فرهنگ عزاداری و گریز از وهن در مذهب / محمدغفوری نژاد

استدلالی که این نوشتار می‌خواهد بیان کند این است که فقه عزاداری از جمله مباحثی است که باید اصل را در آن بر احتیاط گذاشت و با آن مواجهه‌ای سخت‌گیرانه داشت. این اصل هم باید در مقام افتاء رعایت شود و هم در مقام عمل.

به گزارش شبکه اجتهاد، متن زیر یادداشتی از حجت‌الاسلام محمدغفوری نژاد، استادیار گروه شیعه شناسی دانشگاه ادیان و مذاهب است که در پی می‌‌آید؛

یکی از مباحثی که در عداد مستحدثات فقهی می‌‌توان از آن یاد کرد، فقه عزاداری است. ‌تعیین دقیق حدود عزاداری مشروع و ارائۀ خطوط قرمزی که باید در عزاداری برای اهل‌بیت(ع) و خصوصاً سید و سالار شهیدان امام حسین (ع) باید رعایت شود و تعیین مصادیق اموری که موجب وهن مذهب است، از مهم‌ترین مسائل این بحث فقهی است.

استدلالی که این نوشتار می‌خواهد بیان کند این است که فقه عزاداری از جمله مباحث فقهی است که باید اصل را در آن بر احتیاط گذاشت و با آن مواجهه‌ای سخت‌گیرانه داشت. این اصل هم باید در مقام افتاء رعایت شود و هم در مقام عمل. بدین معنی که هم مراجع تقلید و مجتهدان عظام باید در مقام افتا، مراقب عواقب سوء‌استفاده‌‌ها و سوء‌برداشت‌‌ها باشند و هم مکلفان در مقام عمل تا می‌توانند از نحوه‌‌های جدید و غیر متعارف عزاداری که شبهۀ وهن مذهب دارد، دوری کنند.

برای این منظور توجه به نکات ذیل روشنگر است:

عزاداری امام حسین(ع) شعار شیعه است. بسیاری از دیگر مسلمانان یا غیر مسلمانان، شیعه را به همین مراسم می‌شناسند و چه بسا شناخت آنان از شیعه محدود به این مراسم است. در عزاداری سالار شهیدان(ع) شیعیان در تمام جهان، از چین و شبه‌قاره گرفته تا قلب نیویورک، به کوی و برزن می‌‌آیند و به عزاداری می‌‌پردازند. هیچ یک از مناسک شیعی به اندازۀ این عزاداری روی آنتن شبکه‌های ماهواره‌‌ای نیست و این حجم عظیم را در پایگاه‌‌های اینترنتی اشغال نکرده است. این نکته‌ای است که باید همواره مدنظر داشت.

سالار شهیدان(ع) در قلب شیعه جایگاه بی‌‌بدیلی دارد. به همین نسبت، قالب‌‌ها و آیین‌‌های عزاداری آن بزرگوار از نوعی تقدس برخوردار گردیده است. به دیگر سخن، تقدس جایگاه آن حضرت در قلب پیروان، به شیوه‌‌های عزاداری نیز سرایت کرده است. از همین رو، مبارزه با برخی قالب‌های نامناسب عزاداری و تلاش برای برچیدن آن، دشوار است. یکی از عللی که اکنون روند حذف مراسم تطبیر یا قمه‌‌زنی و تیغ‌‌زنی (استفاده از زنجیرهای تیغ‌‌دار در زنجیرزنی) از میان شیعیان عراق و شبه قاره کُند یا به کلی متوقف است، همین نکته است؛ بنابراین باید با چشمانی باز، شیوه‌‌های جدید عزاداری را که هر از چندی در منطقه‌‌ای ابداع می‌‌گردد رصد کرد و در صورت لزوم قبل از آنکه از چنان تقدسی برخوردار شوند، آن را برانداخت. مراسمی از قبیل قمه‌‌زنی، راه رفتن روی زغال گداخته، استفاده از زنجیر تیغ‌‌دار در عزاداری‌‌ها و… تصویری غیر عقلانی از مکتب تشیع در ذهن افراد ناآشنا با این فرهنگ بر جای می‌‌گذارد و چه بسا موجب نفرت همیشگی آنان از این مذهب گردد. قطعاً این‌گونه شیوه‌‌های عزاداری که بعضاً امروزه گستره عظیمی از مناطق شیعه‌نشین را تحت تأثیر قرار داده، از انحرافات کوچک و محدود آغاز شده است. حقیقت آن است که هم‌‌اکنون عزاداری سالار شهیدان پیرایه‌‌هایی دارد که ستردن آن از فرهنگ برخی جوامع شیعی بسی دشوار است[۱].

شکل‌‌گیری این پیرایه‌‌ها معلول هر عاملی که بوده باشد، باید هشداری برای متولیان امر دین در جامعه شیعی باشد. اگر مسامحه کنیم، ممکن است عصر ما هم آبستن ظهور آلودگی‌‌هایی دیگر از این دست باشد که چند ده سال بعد، ستردن آن به دشواریِ برخی پیرایه‌‌های فعلی و بلکه سخت‌‌تر باشد. مطالعۀ تاریخ انحرافات دینی نشان می‌‌دهد که این انحرافات معمولا از یک زاویۀ کوچک آغاز شده و در درازنای زمان، رفته‌رفته به انحرافی بزرگ و گسترده بدل شده است.

لذا ضرور است که اکنون با انحرافات کوچک به سختی مقابله کنیم. برای نمونه تا ده- بیست سال پیش، شاهد برهنه شدن افراد در جلسات سینه‌زنی نبودیم. اما امروزه این رفتار در برخی جوامع کاملاً جا افتاده و جایگاه خود را به عنوان شیوه‌ه‌ای برای عرض ارادت خالصانه‌‌تر(!) به پیشگاه اهل‌‌بیت(ع) باز کرده است. با اندک تأملی به این نکته پی‌‌می‌‌بریم که برهنه شدن به هنگام سینه‌‌زنی، نه تنها عرض ارادت ویژه‌‌تر به پیشگاه اهل بیت(ع) نیست، بلکه شبهۀ بی‌‌احترامی به مجلس عزا دارد و با وقار[۲] جلسۀ منسوب به امام حسین(ع) منافات دارد. لذا برخی مراجع این عمل را دارای اشکال دانسته[۳] و برخی دیگر ضمن اعلام جواز، برهنه‌‌نشدن را بهتر معرفی کرده‌‌اند[۴].

عزاداری امام حسین(ع) از کارآمدترین ابزارهای تبلیغ مذهب حقه شیعه است و بی‌‌گمان یکی از عوامل رشد تشیع در طول تاریخ، همین آیین و جاذبۀ آن بوده است. اما انحرافاتی که اکنون با آن دست به گریبانیم، جاذبۀ این آیین را در نظر بسیاری از ناظران بیرونی به دافعه بدل ساخته است. مناظر چندش‌‌آور قمه‌‌زنی و تیغ‌‌زنی و … به یک ضدتبلیغ برای شیعه تبدیل شده و دست‌‌آویز دشمنان مکتب برای تبلیغات ضدشیعی گردیده است.

در ترویج مکتب تشیع باید نگاه کلان، استراتژیک و جهانی داشته باشیم. چه بسیارند کسانی که سر در لاک غفلت فرو برده‌اند و چه بسا از سر اخلاص، به مظاهری از عزاداری دامن می‌‌زنند و دل‌خوش‌ند که به محضر سالار شهیدان ابراز ارادت کرده‌اند، حال آنکه عمل آنان چیزی جز پنهان ساختن دست‌آورد گران‌بهای قیام سیدالشهداء(ع) در زیر اعمال خرافی و به دور از عقلانیت نیست. پیام قیام عاشورا، متاع ذی‌‌قیمت شیعه در عرصۀ فرهنگ و اندیشه است که باید آن را با بهترین بسته‌‌بندی به بازار فکر و فرهنگ عرضه کرد. فروشندۀ موفق کسی است که کالای خود را با بهترین و زیباترین بسته‌‌بندی عرضه کند و زیبایی‌‌های آن را به چشم مشتری بیاورد، نه اینکه آن را آلوده و چرکین کند و در ویترین قرار دهد. دین‌آنلاین

——————————————————————————

ارجاعات:

[۱]. نمونه‌هایی دیگر از انحرافات در عزاداری‌ها و ابراز ارادت به اهل بیت(ع) در استفتائات از مراجع عظام تقلید منعکس شده است. به این سؤالات از محضر رهبر معظم انقلاب و پاسخ‌های ایشان توجه فرمایید:

س: آیا آنچه متداول شده که به عنوان عزادارى براى امام حسین(علیه‌السلام) گوشت بدن را سوراخ کرده و قفل و سنگ کیلو به آن آویزان مى‏کنند، جایز است؟

ج: این گونه اعمال که موجب وهن مذهب مى‏شوند جایز نیست.

س: اگر انسان در زیارتگاه‌هاى ائمه(علیهم‏السلام) خود را به زمین بیندازد و همانند بعضى از مردم که صورت و سینه خود را برزمین مى‏مالند تا از آن خون جارى شود و به همان حالت وارد حرم مى‏‌شوند، عمل کند چه حکمى دارد؟

ج: این اعمال که به عنوان اظهار حزن و عزادارى سنّتى و محبت ائمه(علیهم‏السلام) محسوب نمى‏شوند از نظر شرعى اعتبارى ندارند، بلکه اگر منجر به ضرر بدنى قابل توجه و یا وهن مذهب شوند، جایز نیست.

س: در روز عاشورا مراسمى مانند قمه زنى و پابرهنه وارد آتش و ذغال روشن شدن برگزار مى‏شود که علاوه بر اینکه باعث بدنام شدن مذهب شیعه اثنى عشرى در انظار علما و پیروان مذاهب اسلامى و مردم جهان مى‏شود، ضررهاى جسمى و روحى هم به این اشخاص وارد مى‏کند و همچنین موجب توهین به مذهب مى‏گردد، نظر شریف حضرتعالى در این‌باره چیست؟

ج: هر کارى که براى انسان ضرر داشته و یا باعث وهن دین و مذهب گردد حرام است و مؤمنین باید از آن اجتناب کنند و مخفى نیست که بیشتر این امور باعث بدنامى و وهن مذهب اهل بیت(علیهم‌السلام) مى‏شود و این از بزرگترین ضررها و خسارتهاست. (بخش اسفتائات سایت دفتر معظم له).

در همین راستا به این سوال از محضر آیت‌الله مکارم شیرازی عنایت فرمایید:

س: در برخی مناطق، سنّتى است که مردم به آن اعتقاد راسخ دارند. با این توضیح که: روز تاسوعا و عاشورا عَلَمى که در تمام مناطق مرسوم است را به دست افراد خاصّى مى دهند که این افراد با حرکتهاى مخصوص و حتى گاهى با حمله‌ور شدن به زنان و مردان و ترساندن بچّه‌ها، به تعبیر مردم، علم را جوش مى آورند و آن را نسبت به امام حسین(علیه السلام) مى دهند؛ مردم دور آن جمع مى شوند و مى گویند عَلَم فرد را دنبال خود مى برد، وقتى عَلَم بعضى از افراد را زخمى مى کند، به معناى آن است که آن فرد، انسان بدى است و با دیده تردید به عَلَم نگاه کرده است. متأسفانه عَلَم در دست افراد معلوم الحال به جوش مى آید و گاهى افراد متدیّن و وجیه را زخمى مى کند. نظر شما را در این مورد خواستاریم؟

ج: عزادارى حضرت خامس آل عبا(علیه السلام) از موجبات مهمّ تقویت دین است، ولى نباید آن را آلوده به این گونه کارهاى نادرست کرد که موجب اذیّت و آزار عزاداران و هتک حرمت افراد آبرومند شود. (بخش اسفتائات سایت دفتر معظم له).

[۲]. مروری بر فتاوای فقهای عظام در فقه عزاداری نشان می‌دهد که حفظ وقار این مجالس نزد آنان مهم است و نباید مخدوش شود. پاسخ آیت‌الله صافی گلپایگانی به این استفتا روشنگر است:

س) سینه‌زنی به صورتی‌که دور می‌چرخند و جست و خیز دارند، چه حکمی دارد؟

ج) اشکال ندارد، ولی مواظب باشید وقار عزاداری مخدوش نشود.

[۳]. به این استفتاء از آیت‌الله مکارم شیرازی و پاسخ ایشان توجه فرمایید:

س: مردانی هستند که هنگام عزاداری برای امام حسین از ناف به بالا لخت می‌‌شوند در حالی که در بالای مجلس زنان نیز حضور دارند، می‌‌خواستم بدانم حکم مسئله چیست؟ و حتی اگر مجلس مردانه نیز باشد در ان صورت حکم چیست؟

ج: برهنه شدن در مراسم عزاداری مطلقاً اشکال دارد. (بخش اسفتائات سایت دفتر معظم له)

ایشان در موضعی دیگر در پاسخ به سوالی مشابه فرموده‌‌اند: این کار اشکال دارد; زیرا خلاف شأن مجلس عزاى سیّدالشّهدا(علیه السلام) است. کدام یک از ما در مراسم عزاى پدر خود برهنه مى شود و مثلاً به اهل مجلس تعزیت مى گوید؟!

[۴]. استفتاء از آیت‌الله صافی گلپایگانی:

س) در مراسم سینه زدن، در آوردن لباس در صورتی که معرض تحریک باشد چه حکمی دارد؟

ج) اگر معرض تحریک باشد اشکال دارد و بهتر است با لباس عزاداری شود. (بخش استفتائات سایت دفتر معظم له)