شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
پژوهش پیش‌روی به قلم حجت‌الاسلام والمسلمین رمضان محمدی بر آن است تا با تکیه بر اصول معیارهای نقد، گزارش‌های مجعول و برساخته را از غیر مجعول در سیره رسول خدا(ص)، تمییز و معرفی نماید.
به گزارش خبرنگار اجتهاد، بعثت رسول خدا(ص) مهم‌ترین و اثرگذارترین حادثه در طول تاریخ بشر است. درگذشته و حال هر ملت و قومی، براساس مستندات مورد قبول و تصورات و نگرش خویش از حوادث پس از بعثت، برداشت‌های متفاوتی داشته‌اند، اما این مسئله در میان همه مسلمانان قطعی است که سیره و سنت رسول خدا(ص) منبع بزرگ معارف و احکام الهی به شمار می‌رود و اقتدا و پیروی از ّسنت و سیره آن حضرت در سطوح گوناگون درگرو دستیابی به تاریخ واقعی صدر اسلام اسـت. ّ
طبیعی است که دستیابی به سیره و تاریخ واقعی زندگانی رسول خدا(ص) که بعد از یک قرن به تدوین در آمده، در معرض آفات و آسیب‌های بسیاری قرارگرفته و چون دیگر مقولات تاریخی درگذر زمان دگرگونی بسیاری به خود دیده و دست‌خوش تطور و تحول بسیاری شده است. چه‌بسا آنچه از تاریخ و سیره آن حضرت نیست باگذشت زمان، در شمار تاریخ و سیره پنداشته شده و چه بسیار از سنت و سیره آن حضرت که به فراموشی سپرده شده است. سرشت شوم داستان‌های برساخته و جعلی، از آفات همیشگی وقایع تاریخی و خاستگاه تدریجی بسیاری از انحراف‌های دینی و تفکرات فرقه‌ای است که از سده‌های نخست دامنگیر تاریخ اسلام و سیره شده، حقایق تاریخی را با افسانه‌های تاریخی چنان درآمیخته است که تاریخ‌پژوهان ژرفکاو در طول تاریخ ۱۴۰۰ صد ساله نیز نتوانسته غبار غربت از حقایق تاریخی برگیرند.
افزون بر ورود روایات برساخته، شمار دیگری از عوامل، مانند نگرش سطحی و قشری به سیره رسول خدا(ص)، در فعلیت بخشیدن به نگرش‌ها متنوع مذهبی و فرقه‌ای مؤثر بوده و سبب درآمیخته شدن میراث گران‌بهای آن حضرت با تأویل‌ها و تفسیرهای غیروحیانی شده است. بر این اساس، باید پذیرفت که همه گزارش‌های مربوط به حوادث صدر اسلام دارای اعتبار و فرجام یکسانی نیستند، از این‌رو بجاست برای دستیابی به گنجواره گرانبار سیرۀ واقعی رسول خدا(ص)، روایات و گزارش‌هایی که به‌راستی صادر شده‌اند، از سخنان و روایات مجعول و برساخته تمییز داده شوند و امور غیرواقع از روایات زدوده شوند؛ و این مهم، یعنی تمییز دادن روایات مجعول از غیرمجعول، از مهم‌ترین ویژگی‌های یک پژوهش تاریخی است که جز با روش‌شناسی علوم تاریخی میسر نخواهد شد.
اینکه در قرن‌های نخستین اسلامی چند تن از مسلمانان خواندن و کتابت می‌دانستند؟ چند نفر از آنان به داستان‌های قصه‌گویان تاریخی گوش می‌کردند؟ قصه‌گویان چه داستان‌هایی برای آنان نقل می‌کردند؟ قصه‌های نقل شده چه تأثیری بر مسلمانان داشتند؟ آیا تا کنون به این پرسش‌ها پاسخ داده شده است؟ به‌طور یقین یکی از راه‌های پاسخ به چنین پرسش‌هایی نقد و بررسی متون گذشته تاریخی و روشن کردن تطور این متون است.
معرفی بخش‌ها، فصل‌ها و عناوین
از این‌رو، کتاب «سیر تطور و تحول اخبار سیره (از بعثت تا هجرت)» نوشته حجت‌الاسلام والمسلمین رمضان محمدی محقق و استادیار گروه تاریخ اسلام پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، با هدف پالایش روایات سیره از روایات برساخته و دادن ملاک‌های نقد و پالایش روایات سیره در سه بخش نگاشته شده است.
نویسنده بخش اول را به «کلیات»، مباحث مقدماتی مانند مفهوم شناسی واژه‌های به کار رفته در متن، اهمیت و ضرورت نقد روایات تاریخی، اصول، معیارها و روش و شیوه‌های نقـد، پرداخته است.
«پیدایش و تحول و تطور نگارش اخبار و منابع سیره» موضوع بخش دوم است که به اقسام و سیر تطور تاریخ‌نگاری مسلمانان و نیز به سیر تطور و تحول کتابت سیره و منابع تاریخی و پیدایش و آغاز کتابت منابع سیره پرداخته شده و از نوع و مقدار تطور، با اشاراتی به علل تطور، اختصاص یافته است.
در بخش سوم و بخش پایانی، از تطورات و تحولات دینی، فرهنگی، اجتماعی کـه در وقایع صدر اسلام اتفاق افتاده‌اند، بحث می‌شود.
مهم‌ترین روایات این بخش مربوط به روایات شروع نزول وحی، داستان غرانیق، استراق سمع، اخبار انشقاق قمر و روایات معراج هسـتند که سیر تطور این روایات در منابع تاریخی و گاه تفسیری، نشان داده شده و اشکال‌هایی در مسیر این اخبار بوده، بررسی شده‌اند.
نگارنده در این اثر سعی کرده است در تمام فصل‌ها تلاش کند تا در عین استقلال هر فصل، ارتباط میان محتوای آن‌ها نیز منطقی بوده و همپوشانی داشته باشد.
بخش اول، «کلیات» شامل: مقدمه، مفهوم شناسی واژه‌ها، منبع شناسی تحقیق، پیشینه تاریخی نقد و بررسی تطور روایات سیره، رویکرد مورخان معاصر به نقد روایات تاریخی، اهمیت و ضرورت نقد، جایگاه نقد در اخبار تاریخی، پیش دانسته‌های لازم برای نقد اخبار تاریخی، فرایند نقد، عناصر نقد، عناصر مربوط به نقد بیرونی راوی، مؤلفه‌ها و عناصر نقد بیرونی گزارش، عناصر نقد درونی راوی، مهم‌ترین مؤلفه‌ها و عناصر نقد درونی گزارش، اصول، ضوابط و معیارهای نقد الف) ملاک‌های نقد متن ب) ملاک‌های نقد روشی، ساختاری و ظاهری، روش و شیوه نقد در پژوهش‌های تاریخی، روش نقد، نقد متن (با چهار دیدگاه و روش جامعه‌شناختی، نقد ادبی و دانش تخریج و روش گرند تئوری)، روش بینامتنیت (یا نقد ادبی) در نقد گزاره‌های تاریخی، دانش تخریج و نقش آن در ارزیابی متون تاریخی، آسیب‌شناسی متون تاریخی با استفاده از دانش تخریج، تئوری مفهوم‌سازی بنیادی، تأثیرپذیری گزاره‌های تاریخی (یا مورخان) از محیط، سیر تحول و تطور روایات تاریخی، عوامل تطور.
بخش دوم، «پیدایش و تحول و تطور نگارش اخبار و منابع سیره» شامل: الف) پیدایش و آغاز کتابت منابع سیره، ب) سیر تطور تاریخی و تحول کتابت سیره و منابع تاریخی، مکتب تاریخ‌نگاری مدینه، مکتب تاریخ‌نگاری عراق، مکتب تاریخ‌نگاری شام، ج) نقش مناقب و دلایل‌نگاری در توسعۀ روایات تاریخ، ۱- دلایل‌نگاران و انگیزه‌ها، ۲- کتاب‌های دلایل نگاری و تطور گزارش‌های تاریخی، روایات معجزه در کتاب‌های دلایل‌نگاری، تقسیمات اخبار معجزه از منظر تاریخی و مورخان، دوره‌های پیدایش و تکامل و تطور سیره نگاری، سیره نگاری در دوره رسالت، سیره نگاری در دوره امویان، گسترش روایات قصصی در عصر اموی، سیره نگاری در عصر بنی‌عباس، تطور سیره نگاری پس از قرن پنجم، تطور اخبار خارق‌العاده در منابع تاریخی و روایی، سخن پایانی.
بخش سوم، «تطورات و تحولات دینی، فرهنگی، اجتماعی در وقایع (بعثت تا هجرت)» شامل: درآمدی کوتاه بر جریان‌شناسی منابع تاریخی،
فصل اول: روایات شروع نزول وحی (وحی الهی در منابع تاریخی)، مقدمه، روش کار، روایات سیره در منابع تاریخی،۱- روایات وحی، وحی و کیفیت نزول آن، روایات مربوط به آغاز نزول وحی، آغاز وحی و چگونگی رویارویی آن حضرت با وحی در روایات تاریخی، تطور تاریخی روایات آغاز وحی، اخبار نزول وحی در روایات تاریخی (افسانه‌های تاریخی درباره نزول وحی)، الف) آغاز نزول وحی، اخبار ابتدای نزول وحی به روایت ابن‌اسحاق، وضعیت سندی اخبار وحی، اسناد روایات ابن‌اسحاق درباره آغاز نزول وحی، اخبار ابتدای نزول وحی (روایت اول، ابن‌سعد)، نظر ماوردی، نظر قاضی عیاض و مقریزی، ارزش تاریخی اخبار آغاز نزول وحی (در روایات تاریخی)، ب) گزارش‌های مربوط به هنگام نزول وحی، روایت ابن‌اسحاق در کتاب طبری، ج) رسول خدا(ص) پس از نزول وحی، تحلیلی از روایات وحی، الف) تحلیل سندی (ضعف روایت و طرق روایی)، ب) تحلیل متنی در نزول وحی،
فصل دوم: حوادث پس از بعثت تا هجرت، مقدمه، ۱- افسانه غرانیق، مقدمه، واقعیت افسانه غرانیق در منابع تاریخی، ۲- استراق سمع، مقدمه، عبور از تاریخ، استراق سمع، قرن دوم، نخستین روایات استراق سمع در تفسیر مقاتل بن سلیمان، قرن سوم، سیره ابن‌هشام و طبقات ابن‌سعد، روایات ابن‌سعد، المعرفه و التاریخ فسوی، قرن چهارم، محمدبن جریر طبری، قرن پنجم، بیهقی، قرن ششم، فضل بن علی طبرسی، قرن هشتم، البحر المحیط فی التفسیر، ابوحیان اندلسی، البدایه و النهایه؛ ابن‌کثیر، قرن دهم تاریخ الخمیس دیار بکری، ۳- انشقاق قمر (دو نیم شدن ماه)، اختلاف‌های روایات انشقاق قمر، کلیات داستان شق‌القمر، روایات شق‌القمر، قرن سوم، قرن چهارم، قرن پنجم (نیمه نخست، ۴۰۱ق)، قرن هشتم، ابن‌کثیر، قرن نهم، مقریزی (م۸۴۵ق)، قرن یازدهم، حلبی (م۱۰۴۴ق)، ۴- اخبار معراج (در روایات تاریخی و تفسیری). منبع. مآخذ. نمایه‌ها
بحث درباره صحت و فساد آنچه به‌عنوان تاریخ ادعا شده
در بخش نخست کتاب در قسمتی از بحث رویکرد مورخان معاصر به نقد رویات تاریخی، آمده است: «در گذشته نه چندان دور، کتاب الغدیر یکی از بهترین نمونه‌های اصیل در نقد گزارش‌ها و کشف مجعولات تاریخی است که افزون بر نقد با بررسی تطور و پیشینه روایات تاریخی به کشف مجعولات تاریخی پرداخته و گزارش‌های بسیاری از منابع کهن را بررسی کرده و به نقد کشیده است. در میان آثار تاریخی معاصر کتاب الصحیح من سیره النبی الاعظم (ص) از سید جعفر مرتضی عاملی و بخش مهمی از نوشته‌های علامه عسکری در راستای نقد متون تاریخی صورت گرفته‌اند. علامه سید جعفر مرتضی عاملی در نخستین جلد از کتاب خود، مطالب قابل بررسی و ضوابط آشفته را در تدوین و نقل سیره از ضوابط و معیارهای درست پژوهش علمی جدا ساخته و نقد و بررسی کرده است. وی در مقدمه می‌نویسد: «در این نوشته اهتمام من بر این بوده است که درباره صحت و فساد آنچه به‌عنوان تاریخ ادعا شده است به بحث بپردازم». وی علت اهتمام بر نقد تاریخ گذشته را بازیابی حقیقت از لابه‌لای نصوصی دانسته است که با هوس‌بازی‌های سیاسی – مذهبی و با دروغ توأم گشته است. از این‌رو، وی بیشترین همت خود را صرف نشان دادن تطورات بی‌رویه روایات سیره و جداسازی اخبار ناسالم از سالم کرده و اخبار ناسالم را همان اوهام و خیالاتی دانسته است که قصه‌پردازان، سخن‌سرایان، مغرضان و هواپرستان از خود ساخته و به روایات سیره افزوده‌اند.»
منع و مقابله با سیره‌نویسی در دوره امویان
با توجه به مقابله امویان با کتابت حدیث یا کتابت هرگونه مطلبی در راستای احیای نام و سنت رسول خدا (ص) و نقل حوادث گذشته مربوط به آن حضرت یا اهل‌بیت آن حضرت، «سیره‌نگاری در دوره امویان» یکی از موضوعات مهمی است که در بخش دوم کتاب مورد بررسی قرار گرفته است. در این‌باره در صفخه ۱۱۸ کتاب می‌خوانیم: «نوشته مکتوبی به‌صورت رسمی، دست‌کم تا اواخر دوره امویان صورت نگرفته است، اگر هم نوشته‌ای بوده به‌صورت پنهان در دست مردم قرار داشته و در اواخر حکومت امویان یا پس از زوال امویان آشکار شده است؛ به‌ویژه که در دوره انتقال قدرت از امویان به عباسیان فضایی ایجاد شد و اهل‌بیت (ع) و در رأس آنان امام صادق (ع) به‌عنوان پاسدار اصلی سیره نبوی، برای تدوین علوم تشویق بسیار و کوشش فراوانی انجام دادند و بخش مهمی از سیره پیامبر (ص) و وقایع دوران رسالت ثبت شد و همان نوشته‌ها دستمایه سیره‌نویسی مسلمانان در دوره‌های بعدی قرار گرفتند. بخش‌های مهمی از آثار مفقود شده شیعه در کتاب‌های رجالی شیعه آمده‌اند.»
یادآوری می‌شود، کتاب «سیر تطور و تحول اخبار سیره (از بعثت تا هجرت)» به قلم حجت‌الاسلام والمسلمین رمضان محمدی استادیار گروه تاریخ اسلام پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، در ۳۲۷ صفحه با قیمت ۱۸۰۰۰ تومان از سوی انتشارات پژوهشگاه حوزه و دانشگاه به زیور طبع آراسته شده است.
گفتنی است از این نویسنده کتاب دیگری با عنوان «نقد و بررسى روایات مربوط به زندگانى رسول خدا (ص) قبل از بعثت» از سوی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی به چاپ رسیده است که سال ۱۳۸۸ در مراسم کتاب سال حوزه علمیه قم، در بخش علمی موفق به کسب جایزه شد. همچنین «پرسمان قرآنی حج، تهران، مشعر، ۱۳۸۸»، «مادران رضاعی پیامبر (ص)، تهران، مشعر، ۱۳۹۱»، «تاریخ تحولات سیاسی، اجتماعی و اقتصادی ایران (از صفویه تا پس از پیروزی انقلاب اسلامی)، مبنای خرد، ۱۳۹۰» و «تاریخ تشیع: دوره حضور امامان معصوم، نگارش گروهی، تهران، سمت، ۱۳۹۳» از دیگر تألیفات این نویسنده می‌باشد.
