شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
من به این نکته واقفم که هر سایت و شبکه‌ای اهداف و سیاست‌ها و خطوطی دارد که آن خطوط حتماً باید رعایت شود؛ اما انتظار بنده این است که شبکه اجتهاد تلاش کند، آن خطوط خودش را حداقلی کند چراکه ساحت فقه، یک ساحت هم پر قلمرو و پر هیمنه است و هم پر حضور است؛ یعنی حضور فقه در ساحت زندگی انسان‌ها خیلی زیاد است. این دو ویژگی که دو ویژگی حداکثری برای فقه است، ما را ملزم می‌کند که تلاش کنیم حداکثر ظرفیت‌های موجود را در میان فقه‌پژوهان و متفقهان استفاده کنیم و لذا نکته‌ای که به‌عنوان اولین آسیب برای شبکه اجتهاد مطرح می‌کنم این است که گاهی احساس می‌شود این خطوط تعریف‌شده‌ای که از آن تعبیر به خط قرمز می‌کنیم، خیلی پررنگ و پرحجم است.
اختصاصی شبکه اجتهاد: بیش از ده سال، از عمر بزرگ‌ترین سایت فقهی حقوقی کشور می‌گذرد. در پایان سال ۹۷، فرصت مناسبی است تا موفقیت‌ها و ضعف‌های اجتهاد را به بحث بگذاریم. حجت‌الاسلام علی شفیعی، مدیر گروه فقه کاربردی پژوهشکده اسلام تمدنی، علاوه بر آشنایی با فقه و فعالیت در رسانه، سابقه عضویت در شورای سردبیری سایت اجتهاد را نیز در کارنامه دارد. از او در رابطه با ضعف‌ها و قوت‌های اجتهاد پرسیدیم.
اجتهاد: نظر شما در مورد سایت شبکه اجتهاد به‌عنوان تنها سایت تخصصی کشور درزمینه فقه و اصول، چیست؟ آیا لزومی به پوشش اخبار فقهی و تولید محتوای رسانه‌ای در عرصه فقه وجود داشته است؟
شفیعی: با توجه به اینکه به‌صورت مستقیم و مباشرتاً با سایت اجتهاد در ارتباط بودم و مدتی هم این افتخار را داشتم که همکاری می‌کردم، درمجموع سایت شبکه اجتهاد را در عرصه فضای مجازی، امری لازم می‌دانم و معتقدم ضرورت حضور سایت اجتهاد با توجه به سنخ فعالیت‌هایی که انجام می‌دهد و قلمرو فعالیت‌هایی که برای خودش تعریف کرده است، کاملاً قابل دفاع است. من درمجموع سایت اجتهاد را منشأ پاره‌ای از تحولات و نوآوری‌ها می‌دانم و امیدوارم کماکان این سایت البته پرتوان‌تر و حسابگرانه‌تر، فعالیت خودش را در عرصه فضای مجازی تداوم بدهد و بتواند با اصلاح و آسیب‌شناسی پاره‌ای از مشکلاتی که تابه‌حال داشته بتواند حضور فعال‌تر و پرثمرتری داشته باشد.
اجتهاد: شبکه اجتهاد تا چه مقدار توانسته خلأ اخبار فقهی در کشور را پر کند؟
شفیعی: واقعیت این است که شبکه اجتهاد تلاش بسیار زیادی انجام می‌دهد؛ اما دو نکته، لازم به توجه است:
اولاً حوزه فقه، بسیار گسترده است. فقه به‌عنوان یک دانش و یک واقعیتی که در زندگی فردی و عمومی ما حضور دارد، یک حوزه کلان و قلمرو گسترده و پر هیمنه‌ای دارد. فقه با توجه به پیشینه‌ها و پشتوانه‌ها و مبانی خود، ساحتی فراخ دارد. لذا انتظار اینکه سایت شبکه اجتهاد بتواند به‌تنهایی تمام این عرصه‌ها را پوشش دهد و در همه عرصه‌ها موفق باشد، انتظار معقول و منطقی نیست؛ البته این ضعف به شبکه اجتهاد برنمی‌گردد بلکه به خود دانش فقه برمی‌گردد؛ چون فقه یک دانش پر هیمنه است. لذا نباید شبکه اجتهاد را از این منظر داوری کنیم. در حدی که می‌شود از یک سایت و شبکه انتظار داشت، شبکه اجتهاد، انصافاً فعالیتش قابل‌توجه و تقدیر بوده است. البته ضعف‌ها و کاستی‌هایی هم بوده است؛ اما به‌اندازه‌ای که ظرفیت و فضا برای شبکه فراهم بوده، فعالیت‌های قابل‌توجه و قابل‌تقدیری انجام داده است.
داوری نهایی من این است که نسبت به ظرفیت موجودی که در شبکه اجتهاد هست چه به معنای نیروی انسانی و چه به معنای بحث‌های هزینه‌ای و بودجه‌ای و همچنین ظرفیت و هویت و واقعیت فقه، نباید انتظار داشته باشیم که شبکه اجتهاد اولاً در همه حوزه‌ها ورود پیدا کند و ثانیاً توانسته باشد در همه حوزه‌ها ورود موفق آمیزی هم داشته باشد. چون این فاصله، فاصله زیادی است، لذا نمی‌توان یک داوری درست و قابل دفاعی داشت.
اجتهاد: نقاط قوت سایت شبکه اجتهاد در چه عرصه‌هایی است؟
شفیعی: من دو سه نکته را به‌عنوان نقاط قوت عرض می‌کنم و در ادامه هم نقاط ضعف را اشاره خواهم کرد. در مورد نقاط قوت شبکه اجتهاد، حداقل دو سه نکته مخصوصاً در این دو سه سال اخیر قابل‌ذکر است. یکی اینکه تولیدات شبکه اجتهاد، خوشبختانه، مسئله محورانه پیش می‌رود و تلاش هم کرده که کارهای قابل‌توجهی ارائه بدهد. مثلاً پرونده‌های ویژه‌ای که در شبکه اجتهاد در مورد پاره‌ای از موضوعات و مسائل مستحدث و نوپیدا نوعاً شکل می‌گیرد که در قالب گفتگو با اساتید و بزرگان این حوزه است، یک کار ستودنی و بسیار خوب است. الآن در پاره‌ای از بحث‌ها وقتی نگاه می‌کنید، می‌بینید، تقریباً پرونده آن بحث در شبکه اجتهاد است.
نکته دوم از نقاط قوت سایت شبکه اجتهاد، آشنا کردن اندیشه‌های فقهی با یکدیگر است. در این سه چهار سالی که بنده به‌صورت مستقیم با این سایت در ارتباط بودم، یکی از نقاط قوت این بوده است که تلاش کرده متفقهان و فقه‌پژوهان را با یکدیگر آشنا کند و یک گفتگویی بین آن‌ها برقرار کند. البته نه اینکه این گفتگو در همه فضاها انجام‌گرفته است ولی به‌هرحال این مسیر را کم‌کم فراهم می‌کند تا یک گفتگوی حداکثری بین متفقهان و فقه‌پژوهان شکل بگیرد. این هم از نقاط قوت شبکه اجتهاد است که جای کار فراوان هم دارد.
نکته سوم، فضاسازی برای پاره‌ای از بحث‌های جدید است. الآن برای کسانی که دنبال کارهای پژوهشی فقهی هستند، یکی از سایت‌ها و شبکه‌هایی که می‌شود به‌صورت جدی می‌توان به آن سر زد و برای انجام پایان‌نامه و مقاله و پروژه‌های پژوهشی و تحقیقاتی کد و موضوع گرفت یا یک تلنگری به ذهن محقق زده بشود که بتواند متناسب با آن‌یک کار پژوهشی و تحقیقی انجام شود، شبکه اجتهاد است. شبکه اجتهاد در این زمینه موفق بوده و توانسته پاره‌ای از فضای جدید را مقابل فضلا و طلاب حوزه باز کند تا کسانی که دنبال پژوهش هستند بتوانند به این مسائل ورود پیدا کنند.
قاعدتاً اگر فکر بشود نقاط قوت فراوان‌تری را می‌توان اشاره کرد ولی این سه نکته از نقاط قوت برجسته بود.
اجتهاد: نسبت به بعضی از موضوعات فقهی، هم از موافقین و هم از مخالفین، گزارش‌هایی تهیه می‌شود. آیا این مسئله در سایت ملموس بوده است؟
شفیعی: این هم از نقاط قوت سایت است که سعی می‌کند از یک دریچه محدود و منظر بسته به موضوعات نگاه نکند و تلاش می‌کند که ساحت‌های مختلف را جلوی چشم مراجعه‌کنندگان و خوانندگان باز کند و اجازه بدهد به همه‌کسانی که حرفی برای گفتن دارند، در این پرونده‌ها ورود پیدا کنند و حرفشان را بزنند. این نکته، نکته خیلی خوبی است. امیدوارم این نکته، عمیق‌تر ازآنچه هست پیگیری شود و مقداری هم قلمرو آن گسترده‌تر بشود.
اجتهاد: نقاط ضعف و آسیب‌های شبکه اجتهاد را در چه اموری می‌دانید؟
شفیعی: من به این نکته واقفم که هر سایت و شبکه‌ای اهداف و سیاست‌ها و خطوطی دارد که آن خطوط حتماً باید رعایت شود؛ اما انتظار بنده این است که شبکه اجتهاد تلاش کند، آن خطوط خودش را حداقلی کند چراکه ساحت فقه، یک ساحت پر قلمرو و پر هیمنه و پر حضور است؛ یعنی حضور فقه در ساحت زندگی انسان‌ها خیلی زیاد است. این دو ویژگی که دو ویژگی حداکثری برای فقه است، ما را ملزم می‌کند که تلاش کنیم حداکثر ظرفیت‌های موجود را در میان فقه‌پژوهان و متفقهان استفاده کنیم. لذا نکته‌ای که به‌عنوان اولین آسیب برای شبکه اجتهاد مطرح می‌کنم این است که گاهی احساس می‌شود این خطوط تعریف‌شده‌ای که از آن تعبیر به خط قرمز می‌کنیم، خیلی پررنگ و پرحجم است.
این امر در درازمدت می‌تواند شبکه اجتهاد را دچار بحران مشروعیت کند. باید برای این نکته سیاستی اتخاذ کرد و تلاش کرد که مقداری این قلمروها را کمتر کنیم. مثلاً به‌عنوان مصداق و موردی عرض کنم. در مشهد همایش خوبی در بحث چالش‌های حقوق زنان برگزار شد که مربوط به یک موسسه خاصی بود که آن موسسه هم مربوط به یک بیت خاصی بود؛ اما بحث‌هایی که مطرح شد، انصافاً بحث‌های خوبی بود؛ چون خود بنده هم در آنجا مقاله مفصلی ارائه دادم. ولی وقتی به شبکه اجتهاد مراجعه کردم، هیچ بازتابی از این همایش ندیدم بااینکه بحث‌هایی که آنجا مطرح شد، بحث‌های فقهی مبتلابه و موردنیاز جامعه بود. من انتظارم این بود که یک گزارش محدود، از این همایش تهیه می‌شد به نحوی لزوماً هم به ترویج آن بیت خاص یا آن موسسه خاص هم منجر نشود؛ اما دوستان شبکه اجتهاد خیلی راحت از کنار این بحث گذشتند. از موارد این‌جوری کم‌وبیش می‌توان پیدا کرد. به گمانم نسبت به ملاحظات سیاسی، شبکه اجتهاد باید تکلیف خودش را روشن کند. گاهی شبکه اجتهاد بیش ازآنچه هست خودش را در قالب‌هایی محدود می‌کند. این اتفاق در تهران و قم هم افتاد. چون این همایش در قم و تهران هم برگزار شد و شبکه اجتهاد به‌راحتی از کنار آن گذشت. به نظرم این خطوط در درازمدت پررنگ‌تر و پرحجم‌تر می‌شود و این به نفع شبکه اجتهاد نیست.
باید کاری کرد که رابطه شبکه اجتهاد با بدنه حوزه پررنگ‌تر شود. گاهی احساس می‌شود که شبکه اجتهاد فاقد یک سیاست گزاری درازمدت سالیانه و کوتاه‌مدت فصلی یا ماهیانه است. به نظر بنده به‌هرحال شبکه اجتهاد باید تکلیف خودش را روشن کند. در سایت‌های خبری، خیلی نیاز به سیاست‌گذاری‌های درازمدت و حتی کوتاه‌مدت فصلی و ماهیانه نیست؛ اما سایت اجتهاد چون شبکه‌ای است که می‌خواهد اول علمی باشد و بعد خبری باشد، انتظار این است که یک سیاست‌گذاری‌های درازمدتی داشته باشد.
مثلاً چه اشکالی دارد شبکه اجتهاد در ابتدای هرسال اعلام کند که حوزه فعالیت ما امسال تمرکز بر حوزه فقه زنان یا حوزه فقه شهر است. البته نه اینکه حوزه‌های دیگر را پوشش ندهد، بلکه اعلام کند که مثلاً در سال ۹۸ سیاست گزاری کلان ما مربوط به حوزه فقه زنان یا فقه شهر است و بیشتر مصاحبه‌ها و مجلات الکترونیکی در این فضا هست؛ البته وزن بقیه ساحت‌های فقه هم به‌اندازه خودشان موردتوجه قرار می‌گیرد. این مطلب را من در شبکه اجتهاد نمی‌بینم و اگر هم هست، محسوس نیست. در این صورت وقتی کسی به سایت مراجعه کند از سیاست کلی سایت باخبر می‌شود.
نکته دوم اینکه انتظار این است که شبکه اجتهاد کم‌کم تبدیل به یک شبکه جریان ساز بشود. قبول دارم که هم از جهت ظرفیت نیروی انسانی و هم‌ظرفیت بودجه و هم قلمرو گسترده بحث‌های فقهی و اصولی، مقداری کار سخت است ولی به‌هرحال شبکه اجتهاد باید تلاش کند از این وضعیت انفعالی بیرون بیاید و جریان ساز شود و تابع جریانات نشود. الآن شبکه اجتهاد این جایگاه را پیدا نکرده است که جریان سازی کند.
مثلاً بحث حوزه انقلابی و سکولاریسم در حوزه مطرح می‌شود و بعد شبکه اجتهاد در این باب ورود پیدا می‌کند که حوزه انقلابی چیست و آیا واقعیت دارد یا ندارد. این مباحث باید قبل از پیدایش، در شبکه اجتهاد مطرح شود. شبکه اجتهاد باید آن‌قدر آینده‌نگری و هوش طراحی پیشین داشته باشد که بتواند خودش شروع کند و جریان بسازد. چون وقتی شما پشت یک جریان حرکت کنید، ناخودآگاه دچار آسیب خواهید شد. یکی از آسیب‌ها این است که اگر همراهی صددرصدی داشته باشید، متهم می‌شود و اگر در مقابل جریان هم بایستید، متهم خواهید شد؛ یعنی حالت انفعالی پیدا می‌کنید؛ اما وقتی از ابتدا مدیریت جریان را به دست بگیرید، یک فضا و فرصت دیگری را ایجاد می‌کند.
البته دو نکته اول هم در این رابطه مؤثر است. مثلاً فرض کنید می‌خواهید به‌صورت جدی به بحث مقاصد الشریعه بپردازید. شما پیشاپیش، یک خط قرمز برای خود تعریف کردید که چون حوزه نسبت به این بحث حساس است، پس وارد این مباحث نمی‌شویم. این‌گونه رفتار کردن به شبکه اجتهاد اجازه نمی‌دهد که به یک شبکه جریان ساز تبدیل شود. الآن در حوزه مقاصد الشریعه، در فقه زنان، در مبانی فقه و خیلی از بحث‌های فلسفه فقه، شبکه اجتهاد می‌تواند یک ورود پر هیمنه‌ای داشته باشد که بتواند جریان سازی کند؛ اما خطوط به‌قدری پررنگ است که مانع جریان سازی می‌شود.
به‌هرحال امیدوارم که شبکه اجتهاد روزبه‌روز ازآنچه هست هم ازنظر محتوایی و هم ازنظر شکلی، پیشرفت پیدا کند و بتواند تأثیر فراوان‌تری داشته باشد.
در جلساتی که در تحریریه بودم، بحث‌های بسیاری در رابطه با وضعیت گرافیکی و بصری سایت می‌شد. البته قطعاً نکات گرافیکی و بصری در پیشرفت و بهتر دیده شدن سایت مهم است، اما مقدم بر همه این نقاط ضعف، نبود یک روحیه جسورانه در مدیریت شبکه اجتهاد است.
