سیر و ساختار دروس فقه مهندسی ژنتیک

جلسه نخست از سلسله مباحث دروس خارج فقه استاد علی‌اکبر رشاد تحت عنوان «فقه مهندسی ژنتیک و جنگ بیولوژیک» (فقه التکنولوجیا الحیویه و الحرب البیولوجیه)، در مؤسسه آموزش عالی حوزوی امام رضای تهران برگزار شد. این دروس، هفت صبح روزهای زوج برگزار می‌شود،بصورت برخط (آنلاین) از طریق شبکه ایشیا (مدرسه فقاهت) قابل دریافت است. گزارش ذیل مستخرج از نخستین جلسه خارج فقه مهندسی ژنتیک و جنگ بیولوژیک استاد علی اکبر رشاد می‌باشد که پیش روی خوانندگان فاضل و فرهیخته قرار می‌گیرد.

شبکه اجتهاد: در مقدمه بحث، به عنوان بیان فلسفه پرداختن به دروسی تحت، عنوان “فقه التکنولوجیا الحیویه و الحرب البیولوجیه” که معادل آن در فارسی “مهندسی ژنتیک و جنگ بیولوژیک” است مطالبی را عرض می‌کنیم. در این جلسات بنا داریم مباحث فقهی این حوزه بسیار گسترده را به اجمال مورد بحث قرار بدهیم.

واقعه کرونا در واقع یک مفصل تقسیم تاریخ است، و جهان در شرف یک چرخش تاریخی است. تاریخ جهان، به ما قبل کرونا و ما بعد کرونا تقسیم و براثر این فاجعه انسانی و این کارثه و حادثه تلخ، جهان، دیگرگون خواهد شد. این واقعه بسیاری از شئون بشری را تحت تاثیر قرار خواهد داد. بسا ساختارهای جهانی مورد بازنگری قرار بگیرد و پاره‌‌ای از اتحادیه‌ها منحل و تبدیل شود. اقتصاد جکهان پس از کرونا تغییر خواهد کرد و این واقعه، حتی مباحث الهیاتی را نیز تحت تاثیرقرار خواهد داد.

جهان در شرف یک چرخش تاریخی است

این واقعه تلخ و فاجعه انسانی حتی در حوزه اخلاق و سبک زندگی بشر تاثیر گذار خواهد بود. در حوزه علم، تاثیر شگرفی خواهد گذاشت. این واقعه در قلمرو نظامی‌گری و حوزه تولید سلاح، تاثیر خود را خواهد گذاشت. چنان که در زمینه فقه هم این واقعه می‌تواند آثار و پیامدهایی داشته باشد که از جمله آنها و از ابعاد و بخش‌های پراهمیت آن، به وجود آمدن حوزه‌های جدید در فقه است. این واقعه اهل حوزه و اصحاب فقه و تفقه را به اندیشه فرو برده و آنها را موضوعاتی جدیدی که لازم است از نگاه شریعت به آن نگریسته و فقه آنها تولید بشود متوجه می‌کند.

براساس این تصور و احساس ضرورت، به نظر رسید که در چارچوب جلسات محدود و معدودی و از باب فتح باب، بحث در زمینه نو مهندسی ژنتیک و جنگ بیولوژیک که احتمال می‌رود چنان که بعض سران کشورها و سیاسیون و استراتژیست‌ها آن را مطرح کرده‌اند واقعه کرونا از جنس جنگ بیلوژیک قلمداد شود، را مورد توجه قرار دهیم.

حادثه کرونا و مسؤولیت کنونی حوزه

در چنین شرایطی و در افق آینده و عالم پسا کرونا، حوزه، مسئولیت‌هایی دارد که در جای خود و در زمان مناسب باید به آن پرداخت. از جمله این مسئولیت‌ها این است که به بُعد فقهی از سویی و جهت اخلاقی از دیگر سو بپردازد و به ابواب و مسائلمرتبط با این واقعه و پیامدهای این کارثه و حادثه جهانی بپردازد. بنابر این، در حد وسع خود و بضاعت کم، به عنوان یک طلبه به این مسئله و موضوع اجمالا می‌پردازیم. چرا که حوزه می‌بایست در مواجهه مناسب، معقول و منطقی با حوادث و وقایع اینچنینی پیش آهنگ و پیشتاز باشد و به گمانه زنی، آینده شناسی و آینده پژوهی مبادرت ورزیده، متناسب با نیازهایی که در شرف پدید آمدن است موضع بگیرد و به ان نیازها و احتیاجات بپردازد.

راه تحول و تکامل فقه

تحول و تکامل فقه هم در گرو چنین رفتار علمی و منطقی است. البته برخی اساتید و فضلای جوان، گاه تحت عنوان مسائل مستحدثه به مسائلی که مورد ابتلای جهان و انسان امروز است می‌پردازند. ولی این مقدار کفایت نمی‌کند. پرداختن به فروعی محدود و به اصطلاح، تک مسئله‌ها، به صورت گسیخته و غیرمنسجم، چندان در تحول و تکامل علم فقه موثر نخواهد بود. تحول هر علمی از جمله علم فقه، به تحول مولفه‌های آن است. باید درپنج حوزه «مبانی»، «موضوع»، «مسایل»، «غایت» و «منهج» که «مولفه‌های رکنی علم» اند تحول به وجود بیاید تا علم متحول شود. باید در حوزه مسایل، عرصه‌های جدید و فتح نشده گشوده شود. نه در غالب تک مسئله‌ها، بلکه اهل فضل به بسته‌‌ای از مباحث و مسایل در یک حوزه پر اهمیت و نوپیدا بپردازند و تولید ادبیات جدید شود. تا از این رهگذر، به تدریج ابوابی در فقه افزوده شود و در تحول و تکامل فقه تاثیر بگذارد. چنان که در مواقعی از تاریخ، فقه، خاصه فقه مکتب اهل بیت سلام الله علیهم در مواردی پیش قدم شده و تاثیرات تاریخی در تحولات داشته است.

فتوای مترقی و سرنوشت‌ساز رهبری در سلولهای بنیادین

از باب نمونه و به م مناسبت عرض می‌کنم در همین مسئله تکنولوژی بیولوژیک و به اصطلاح زیست فناوری، در روزگار ما تحت تاثیر یک فتوای ارزشمند و مترقی، اتفاق با ارزش ی افتاد. آن این بود که در مسئله سلول‌های بنیادین که از مهم ترین مباحث و مسائل حوزه زیست فناوری (التکنولوجیا الحیویه) است، چندین سال پیش این پرسش مطرح شد که آیا در حوزه سلول‌های بنیادی جایز است ورود کنیم یا جایز نیست؟ آیا ورود در این حوزه‌های مطالعاتی، در حوزه علم، به نحوی دخالت در خلقت الهی نیست؟ بعضی چنین تصور و توهمی داشتند. در آن ایام وقتی این سوال مطرح شد، در آمریکا – زمان بوش پسر بود که به اصطلاح اینها مدعی اند مذهبی هستند- بوش گفت این اقدام یک اقدام خلاف اخلاق است. چون دخالت در کار خدا است. نوعی دخالت در خلقت است. ولی پس از استفتائی که از رهبر معظم انقلاب شد که آیا چنین مطالعات علمی مجاز هست یا نه؟ ایشان فرمودند؛ نه هیچ مشکلی ندارد. ایشان فتوا به حلیت و جواز داده بودند. البته توصیه کرده بودند که در خصوص سلول‌های بنیادین حیوانی و احیانا نباتی فعلا مطالعه شود. پس از ان، این کار در ایران شروع شد. نهی آقای بوش در آمریکا تاثیر منفی خودش را گذاشت. این فتوای مترقی رهبر معظم انقلاب تاثیر مثبت خودش را در ایران گذاشت. لذا ما الان در زمره کشورهایی هستیم که در رتبه‌های بالا و ردیف‌های اول این دانش هستیم. بخشی از دانش زیست فناوری تحت تاثیر همین فتوای مترقی و زنده، اینگونه هست.

ضرورت ورود دین به مباحث الهیاتی و فقهی زیست فناوری

در هر حال، ورود دین چه در افق الهیات و مباحث کلامی، چه در افق اخلاق و مباحث اخلاقی، چه در افق فقه و مباحث احکامی و حتی در افق علم و تولید معرفت می‌تواند تاثیرات تحول آفرین، تاریخ ساز و سرنوشت سازی را رقم زند. بزرگان ما البته باید وارد شوند. بنده طلبه تنها از باب فتح باب بحث وارد می‌شوم. احیانا ممکن است بر اثر طرح این مباحث، و پاره‌‌ای نکاتی که به ذهن می‌رسد و به نحو ناقص و نارس عنوان خواهیم کرد دیگرانی هم در این حوزه ورود کنند و بحث‌هایی را مطرح کنند.

عنوان بحث، همانطور که عرض کردیم “التکنولوژجیا الحیویه و الحرب البیولوجیه” مهندسی ژنتیک و جنگ بیولوژیک”و احیانا مسئله تولید، نگهداشت، خرید، فروش، احیانا کاربرد جنگ افزارهای به اصطلاح بیولوژیک خواهد بود. می‌خواهیم ببینیم احکام اینها چیست. مباح است یا خیر. جایز است یا خیر. احیانا اگر جایز است در چه حدود و با چه مبانی جایز است. اگر ممنوع است به لحاظ شرعی ادله اش چیست. این را می‌خواهیم بحث کنیم.

اجمالا چند محور محدود را بناست مورد بحث قرار دهیم هر چند، مجموعه مباحثی که در حوزه زیست فناوری با معنای وسیع و قلمرو گسترده آن قابل طرح وبحث است بسیار وسیع است. چنانکه اگر کسی موضوع اصلی خارج فقه‌اش را به مباحث و مسائل عنوان فقه زیست فناوری اختصاص دهد حداقل باید پنج سال و بسا بیش از آن یعنی یک دوره معتنابهی از خارج فقه را باید به این مسائل بپردازد. چون مباحث فراوانی در این بخش قابل طرح است. وقتی به ساختار مباحث زیست فناوری که اشاره خواهیم کرد برسیم، فهرست و قائمه‌‌ای از آن مباحث ارائه خواهیم کرد و آنجا روشن خواهد شد که چه مقدار و چه مباحثی و با چه ابعاد گسترده‌‌ای از لحاظ فقهی در این زمینه قابل بحث است. همینطور از لحاظ اخلاقی -که البته از موضوع بحث ما خارج هست- و نیز در حوزه الهیات و مباحث کلامی فهرست بلند بالایی از مباحث قابل طرح و بحث است.

سیر و ساختار دروس فقه مهندسی ژنتیک

اجمالا سیر بحث‌های این جلسات محدود و معدود است و محورهای اصلی آن را برای مخاطبین اجمالا عرض می‌کنم. از همه فضلای عزیز و محترم تقاضا می‌کنم این محورهایی که عرض می‌کنیم را مورد تامل قرار دهند، به منابع مراجعه کنند، اگر مقالاتی وجود دارد -گرچه ادبیات این بحث‌ها بسیار فقیر است و مقاله و کتاب کمتر نوشته شده است- جستجو و دسترسی پیدا کنند و مطالعه کنند و پیشنهاداتشان را در جهت تکمیل و توسعه بحث ارائه فرمایند.

ابتدا چند نکته را تحت عنوان “امور تمهیدیه” مورد بحث قرار خواهیم داد. از جمله راجع به تحلیل عنوان “فقه التکنولوجیا الحیویه و الحرب البیولوجیه” خود این عنوان را باید تبیین کنیم. مراد از بیوتکنولوژی و زیست فناوری و منظور از جنگ بیولوژیک چیست. بعضی از “مفردات مفتاحیه” و واژه‌های کلیدی که در این بحث به کار می‌رود به اصطلاح مفهوم شناسی و مبادی تصوری بحث را تحت عنوان “التعرف علی التکنولوجیا الحیویه فی الجمله و التلویح الی ماهیتها و نطاقها و اقسامها مورد اشاره قرار خواهیم داد.

“التعرف علی التکنولوجیا الحیویه فی الجمله و التلویح الی ماهیتها و نطاقها و اقسامها” یک محور و امر اولی است که ذیل بحث‌های مقدماتی عرض خواهیم کرد. همچنین در “الحرب البیولوجیه، التعرف علی الحرب البیولوجیه و التلویح الی نطاقها و اقسامها.”

محور دومی که ذیل بحث‌های تمهیدی و مقدماتی مورد بحث قرار خواهیم داد اهمیت زیست فناوری و ابعاد و میادین و ساحاتی است که زیست فناوری شامل آنها می‌شود “اهمیه التکنولوجیه الحیویه و مجالاتها الاستراتجیه فی عهدنا الراهن. در روزگار ما زیست فناوری از یک گسترش و سعه بی نظیری برخوردار شده مباحث فراوانی در ذیل این عنوان طرح می‌شود. “التکنولوجیه الحیویه” دارای ابعاد مختلف و عرصه‌های گوناگون است. علاوه بر اینکه در بخش‌هایی- بلکه همه بخشهای- از این مباحث هم خطرات و مخاطراتی مطرح است و دستاوردهای ارزشمندی به جهات مختلف وجود دارد. در نتیجه باید اهمیت زیست فناوری و ابعاد و عرصه‌های آن اجمالا مورد بحث و بررسی قرار گیرد.

بعضی امور مقدماتی را باید مورد اشاره باید قرار بدهیم. امر نخست، مباحث مفهومی شناسی و مباحث مربوط به مبادی تصوریه، امر دوم، اهمیت زیست فناوری و ابعاد و ساحات آن در روزگار ما و احیانا احتمالات مختلفی که هم از با رویکرد مثبت و هم از با رویکرد منفی در این زمینه مطرح است. محور سومی که در بخش مقدماتی باید مورد بحث قرار بدهیم پیشینۀ تاریخی این مسئله است. پیشینۀ تاریخی از دو جهت مورد توجه است. هم به لحاظ موضوع و به اصطلاح عملی و هم به لحاظ به اصطلاح علمی و نظری؛ یعنی اینکه در تاریخ بشر زیست فناوری چه پیشینه‌‌ای دارد. گاهی ادعا شده که زیست فناوری به معنای وسیع آن -ولو در صورت‌های ابتدایی- پیشینه‌‌ای شش هزار ساله دارد. این لازم است اجمالا مورد بحث و اشاره قرار بگیرد؛ و بعد در دوره اسلامی و در کتاب، سنت و فقه ما به لحاظ نظری چه مقدار به این مسئله پرداخته شده است. امر چهارم در واقع روشی است که با آن باید به مباحث فقه زیست فناوری و مهندسی ژنتیک دست پیدا کنیم. چون این مبحث دارای پیشینه و ادبیات غنی نیست و طبعا فقهای ما مثل سایر ابواب فقه به این مبحث نپرداخته اند. به نحوی که بتوانیم بگوییم سیر و مسیر بحث چیست و چه مباحث و مسائلی در ذیل این عنوان مطرح شده و ما باید به آن وارد شویم. باید با یک روش شناسی مناسب و منهجیۀ مناسبی ترتیب و تنسیق فروع قابل طرح ذیل این عنوان را ارائه کنیم. در”منهجیۀ تنسیق بحوث فقه التکنولوژیه الحیویه و الحرب البیولوجیه” ما با یک منطقی که در نظر داریم و عرض خواهیم کرد توضیح می‌دهیم که چگونه می‌توان فروعات این بحث فقهی را تنظیم کرد و با یک ترتیب منطقی و سیر منسجمی آنها را مورد بحث و بررسی قرار داد و نظر داد.

این چهار نکته نکاتی است که به مثابه بحث‌های مقدماتی باید به آنها پرداخته شود. بعد از آن بنا داریم به اجمال و در حد سه فصلی که الان عرض می‌کنیم به مباحث اصلی این عنوان بپردازیم.

محور اول دروس فقه ژنتیک و جنگ بیولوژیک

فصل اول در خصوص مبادی و به اصطلاح امروز پیش انگاره‌های نظری فقه مهندسی ژنتیک و نیز قواعد اصولیه‌‌ای که به نحوی مرتبط ب و ذات الصله است به این موضوع و همچنین قواعد فقهیه‌‌ای که می‌توانند در این حوزه بحثی مورد تمسک قرار بگیرد اختصاص دارد. ما پیش از آنکه به فروع بپردازیم می‌خواهیم به پاره‌‌ای از مبانی و زیرساخت‌های معرفتی و قواعد این مبحث بپردازیم. “المبادی النظریه و القواعد الاصولیه و القواعد الفقهیه” یک فصل را به این مبحث اختصاص خواهیم داد. البته این به این معنا نیست به تفصیل در این محورها وارد شویم بلکه در حد ارائه فهرست است. چون ورود تفصیلی به این محورها به یک دوره نسبتا طولانی نیاز دارد و قصد تطویل نداریم. اجمالا اشاره کنیم مبادی نظری بحث زیست فناوری و مهندسی ژنتیک چیست. همچنین بگوییم چه قواعد اصولیه‌‌ای با این مبحث مرتبط است. نیز توضیح دهیم که کدام قواعد فقهیه می‌تواند در مقام اصطیاد فروع جزئیه در این زمینه به کار بیاید.

محور دوم دروس فقه ژنتیک و جنگ بیولوژیک

فصل دومی که بناست به آن بپردازیم خلاصه‌‌ای و نمونه‌هایی نموذج و نماذج از فروع فقهی التکنولوژی الحیویه، فقه مهندسی ژنتیک را مورد بحث قرار خواهیم داد این را البته با دسته بندی که عرض خواهیم کرد الان بنا را بر مرور اجمالی می‌گذاریم و به همین اکتفا می‌کنیم. در واقع ما در فصل دوم از مباحثمان نمونه‌‌ای از فروع فقهی عنوان زیست فناوری را با ترتیب منطقی که عرض می‌کنیم مطرح خواهیم کرد. چون ابعاد و ساحات و عرصه‌های زیست فناوری مختلف است، ذیل هر یک از ابعاد و ساحات پاره‌‌ای از احکام را و پرسش‌های فقهی را طرح خواهیم کرد و در وقت بسیار محدودی که داریم به پاسخ آنها بر اساس ادله و مبانی خواهیم پرداخت.

محور سوم دروس فقه ژنتیک و جنگ بیولوژیک

فصل سوم و آخرین فصلی که بنا داریم به آن بپردازیم پاره‌‌ای و نمونه‌هایی از فقه الحرب البیولوجیه است فقه جنگ بیولوژیک که خب امروزه قدرت‌ها از آن استفاده می‌کنند و پرسش‌هایی را ایجاد کرده است. در قلمرو‌های مختلف از جمله قلمرو فقه در این زمینه هم ما به اجمال بحث را برگزار خواهیم کرد. چون مبحث جنگ بیولوژیک در واقع یکی از فروعات و محورهای زیست فناوری و فقه زیست فناوری است. به لحاظ اهمیت و به اعتبار اینکه این روزها در دنیا مطرح شده است که بیماری کووید نوزده و شیوع ویروس کرونا از نوع جنگ بیولوژی است، به این اعتبار این محور را تفصیل بیشتری خواهیم داد. ولی خب نه چندان مفصل. لهذا محور سوم این سلسلسه بحث‌ها و دروس ما ذیل عنوان فصل سوم “نبذه من فروع فقه الحرب البیولوجیه”خواهد بود که هم مباحثی دارد در زمینه جهات امنیتی و هم جهات جنگی و در زمینه سلاح بیولوژیک و هم انواع مسائلی که در زمینه جنگ‌های بیولوژیک قابل طرح هست و حکم فقهی دارد. اجمالا به اینها هم ان شالله خواهیم پرداخت

با توجه توضیحاتی که عرض شد، سیر و ساختار اجمالی مباحث این سلسله دروس به ترتیب زیر خواهد بود:

دروس فقه

التکنولوجیا الحیویّه و الحرب البیولوجیّه

فاتحه: فی البحث عن عدّه امور تمهیدیّه یجدر بنا التّلویح الیها اجمالاً، قبل الخوض فی صلب البحث عن فقه التکنولوجیا الحیویّه و الحرب البیولوجیّه:

الأمر الأوّل: التعرّف علی العنوان و المفردات و التّراکیب المفتاحیّه للمبحث.

۱ـ التعرّف علی «التّکنولوجیا الحیویّه» فی الجمله، و التلویح إلیٰ «ماهیّتِها»، و «نطاقِها» و «اقسامِها».

۲ـ التعرّف علی «الحرب البیولوجیّه» و التلویح إلی «نطاقها» و «اقسامها».

الأمر الثّانی: اهمّیّه التّکنولوجیا الحیویّه و مجالاتها الإستراتجیّه فی عهدنا الرّاهن من جهتی التحدّیات و المعطیات (و بالتّالی اهمیه فقه التّکنولوجیا الحیویّه و اخلاقها) من منظارات مختلفه:

الأمر الثّالث: نشئه «التّکنولوجیا الحیویّه» و «الحرب البیولوجیّه» عبر التأریخ.

الأمر الرّابع: منهجیّه تنسیق بحوث فقه التکنولوجیا الحیویّه و الحرب البیولوجیّه.

الفصل الأوّل: نظره عابره إلی «المبادئ النظریّه» و «القواعد الأصولیه» و «القواعد الفقهیه» المتعلّقه [ذات الصّله] بفقه التّکنولوجیا الحیویّه و الحرب البیولوجیّه.

أ‌) نظره عابره إلی المبادئ النظریّه [المباشره و القریبه و البعیده] لفقه التّکنولوجیا الحیویّه و الحرب البیولوجیّه.

ب‌) نظره عابره إلی القواعد الأصولیّه المتعلّقه [ذات الصله] بفقه التّکنولوجیا الحیویّه و الحرب البیولوجیّه.

ت‌) نظره عابره إلی القواعد الفقهیّه المتعلّقه [ذات الصله] بفقه التّکنولوجیا الحیویّه و الحرب البیولوجیّه.

الفصل الثّانی: نبذه من فروع فقه التّکنولوجیا الحیویّه، فنحث عنها من خلال عدّه فصوص.

الفصّ الأوّل: فی ما یتعلّق بالهَندسه الوراثیّه الإنسانیّه.

الفصّ الثّانی: فی ما یتعلّق بالهَندسه الوراثیّه الحیوانیّه.

الفصّ الثّالث: فی ما یتعلّق بالتکنولوجیا الحیویّه النّباتیّه و الزّراعیّه.

الفصّ الرّابع: فی ما یتعلّق بالتکنولوجیا الحیویّه الغذائیّه.

الفصّ الخامس: فی ما یتعلّق بالتکنولوجیا الحیویّه الصحّیّه.

الفصّ السّادس: فی ما یتعلّق بالصیدله الحیویّه و استخدام التکنولوجیا الحیویه فی تصنیع الأدویه.

الفصل الثّالث: نبذه من فروع فقه الحرب البیولوجیه.

الفص الأوّل: فی ما یتعلّق بالتکنولوجیا الحیویّه الأمنیّه.

الفص الثانی: فی ما یتعلّق بالتکنولوجیا الحیویّه العسکریّه.

الفص الثالث: فی ما یتعلّق بالأسلحه الدمّاره. وصل الله علی محمد و اله الطاهرین.