحسن شاخه‌ای از سادات که نَسَب آن به امام حسن مجتبی(ع) می‌رسد. این شاخه از سادات در طول تاریخ اسلام تحرکات سیاسی و اجتماعی بسیار و همچنین قیام‌هایی در سده دوم و سوم داشته و حکومت‌های متعددی در نقاط مختلف کشورهای اسلامی بر پا کرده‌ که برخی از آنها تاکنون پابرجاست. سادات طباطبایی، مدرس، حکیم و … از فروع سادات حسنی هستند.

از امام حسن مجتبی (ع) هشت فرزند پسر ذکر شده که برای شش نفرشان اصلا فرزندی درتاریخ نام برده نشده، آن شش نفر بنام‌های محمد و طلحه و عبدالرحمان، که در سفر حج به همراه عموی خود امام حسین (ع) در ابواء در حال احرام رحلت یافتند؛ و ابوبکر، قاسم و عبدالله (اصغر) که هرسه در نوجوانی در کربلا بشهادت رسیدند. بنابر این تنها نسل حسن مثنی و زید بن حسن باقی ماند.

اما دو فرزند صاحب نسل حضرت:

زید بن حسن (ع): او شخصیتی جلیل القدر بود که بر اثر صداقت و صفا و امانتداری از ناحیه مردم و زمام‌داران حکومتی زمان خود در جایگاه متولی موقوفات جد بزرگوارش رسول اکرم(ص) قرار گرفت.

از ایشان دو پسر روایت شده است: یکی به نام ابراهیم و دیگری، حسن که عبدالعظیم الحسنی از نسل اوست و همواره مورد بغض بنی‌امیه بود و در ۹۰ سالگی بشهادت رسید.(بنقل از بحار الانوار، ج۴۴؛ و الارشاد ص۳۶۱)
حسن مثنی فرزند دوم امام حسن(ع) و اولادش(اجدادسادات آل طباطبایی):

او از تربیت یافتگان دامان امامت یعنی پدر بزرگوارش امام مجتبی است. جوانی پاک و لایق و صاحب کمالات بود که متولی امور موقوفات جد اطهرش علی (ع) شد.

ایشان در کربلا شرکت داشت و حتی در روز عاشورا زخم‌های متعددی برداشت و میان کشتگان بود اما نیمه جانی در بدنش باقی ماند که بعدا به اسارت رفت و آزاد شد و با دختر عمویش فاطمه بنت الحسین (ع) ازدواج کرد و صاحب نسل شد. (به نقل از رساله اسدیه ص ۴۵)

پس از شهادت امام سوم شیعیان رهبری قیام‌ علوی از سادات حسینی به سادات حسنی سرایت کرد و رفته رفته نقش رهبری سادات حسنی در قیام‌ها و برپایی حکومت زیدیه نسبت به سادات حسینی پررنگ‌تر شد، بگونه‌ای که قیام‌های علویان بیشتر به سادات حسنی شناخته می‌شد

سادات حسنی خود شاخه‌هایی دارد که در طول تاریخ منشاء اثرات اجتماعی سیاسی مذهبی برای حکومت‌ها و سرزمین‌های اسلامی بوده است.

شاید به نظر برخی شناخت سلسله سادات و نسب و خاندان آنها مانند شناخت سادات حسنی که در این گزارش به آن پرداخته شده و همچنین شناخت انساب غیر سادات بی فایده باشد.

اما خوب است بدانیم روایات زیادی مبنی بر علم انساب و جایگاه آن وارد شده است که صله رحم را مبتنی بر همین علم دانسته است.

از جمله این روایات بیان مبارک رسول گرامی اسلام است: «تعلموا من انسابکم ما تصلون ارحامکم»، پیامبر گرامی اسلام صلی اللّه علیه وآله در این روایت به فراگیری نسب شناسی تأکید می‌فرمایند و آن را منشاء صله ارحام می‌دانند.

از سوی دیگر، خداوند در آیه شریفه: «قل لا اسالکم علیه اجرا الا الموده فی القربی» به مودت اهل‌بیت پیامبر گرامی اسلام صلی اللّه علیه و آله سفارش نموده که مودت به این خاندان، مستلزم شناخت آنهاست و شناخت این خاندان نیز آشنایی با علم انساب را لازم دارد.