سینمای اسلامی یک آرزوی دست‌نیافتنی نیست/ کارگردانان صحنه های عاشقانه را بدون حضور بازیگر مقابل بگیرند/ اقسام پیامهای حرام در رسانه

ما در فقه هیچ بُعدی نداریم. فقه ما فقه پویا است. فقه اهل‌بیت در همه مسائل مبتلابه افراد جامعه، تسهیلاتی قائل است. دین اسلام دین سمحه و سهله است لذا اگر تولیدکنندگان فیلم سینمایی به مسائل فقهی توجه کنند، خیلی بُعدی بین مسائل سینمایی و فقه وجود ندارد. برخی از تهیه‌کنندگان فیلم سینمایی با مسائل فقهی آشنا نیستند و یا اصلاً انگیزه‌ای برای سؤال در مسائل فقهی ندارند و احساس می‌کنند که فقه از سینما و تولید فیلم خیلی دور است. لذا احساس بُعد می‌شود. درحالی‌که هیچ بعدی نیست. کارکرد فیلم سینمایی، کارکرد بالایی است.

اختصاصی شبکه اجتهاد: چگونگی تعامل فقه با هنرهای نمایشی به خصوص سینما، به عنوان یکی از فراگیرترین هنرهای نمایشی از چهل سال پیش و با پیروزی انقلاب اسلامی، شکل جدی تری به خود گرفت. در این میان برخی سعی در اسلامی سازی سینما دارند و برخی دیگر نیز اساسا اسلامی شدن سینما را امری ناممکن می انگارند. استاد عباس رفعتی اما از طرفداران رویکرد  اول است. وی که چند سالی است درس خارج فقه رسانه را در شهر قم تدریس می کند در گفتگوی اختصاصی با شبکه اجتهاد به بیان راه حل های خود برای اسلامی سازی سینما پرداخت. او البته تأکید کرد که این ها نظرات شخصی وی است و ارتباطی با مسؤولیت وی در سخنگوئی مرکز مدیریت حوزه علمیه قم ندارد. مشروح این گفتگو به قرار زیر است:

اجتهاد: با توجه به حرمت عناوینی همچون اختلاط زن و مرد در سینما، ابراز جمله عاشقانه به نامحرم و … آیا اساساً می‌توان سینمای اسلامی داشت؟

رفعتی: پیرو سؤالی که فرمودید، صددرصد ما می‌توانیم سینمای اسلامی داشته باشیم. معنا و مفهوم سینما این نیست که فقط فیلم‌های عاشقانه و ۱۸+ تولید کنند؛ بلکه سینماها می‌توانند فیلم‌های بسیار خوب و با مفاهیم بلند اجتماعی، اخلاقی، فرهنگی، دینی تولید کنند که هم پرجاذبه و هم هنرمندانه باشد و مورد استقبال بینندگان قرار بگیرد. حتی در فیلم‌های خانوادگی و عاشقانه، می‌توان از سینمای اسلامی استفاده کرد. منتها باید تهیه‌کننده، کارگردان؛ نویسنده و بازیگر، فقه حرفه خودشان را بلد باشند که در تولید فیلم و در ساخت فیلم، مرتکب حرام نشوند؛ یعنی بدانند که چگونه باید دیالوگ‌ها را تنظیم کنند درعین‌حالی که احساس عاشقانه خودش را به معشوق نشان می‌دهد؛ اما مرتکب حرام نشود. الزاماً این‌طور نیست که اگر فیلم عاشقانه‌ای خواستیم تولید کنیم، حتماً مرتکب حرام شویم؛ چون تهیه‌کننده، کارگردان و … توجه دارند که با قالب‌های تدوین فیلم می‌توانند حتی این دو نفر را یعنی این پسر و دختر را که بازیگر هستند در مقابل یکدیگر قرار ندهند. پسر با دوربین سخن می‌گوید. دختر هم با دوربین سخن می‌گوید ولی کارگردان هنری سینما و تدوین فیلم، این‌ها را به‌گونه‌ای نشان می‌دهد که گویا در برابر هم ایستادند، با این وصف هیچ کدام مرتکب حرام نخواهند شد. کارگردانان هنری متوجه عرض بنده می‌شوند. خیلی از صحنه‌هایی را که بینندگان می‌بینند و تصور می‌کنند که این‌ها کنار هم ایستاده‌اند درحالی‌که کنار هم نایستادند بلکه هرکدام یک پلاتو را تنظیم و فیلم‌برداری می‌کنند درحالی‌که آن قسمتی که دخترخانم می‌خواهد پاسخ احساسات مرد را بدهد اصلاً روبه روی آن فرد نیست. لذا یقیناً اگر تهیه‌کننده، کارگردان و بازیگر توجه به فقه رسانه داشته باشند و مسائل فقهی را بلد باشند به‌خوبی می‌توانند سینمای اسلامی داشته باشند اما درعین‌حال همه جور فیلمی تولید کنند که بیننده بتواند از این فیلم‌ها استفاده کند. بله اگر بخواهد دختر را بی‌حجاب نشان دهد حرام است. یا اگر پسر بخواهد دست دختر را لمس کند حرام است. الزاماً ساختن فیلم خانوادگی یا فیلم عاشقانه این‌طور نیست که این دختر و پسر به یکدیگر دست بدهند. پس ما می‌توانیم سینمای اسلامی و غیر حرام داشته باشیم و با این توضیحاتی که بیان شد، باید کارگردان، بازیگر، گریمور و تهیه‌کننده، تدوین گر و … مسائل فقهی خودشان را از علما بپرسند و علما پاسخگوی مسائل فقهی آن‌ها خواهند بود.

اجتهاد: برخی لزوم تربیت همسران هنرمند برای ایفای نقش زن و شوهر در سینما را راهکار سینمای اسلامی دانسته‌اند. نظر حضرت‌عالی دراین‌باره چیست؟

رفعتی: این کار، کار خوبی است چون گاهی زن و شوهر در فیلم می‌خواهند دست‌به‌دست هم بدهند. در اینجا اگر همسر شرعی و قانونی و واقعی او نباشد، بازیگر مرد که نقش شوهر را بازی می‌کند، نمی‌تواند به زن نامحرمی که نقش همسر او را بازی می‌کند، دست بدهد. این راهکار، راهکار خوبی است اما الزامی نیست. چون خیلی از موارد اصلاً ضرورتی ندارد که این دست دادن در سکانس فیلم نشان داده بشود. هیچ نیاز نیست از این سکانس در فیلم سینمایی استفاده بشود. بله اگر جایی خواستند این‌گونه صحنه‌ها را نشان بدهند، استفاده از همسر شرعی و قانونی بازیگر خوب است. خیلی از همسرانِ بازیگرها خودشان بازیگر هستند و آموزش بازیگری دیده‌اند. لذا این راهکار خوبی است ولی الزامی نیست که اگر بخواهیم فیلم سینمایی اسلامی تولید کنیم، زن‌وشوهری که در فیلم، نقش‌آفرینی می‌کنند، حتماً زن و شوهر واقعی باشند. می‌توانند نقش زن‌وشوهری را بازی بکنند درعین‌حالی که زن و شوهر نیستند و هیچ اشکال شرعی ندارد. البته نباید از محدوده مسائل فقهی عبور کنند و به مسائل فقهی باید توجه داشته باشند. مثلاً چون زن و شوهر واقعی نیستند، نمی توانند به یکدیگر دست بدهند اما کسانی که زن و شوهر واقعی هستند می‌توانند به یکدیگر دست بدهند. اما افعالی که در مقابل دیگران و درملأعام و غیر حریم خصوصی حرام هست، حتی زن و شوهر واقعی هم نمی‌توانند در صحنه فیلم استفاده کنند و به تصویر بکشند. پس آنچه در حریم خصوصی بین زن و شوهر حلال است، ولو بازیگر، زن و شوهر واقعی باشند را به‌هیچ‌وجه نمی‌توان به تصویر کشید. فقط آنچه جایز است که بین زن و شوهر در غیر حریم خصوصی، مثل دست دادن و این مسائل، می‌توانند به تصویر بکشند؛ بنابراین این راهکاری که ارائه‌شده، راهکار خوبی است اما الزامی نیست.

اجتهاد: آیا بهتر نیست با توجه به بُعد حل شدن معضلات فقهی سینمای اسلامی، سرمایه‌گذاری دولت در هنرهایی همچون «انیمیشن» که محاذیر فوق را ندارد انجام پذیرد؟

رفعتی: خیر. ما در فقه هیچ بُعدی نداریم. فقه ما فقه پویا است. فقه اهل‌بیت در همه مسائل مبتلابه افراد جامعه، تسهیلاتی قائل است. دین اسلام دین سمحه و سهله است لذا اگر تولیدکنندگان فیلم سینمایی به مسائل فقهی توجه کنند، خیلی بُعدی بین مسائل سینمایی و فقه وجود ندارد. لذا اصل این سؤال را من قبول ندارم. تهیه‌کنندگان فیلم سینمایی با مسائل فقهی آشنا نیستند و یا اصلاً انگیزه‌ای برای سؤال در مسائل فقهی ندارند و احساس می‌کنند که فقه از سینما و تولید فیلم خیلی دور است. لذا احساس بُعد می‌شود. درحالی‌که هیچ بعدی نیست. کارکرد فیلم سینمایی، کارکرد بالایی است کما اینکه کارکرد انیمیشن هم بسیار بالاست. این به این معنا نیست که چون در انیمیشن هیچ‌گونه مسائل حاشیه‌ای حرام وجود ندارد بگوییم که منحصراً فیلم‌های انیمیشنی ساخته شود. فیلمی که با بازیگر هنرمند تولید می‌شود، جذابیتی بیشتر دارد و می‌تواند تأثیرگذاری بیشتری بر مخاطبان و بینندگان داشته باشد. تأثیرات مثبت فیلم سینمایی بیشتر از انیمیشن است. اگر فیلمی هم تأثیرات منفی داشته باشد اصلاً نباید ساخته شود، چه انیمیشنی باشد و چه فیلم سینمایی با بازیگران هنرمندی که بازی می‌کنند.

اجتهاد: آیا کسب جوایز متعدد و اعتلای نام ایران توسط سینمای ایران، دلیل مناسبی برای لزوم طی مسیر خلاف شرع (فتاوای فعلی فقها) فعلی است؟

رفعتی: در جمهوری اسلامی ممکن است فیلم‌هایی اکران بشود و مجوز پخش داشته باشد ولی ازلحاظ فقهی بعضی از حاشیه‌های محرم را داشته باشد. ما در بحث فقه خارج رسانه، محرمات پیام رسانه را به سه بخش تقسیم کرده‌ایم. یک بخش این است که کل پیام، حرام و باطل است؛ یعنی فیلمی است که پیام آن افساد و اضلال و گمراه و فاسد کردن مردم است. گاهی متضمن حرام است؛ یعنی پیام فیلم، پیام درستی است ولی در بین فیلم، نامحرم را بدون حجاب یا بدحجاب نشان می‌دهد یا موسیقی که در متن فیلم به‌کاررفته است، موسیقی مطرب و حرام است؛ یعنی خود پیام حرام نیست ولی متضمن حرام است. بخش سوم این است که ممکن است نه خود پیام، پیام اضلال و افساد باشد و نه متضمن باشد بلکه این فیلم درعین‌حالی که فیلم خوبی است، پیامد آن در جامعه، منفی و حرام است. بعضی از فیلم‌ها پیامد منفی در جامعه دارند؛ یعنی دیالوگ‌هایی که نویسنده نوشته مشکلی ندارد. کارگردان و بازیگر هم مشکلی ندارد اما وقتی فیلم پخش می‌شود، این پیامد منفی را دارد. من به یک مورد بدون اینکه اسم ببرم اشاره می‌کنم. مثلاً خانمی که شخصیت اجتماعی دارد و فعال اجتماعی است که حالا استاد دانشگاه یا پزشک است که در فیلم با حجاب مانتو و بدون چادر نشان می‌دهد اما کلفت خانه همین خانم را با چادر نشان می‌دهد. تا اینجا، فی‌نفسه اشکالی وجود ندارد؛ اما وقتی این مطلب در فیلم‌ها تکرار می‌شود، مخاطب جوان فیلم به خود می‌گوید اگر بخواهم یک شخصیت اجتماعی داشته باشم و در جامعه موقعیتی داشته باشم باید مثل این خانم باشم؛ یعنی از این خانم بدون چادر الگوبرداری می‌کند؛ و از طرفی با خود می‌گوید اگر با چادر باشم، در جامعه هیچ موقعیتی نخواهم داشت. مدتی تعدادی از سریال‌ها چنین بودند که متأسفانه کارگردان یکی را باحجاب کامل و یکی را بدون حجاب نشان می‌داد. آن شخص باحجاب، از حیث موقعیت اجتماعی در فیلم بسیار پایین بود و آن بی‌حجاب در فیلم به‌گونه‌ای بود که از او الگوبرداری می‌شد. در اینجا خود بازیگری که با مانتو فیلم بازی می‌کند، خلاف شرع نیست اما پیامد این فیلم، منفی است. پس باید توجه داشته باسیم که گاهی خود فیلم مشکل ندارد اما پیامد آن مشکل دارد. ما نمی‌توانیم بگوییم چون از سینمای جمهوری اسلامی و با مجوز اداره ارشاد هست، پس تمام این فیلم‌هایی که مجوز دارند، حلال است. خیر این‌گونه نیست بلکه ممکن است از قسم حرام اول یا دوم یا سوم باشد. البته با توجه به ممیزی و کاری که اداره ارشاد انجام می‌دهد، از محرمات قسم اول یا نیست یا خیلی کم است اما از محرمات قسم دوم و مخصوصاً محرمات قسم سوم از فیلم‌هایی که در سینماها اکران می‌شود، زیاد است.