شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
اختصاصی شبکه اجتهاد: سومین نشست از سلسله نشست‌های «اقتصادنا» از سوی «هیأت اندیشه‌ورز اقتصاد و الگوی پیشرفت اسلامی» حوزه علمیه خراسان،(ویژه اساتید سطوح عالی حوزه) با عنوان «بررسی سیره پیامبر اکرم(ص) در مقابله با تهدیدهای اقتصادی و دلالت‌های آن برای اقتصاد مقاومتی»، و با ارائه دکتر سعید سید حسین‌زاده یزدی، پژوهشگر مرکز تحقیقات دانشگاه امام صادق(ع) در مدرسه علمیه سلیمانیه مشهد برگزار شد. در ادامه گزارشی از حاصل پایان نامه این پژوهشگر اقتصاد اسلامی فرا رویتان قرار می‌گیرد.
بسم‌الله الرحمن الرحیم. ما نباید تنها تکرار کننده سخنان رهبری درباره اقتصاد مقاومتی باشیم، بلکه باید ابعاد مختلف آن را باز کنیم و در آن پژوهش کنیم.
الگوی مفهومی اقتصاد مقاومتی دارای چهار رکن است:
۱- قرآن و سنت
۲- رهبران انقلاب اسلامی
۳- تجارب بشری
۴- اقتضائات زمانی و مکانی اقتصاد ایران
بازتاب مکتب اقتصادی اسلام در بستر زمان و مکان به ما نظام اقتصادی اسلام را نشان می‌دهد. مثلاً ما در مکتب اقتصادی اسلام، قاعده فقهی نفی سبیل را داریم. حمایت از تولید ملی، بازتاب این قاعده در بستر زمان و مکان است که تحت عناوینی مثل “خودکفایی” و “استقلال اقتصادی” در کلام رهبری و امام خمینی دیده می‌شود.
رکن اوّل؛ در قرآن و سنت:
– اقتصاد مقاومتی از منظر آیات قرآن کریم
– سیره: به ویژه در دوره پیامبر و حضرت امیر(علیهما‌السلام) که تجربه حکومت داری آنان تا حدی به دست ما رسیده است.
این دو کتاب را در این زمینه پیشنهاد می‌کنم:
۱- نظام الحکومه النبویه؛ التراتیب الإداریه، نوشته محمّد کتانی
۲- الصحیح من سیره النبی الأعظم(ص)، نوشته سید جعفر مرتضی عاملی
– فقه و اصول فقه شیعی
– تجربه تمدن اسلامی
– تجربه سیره متشرعه: مانند تجارب نحوه مقابله علمای شیعه و مراجع در مقابله با استعمار خارجی.
رویکردها
– رویکرد تأییدی: مثلاً ما بیاییم آیات و روایاتی که مؤید حمایت از تولید ملی است را استخراج کنیم.
– رویکرد بدیل (اصطلاح خاص نیست)، یعنی اقتصاد مقاومتی را از منظر عصری خود ببینیم؛ در همان چهارچوب چهار رکنی که عرض شد. مؤلفه‌هایش را شناسایی کنیم. مثلاً مقابله با تهدیدهای اقتصادی، یکی از این مؤلفه‌ها است. آن وقت باید در چهارچوب دینی این مؤلفه را فهم کنیم. باید ببینیم چه چیزی برای ما تهدید محسوب می‌شود؟ وقتی به سنن الهی دست پیدا کردیم، در چهارچوب کلیت مسأله، به آن پاسخ می‌دهیم.
در چهارچوب اقتصادی، تهدید اقتصادی این گونه بررسی می‌شود:
۱- ابزار سخت:
– تحریم اقتصادی
– تحریم تجاری
– مصادره کردن
– بایکوت
۲- ابزار نرم:
– تهدید به تحریم
– و …
۳- هدف:
– تغییر رفتار
– تغییر نظام
– و…
یکی از کتاب‌هایی که به خوبی تحریم‌ها را بررسی کرده است، کتاب «رهیافت‌ها و نظریه‌های کارایی تحریم در اقتصاد سیاسی بین‌المللی»، نوشته هافبائر است.
ما تهدیدهای داخلی را البته در این بررسی کنار گذاشتیم. یعنی تهدیدها را بررسی کردیم؛ نه ضعف‌ها را.
در عصر پیامبر اکرم چهار – پنج نوع تحریم را مشاهده می‌کنیم:
در عصر مکی:
– هدفمند و غیر فراگیر: مانند تطمیع و تهدیدهای پیامبر
– فراگیر: مانند شعب أبی طالب. مثلاً تا مسلمانی می‌آمد خرید کند، مشرکین وارد می‌شدند و به قیمت بالاتر کالا را می‌خریدند. البته دو قول هست؛ برخی آن را اجباری می‌دانند، برخی آن را انتخابی، امّا ناظر به شرایط حاکم می‌دانند. خود انتخاب منطقه شعب أبی طالب هم دلالت‌هایی دارد که به آن نمی‌پردازیم.
در عصر مدنی:
– الذین أخرجوا من دیارهم و أموالهم. مهاجرت، نقطه آغاز این تهدیدها بود. انتخاب مدینه هم البته بحث جداگانه‌ای می‌طلبد. از جمله ممانعت می‌شد که اموالشان را با خودشان ببرند و با مهاجرت آن‌ها، خانه‌ها و اموالشان مصادره می‌شد. یکی از تبعات این مصادره‌ها این بود که حالا ما با کسانی مواجه بودیم که نه سرمایه‌ای دارند، نه مسکنی و نه کاری. پیامبر اکرم(ص) در حالی با این چالش مواجه بودند که راه حل‌های مردمی تکیه گاه اقتصادی چشم گیری نداشتند و … با این حال پیامبر رهیافت‌هایی برای مقابله با این چالش داشتند.
– تهدید بعدی انحصار تجاری و محاصره تجاری قریش بود. با تیره شدن روابط شبه جزیره با ایران و روم شرقی، موقعیت اقتصادی مکه پر رنگ‌تر شده بود. افزون بر آن مسیر‌های تجاری و بلدهای آن نسبت تنگاتنگی با مکه و قریش پیدا می‌کرد و … این جا هم پیامبر راهکارهایی را به کار می‌گیرند.
– محاصره اقتصادی – نظامی احزاب. در جنگ احزاب، تمامی دشمنان قسم خورده اسلام؛ مشرکین، یهود، قریش و … برای از بین بردن حکومت مدینه هم پیمان شده بودند. این تهدید، ابعاد اقتصادی، نظامی و روانی داشت که در سوره احزاب به آن اشاره شده است. البته درگیری نظامی زیاد نبود. خندق مانع مواجهه نظامی جدی و تلفات چشم‌گیر شده بود. گزارش‌های این محاصره و وضعیت مسلمانان در آن ایام تکان دهنده است که از آن‌ها عبور می‌کنیم.
– از طرفی اشتغال مسلمانان به جنگ‌ها و چالش‌ها، بنیه اقتصادی آنان را ضعیف کرده بود.
– تهدید به تحریم اقتصادی منافقین هم آخرین تیر بود. عبدالله ابن أبی که مهاجرت مسلمانان در آستانه پادشاهی او، او را از منصب قدرت کنار گذاشته بود، کارشکنی‌های بسیاری داشت؛ در جنگ احد، احزاب و … به عنوان منافق، چهره شناخته شده‌ای بوده است و حتی بعدها کودتای نظامی می‌کند. خب، این هم یک تهدید بود.
برخی از اقدامات پیامبر:
– سنت انفاق را از خودشان شروع کردند و بین مسلمین جا انداختند.
– تهدید اقتصادی را تبدیل به فرصت ایجاد یک انسجام و همبستگی میان مسلمین و تقویت سرمایه اجتماعی آن‌ها کردند؛ عقد اخوت و …
– راه‌هایی را برای دور زدن تحریم‌ها پیدا کردند.
– تشویق به فعالیت‌های تولیدی
– تسهیلاتی از طریق انفال
– تهدید متقابل: مکه به جهت نداشتن آب و هوای خوب، عمده سرمایه اقتصادیش از طریق تجارت تأمین می‌شد. به هر حال بخشی از شاه راه‌هایی اقتصادی مکه، از نزدیکی مدینه عبور می‌کرد که امکان مقابله به مثل را به مسلمانان می‌داد.
– و …
چهارچوب کلی سیره نبوی:
۱- زیر ساخت‌های اقتصادی:
– تسهیلات مسکن
– توسعه درآمدهای دولت اسلامی
۲- فرهنگ سازی اقتصادی:
– حماسه اقتصادی
– فرهنگ کار و اشتغال
– فرهنگ تولید
– نوآوری و ابتکار
– تولید محوری
۳- راهبردها:
– دفاع و مقابله
– پیشگیری و…
دانلود مقاله «سیره پیامبر اکرم(ص) در مقابله با تهدیدهای اقتصادی»
تهیه و تنظیم: حسین الهی
