شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
استاد هادوی تهرانی با بیان اینکه برخی فقط تکرار کارهای علمای گذشته را به نام اجتهاد بیان میکنند، تاکید کرد: برخی از شهرتها، بیریشه است و باید از آن بگذریم و خودمان اجتهاد جدید داشته باشیم؛ مثلا از مسلمات فقهای ما این است که کفار نجس هستند و اهل کتاب را هم به زمره کفار وارد کرده بودند؛ طبق نقل یکی از بزرگان، وقتی آیتالله حکیم فتوا داد اهل کتاب پاک هستند ۱۸ هزار نامه اعتراض برای او آمد که بیشتر آن فحش بود نه بحث علمی. آیتالله سبحانی هم به بنده گفتند که امام(ره) فرمود استاد ما میگفت عوام از حکم پاکی و نجاست اهل کتاب میپرسیدند و علما با صدای بلند در منبر میگفتند مانند خوک نجس هستند ولی آهسته در گوش هم میگفتند دلیلی برای این فتوا نداریم.
به گزارش شبکه اجتهاد، استاد مهدی هادوی تهرانی، در مراسم رونمایی «آثار جدید گروه فلسفه فقه و حقوق» پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی که در قم برگزار شد به ذکر خاطراتی پرداخت و گفت: در آغاز فعالیتهای علمیام، روزی خدمت آیتالله العظمی سبحانی بودیم و ایشان فرمودند: هر کسی در حوزه به جایی رسیده است با تلاش خود رسیده، کسی او را یاری نکرده است؛ بنده به بهرهگیری از ابزارهای نو معتقد بودم و آن زمان با لپتاپ کار میکردم ـ در دورهای که هنوز چندان رایج نبود ـ بنابراین اصل استفاده از این امکانات بد نیست به شرط آنکه عمق دانش دچار چالش نشود.
تصور رایج درباره حدیثی بودن وسائل نادرست است
استاد درس خارج فقه و اصول حوزه علمیه قم در ادامه با اشاره به اینکه تاریخ اجتهاد در طول زمان فراز و فرودهای بسیاری داشته است، افزود: نمونههای اولیه اجتهاد در دوران پیامبر(ص) وجود دارد که نمونه روشن آن ماجرای تیمم عمار است که در «وسائل» نقل شده است. البته لازم است اشاره کنم وسائل کتاب حدیثی به معنای رایج نیست، بلکه کتابی فقهی است. تصور رایج درباره حدیثی بودن وسائل نادرست است؛ زیرا صاحب وسائل در ذیل هر مسئله، ادله آن را گرد آورده و آنها را بر اساس قوت و ضعف سند و دلالت مرتب کرده است؛ از اقوی سنداً و اقوی دلالتاً تا اضعف سنداً و اضعف دلالتاً.
هادوی تهرانی گفت: از آنجا که صاحب وسائل اثری فقهی تألیف کرده و روایات نقش ادله فقهی را برای او داشتهاند، احادیث را در چندین باب سامان داده است. به همین علت، برخی روایات را تقطیع کرده و بخشهایی از آنها را در ابواب مختلف آورده است. کسانی که از این شیوه بیاطلاعاند، به او خرده میگیرند؛ در حالی که چنین روشی در کتابهایی مانند «من لا یحضره الفقیه» و «کافی» دیده نمیشود. ازاینرو، انتقادهایی که نسبت به تقطیع یا تکرار روایات مطرح میشود، وارد نیست.
وی اضافه کرد: به هر حال، صاحب وسائل در بحث تیمم نقل میکند، عمار نیازمند غسل شد و آب در اختیار نداشت. او چون از پیامبر(ص) کیفیت غسل با آب را شنیده بود و از سوی دیگر خاک را نیز پاککننده میدانست، به این نتیجه رسید که میتواند با خاک غسل کند؛ ازاینرو، تمام بدن خود را در خاک غلتاند تا بهاصطلاح غسل انجام دهد؛ اما پیامبر(ص) به این کار او اعتراض کرد و روش صحیح تیمم را به وی آموخت. این نمونهای از یک اجتهاد نادرست بود.
برخی از راویان حدیث اهل دقتهای اجتهادی بودند
استاد درس خارج حوزه علمیه با بیان اینکه در دوران ائمه(ع) نیز برخی از راویان حدیث اهل دقتهای اجتهادی بودند ـ مانند زراره که شخصیتی برجسته داشت و با محمد بن مسلم هممباحثه بود ـ اظهار کرد: زراره خدمت امام باقر(ع) رسید و پرسید بر چه مبنایی میفرمایید در وضو، مسح بخشی از سر کافی است یا در مسح پا تنها قسمتی از پا لازم است و نیازی به شستن تمام سر و پا نیست؟ زراره کیفیت وضو را خوب میدانست، اما دنبال دلیل استنباطی و در واقع مبنای اجتهادی آن بود.
وی ادامه داد: امام(ع) در پاسخ تبسم کردند و فرمودند، پیامبر(ص) و قرآن این مسئله را بیان کردهاند. امام(ع) به او نگفتند چرا سؤال میکنی و باید صرفاً به سخن امام عمل کرد؛ بلکه با استدلال روشن پاسخ دادند و با اشاره به آیه وضو تأکید کردند که تعبیر «بِرُؤوسِکُم» نشان میدهد که حرف ب در اینجا بایِ تبعیض است.
هادوی تهرانی افزود: البته همین مسئله از موارد اختلاف میان شیعه و اهل سنت است؛ اما امام باقر(ع) در این روایت تأکید میکنند که پیامبر(ص) کیفیت وضو را برای مردم بیان فرمودند، اما مردم آن را ضایع کردند.
این استاد حوزه علمیه ادامه داد: در برابر این جریان، در فرهنگ اهل سنت نوعی دیگر از اجتهاد شکل گرفت که به روایتی درباره معاذ بن جبل استناد میکند. هنگامی که معاذ قرار بود به یمن برود، پیامبر(ص) از او پرسید چگونه قضاوت خواهی کرد؟ او پاسخ داد: بر اساس کتاب خدا. پیامبر(ص) پرسید، اگر در کتاب خدا نیافتی چه میکنی؟ گفت: بر اساس سنت پیامبر(ص). حضرت دوباره پرسید اگر در سنت هم نبود چه؟ و معاذ گفت: اجتهد رأیی؛ یعنی براساس رأی و نظر خودم حکم خواهم کرد. پیامبر(ص) نیز آن را تأیید کردند.
رد قیاس و استحسان
وی ادامه داد: در خصوص اجتهاد بر پایه رأی معاذ، بحثهای فراوانی مطرح شده است. برخی معتقدند وقتی کتاب و سنت موجود نباشد، اجتهاد مبتنی بر محاسبات شخصی مانند قیاس و استحسان ملاک خواهد بود. اما ائمه(ع) به شدت قیاس و استحسان را رد کردهاند و این موضوع باعث شده در برخی منابع، توجیهاتی ارائه شود. از جمله، آیتالله جنتی گفته است؛ تمجید پیامبر(ص) از معاذ، مربوط به قیاس و استحسان نبوده و صرفاً در حد تطبیق عام بر مسائل بوده است؛ در حالی که در فرهنگ اهل سنت، اجتهاد بر پایه رأی شخصی بر همین اساس پذیرفته شده است.
استاد حوزه علمیه افزود: سیدمرتضی و شیخ طوسی هر دو شاگرد شیخ مفید بودند؛ این دو نفر دو کتاب نوشتند یکی عده الاصول و دیگری ذریعه و با توجه به اینکه دو کتاب همزمان نوشته شد، شیخ هر چند در برخی موارد مطالب آن را نقل کرده است اما نامی از ذریعه نبرده است؛ نکته این است که شیخ طوسی حجیت خبر واحد را در نزد شیعه، اجماعی میداند و جالب اینکه سیدمرتضی عدم حجیت آن را اجماعی دانسته است؛ یعنی دو نظر کاملا متضاد؛ ما با این دو نظر چه کنیم؟ یک توجیه این است که سیدمرتضی، تقیه کرده است.
وی با تأکید بر اینکه اجتهاد به رأی مورد تخطئه اهل بیت(ع) بوده است، گفت: شیخ حر عاملی میگوید: فقهای امامیه در عصر محقق و علامه، افراط کردند، البته افراط آنها برای توسعه مذهب اهل بیت(ع) و دفع طعن مخالفان بود.
وی با بیان اینکه اخباریگری در یک دوره بسیار رشد کرد، تصریح کرد: مراجع بزرگ شیعه در یک دوره اخباریون بودند تا جایی که علمای بزرگ اصولی در ابراز نظراتشان تقیه کردند و حتی در کتبشان رویه بیان خود را تغییر دادند تا مشخص نشود و در معرض طعن قرار نگیرند و اگر نبود کار وحید بهبهانی، این فرایند تا امر وز تداوم داشت.
کارستان وحید بهبهانی در کنترل اخباریگری
هادوی تهرانی اظهار کرد: او که طلبه و روحانی بود به نجف رفت، جایی که صاحب «حدائق» مرجع بود و با ایشان مباحثههای طولانی داشت و همین سبب شد تا اخباریگری مهار شود. صاحب حدائق میگوید من طرفدار اخباریون بودم اما کار را از حد گذراندند، لذا به وحید میدان داد و حتی فرمود: او بر من نماز میت بخواند و این روند مهار شد.
وی تأکید کرد: اگر این تلاشها نبود قطعا امروز جریان اخباریگری در حوزه شیعه رواج زیادی داشت. امروز افراط و تفریط در بحث اجتهاد را در حوزه داریم؛ در جلسهای یکی از علما استدلال کرد که هر چه شیخ طوسی فتوا داده، فتاوای مشهور فقها بوده است و چون نزدیک عصر ائمه(ع) بود، فتاوای وی، نظر ائمه(ع) بوده است؛ بنده معترض شدم و گفتم یعنی چه که هر چه شیخ فتوا داده است نظر ائمه(ع) بوده است؟
هادوی تهرانی، گفت: امثال بنده شاگرد کوچک شیخ طوسی هستیم؛ او چند کتاب در فقه، تفسیر، کلام و اصول و … نوشته است که همه اصل و محور هستند اما مجددا استدلال و فتاوایی آورده است که فقهای ما مؤدبانه برای حفظ حرمت ایشان از کنار آن فتاوا و استدلالات رد شدهاند پس چرا باید بگوییم هر چه او گفته است نظر ائمه(ع) بوده است.
تطهیر سگ؛ افراط در اجتهاد
استاد حوزه با اشاره به وضعیت امروز و افراط و تفریط کنونی با بیان اینکه در برابر این جریان تفریطی نام برده شده، جریان افراطی نیز داریم، اظهار کرد: مثلا برخی میگویند سگ، چون مخلوق خدا و حیوان نجیبی است پاک است اما مگر خون مخلوق خدا نیست و حیات ما وابسته به آن نیست آیا باید نتیجه بگیریم که خون هم پاک است؟ پس مشکل امروز ما این است که بین تفریط و افراط قرار داریم و البته برخی رسما اخباری هستند متأسفانه این نوع تفکر هنوز در شیعه وجود دارد.
این استاد فقه و اصول حوزه با اشاره به بحث مسیره یوم در مسافت شرعی، گفت: با توجه به روایت عیون اخبار الرضا(ع)، مسیره یوم یعنی مسیر یک روز با وسائل نقلیه عمومی هر زمانی. برخی گفتهاند که یعنی با شتر و اسب که در دوره پیامبر(ص) وجود داشته است؛ دوستان مؤسسه موضوعشناسی نیز به بنده گفتند ما یک روز قافله شتر راه انداختیم و دیدیم تقریبا ۴۱ کیلومتر و خوردهای را در یک روز طی کردند. بنده به ایشان گفتم کار خوبی است اما برای ۵۰۰ سال قبل خوب بود.اکنون که وسائل نقلیه عمومی تغییر کرده است آیا باید همانند گذشته فتوا بدهیم؟
تأکید بر فهم سیستمی دین
وی افزود: مشکل دیگر در بحث اجتهاد، این است که روش فقهی ما دانهای است یعنی هر مسئله را به صورت مجزا و بدون توجه به مسائل دیگر بررسی میکنیم در حالی که همانطور که سید مرتضی بیان کرده است تفکر اسلامی، سیستمی و بهم مرتبط است و مباحث فقهی و کلامی و اصولی و … همه با هم ارتباط دارند.
هادوی تهرانی در خاتمه بحث خود، تاکید کرد: امیدواریم دوستان توجه کنند اجتهاد، کار دقیق و بسیار سختی است زیرا بیان حکم خداست ولی این به معنای آن نیست که اجتهاد را کنار بگذاریم و گونهای از تقلید را به نام اجتهاد ترویج کنیم کما اینکه کم هستند کسانی چون مقدس اردبیلی و صاحب مدارک و شهید اول و … که واقعا سعی کردند تا اجتهاد در نصوص داشته باشند و دید گاه تازه مطرح کنند گرچه آنها هم در چنبره شهرهها به احتیاط عبور کردند.
وی با بیان اینکه برخی فقط تکرار کارهای علمای گذشته را به نام اجتهاد بیان میکنند. برخی از شهرتها، بیریشه است و باید از آن بگذریم و خودمان اجتهاد جدید داشته باشیم؛ مثلا از مسلمات فقهای ما این است که کفار نجس هستند و اهل کتاب را هم به زمره کفار وارد کرده بودند؛ طبق نقل یکی از بزرگان، وقتی آیتالله حکیم فتوا داد اهل کتاب پاک هستند ۱۸ هزار نامه اعتراض برای او آمد که بیشتر آن فحش بود نه بحث علمی. آیتالله سبحانی هم به بنده گفتند که امام(ره) فرمود استاد ما میگفت عوام از حکم پاکی و نجاست اهل کتاب میپرسیدند و علما با صدای بلند در منبر میگفتند مانند خوک نجس هستند ولی آهسته در گوش هم میگفتند دلیلی برای این فتوا نداریم.
هادوی تهرانی گفت: آقای جناتی برای بنده نقل کرد که وقتی حکیم فتوا به طهارت اهل کتاب داد من کتابی در طهارت اهل کتاب نوشتم و بعد با یکی از دوستان خدمت آیتالله خویی بردیم و کتاب را به او دادیم و ایشان فرمود برای یک مسئله فقهی کتاب به این تفصیلی نوشتهای؟ من نظر یکسری قائلین به حلیت اهل کتاب را آورده بودم و ایشان فرمود چرا اینقدر قائل آوردی و بعد به اسم خودشان که رسید گفت چرا اسم من؟ من با برخی منبریها چه کنم؟ بعد توضیح داد که یک منبری در نجف وجود دارد که بدون پروا و ملاحظه نظرات مخالف مشهور را در منبر برای عموم میگوید و دردسر برای مراجع درست میکند لذا همه مراجع از این منبری میترسیدند.
وی ادامه داد: آیتالله جناتی در این نقل به بنده فرمود که آیتالله خویی از من پرسید که هزینه چاپ کتاب چقدر شده است و همه هزینه آن را پرداخت.
بنابرگزارش ایکنا، این استاد حوزه علمیه در پایان با بیان اینکه باید سراغ فتاوای خلاف مشهور برویم و البته با دقت و احتیاط بیان شود، تأکید کرد: اکثر ادله نجاست در مورد نجاست اهل کتاب است اما در مورد مشرکان و کفار هیچ دلیلی جز آیه « إِنَّمَا الْمُشْرِکُونَ نَجَسٌ» نداریم؛ قدما آیه را دلیل قاطع بر نجاست میدانستند و اهل کتاب را نیز در زمره این مسئله میبردند در حالی که دلیلی برای اهل کتاب ندارد؛ متأسفانه فضایی ایجاد شده است که گویی این موضوع جزء مسلمات است و اگر کسی خلاف آن بگوید بر او میتازند.
