قاعده لاضرر، احکام مخالف با شادی را برمی‌دارد

پرسش: آیا تشویق اسلام به معنویّت و ذکر که مستلزم نوعی جدّیّت و توجّه است، با مقوله شادی و تفریح که بنائش بر هزل و عدم جدّیّت است قابل جمع است؟ به عبارت دیگر، بر فرض تجویز برخی انواع شادی توسّط اسلام، آیا می‌توان این دین را مروّج و مشوّق شادی دانست؟
حجت‌السلام علم‌الهدی: چه منافاتی بین ذکر خدا و شادمانی هست؟ اساس شادی، آرامش قلب است و اساس آرامش قلب، ذکرخدا: «أَلابِذِکرِاللّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ.»

مصادیق عینی فراوانی از انسان‌های فرهیخته وجود دارد که بین این دو جمع کرده‌اند؛ هم بسیار عابدند و هم بسیار بذله‌گو و خوش مجلس!

اساساً «ادخال سرور در قلب مؤمن» که اساس شادی‌آفرینی در جامعه است، عنوان مشهوری است که هم در روایات متعدّد توصیه شده و هم در فتاوای فقهاء، استحبابش مسلّم است. موسوعهٔ الکافی که جزء قدیمی‌ترین و معتبرترین کتب روائی شیعه است، بابی تحت عنوان «باب ادخال السرور علی المؤمنین» گشوده است. کتاب الوافی ملّا محسن فیض هم همین طور. شیخ حرّ عاملی نیز در کتاب وسائل الشیعه، عنوان باب خود را چنین برگزیده است: «باب استحباب إدخال السرور علی المؤمن و تحریم إدخال الکَرْب علیه». به عنوان مثال، کلینی از امام باقر (علیه‌السلام) نقل کرده که: «مَاعُبِدَاللَّهُ بِشَی‌ءٍ أَحَبَّ إِلَی اللَّهِ مِنْ إِدْخَال ِالسُّرُورِعَلَی الْمُؤْمِنِ»؛ یعنی خدا به هیچ چیزی محبوب تر از شاد کردن مؤمنان پرستش نشده است! در اینجا مؤمن به معنای امروزی آن نیست؛ بلکه مراد از آن، کسی است که به خدا ایمان دارد یا حدّاکثر جزو شیعیان است. حال اگر مؤمنان، خودشان را موظّف بدانند که در قلوب همدیگر ادخال سرور کنند، چه جامعهٔ شاداب و پرنشاطی خواهیم داشت؟ یا روایات دیگری در نهج البلاغه و غیر آن هست که می‌گوید: شادی مؤمن در صورت او است و حزن وی در قلب او: «الْمُؤْمِنُ بِشْرُهُ فِی وَجْهِهِ وَحُزْنُهُ فِی قَلْبِهِ».

روایات در این موضوع، زیاد است و ما به همین مقدار بسنده می‌کنیم. از مجموع این‌ها، می‌توان به وضوح فهمید که شارع، جامعه مؤمنان را شاد و پرنشاط می‌خواهد؛ به همه توصیه می‌کند که یکدیگر را شاد کرده و با چهرهٔ شاداب در برابر هم ظاهر شوند.

به هر ترتیب، شناخت دقیق و عمیق شریعت و اغراض شارع، فهم و فقاهتی می‌طلبد که هرکسی از عهده‌ی آن بر نمی‌آید. ممکن است برخی از مقدّس‌مآب‌ها، تقوا و یاد مرگ و قیامت را منافی با بشّاشی و شادمانی تلقّی کنند و به قول مرحوم مطهّری: «گویی با چهره‌ای عبوس، می‌خواهند بهای تقدّس خود را از مردم بگیرند.»

حجت‌السلام علم‌الهدی: به قول طلبه‌ها: «اثبات شیء، نفی ماعدا نمی‌کند». یک سری مناسک عبادی، تحت عنوان دعا یا نماز در اعیاد دینی رسیده است؛ امّا این امر، با شاد بودن در اعیاد منافات ندارد. اصلاً ما روایات متعدّدی داریم به این مضمون که: مؤمن باید شاد و فرحمند باشد به شادی و فرح اهل‌بیت. مثلاً ازامام رضا (علیه‌السلام) نقل شده که: «فَاحْزَنْ لِحُزْنِنَا وَافْرَحْ لِفَرَحِنَا». از این گونه احادیث، می‌توان دستور شرع نسبت به فرح و شادی در اعیاد را استنباط کرد.

اعمال وارده شده در مناسبت‌های مذهبی، دو نوع است: یک دسته، اعمال مشترکه است و یک دسته، اعمال مختصّ به همان مناسبت. روش رایج در کتب ادعیه، این است که در هر مناسبت، به اعمال مختصّ به آن بسنده کرده و اعمال مشترک را یا ذکر نکنند و یا یک بار به صورت کلّی مورد اشاره قرار دهند. به عنوان مثال: ذکر لا اله الا الله، قرائت قرآن و نماز خواندن مستحبّ هستند؛ امّا در عین حال، ممکن است در اعمال مربوط به فلان عید، توصیهٔ صریحی راجع به هیچ یک از این‌ها وارد نشده باشد. چرا؟ چون معمولاً در کتاب‌های ادعیه، بنا براین بوده که اعمال مختصّه را جمع کنند تا جلوی تکرار گرفته شود.

ادخال سرور و شادمانی نیز جزو اعمال مشترکه تمام اعیاد، و بلکه تمام روزها است؛ لذا لازم نیست در هر عید، به طور خاصّ مورد تأکید قرار گیرد. جالب اینکه اکثراً ادعیهٔ منقول در مناسبت‌ها، سند قوی‌ای نداشته و به جهت قاعدهٔ «تسامح در ادلهٔ سنن»، در کتب ادعیه و مناسک راه پیدا کرده است؛ لذا بزرگان توصیه می‌کنند که این‌ها را به قصد رجاء بخوانید، نه به قصد ورود؛ چون معلوم نیست در شرع وارد شده باشند. به نظر من، خواندن این سنخ از ادعیه، از حیث مقرّبیت و ارزش دینی، قابل مقایسه با مثل ادخال سرور در قلب مؤمن نیست که استحبابش مسلّم است و شکّی در آن نیست.

حجت‌السلام علم‌الهدی: این سؤال، دارای دو بخش است. امّا در رابطه با بخش اوّل که راجع به موسیقی و اشعار شرقی است، باید گفت: درست است که معمولاً مضامینی که در اشعار و آهنگ‌های شرقی و ایرانی هست، از دید غرب، منفیّ تلقّی می‌شود؛ زیرا سرشار از شرح فراق و توصیف ناله و نیاز عاشق و ناز و عشوهٔ بی‌انتهای معشوق است. به بیان دیگر، بر فضای کلّی ادبیّات شعری ما، غمی حاکم هست که ما به شدّت شیفتهٔ آن هستیم! چون این غم، دست کمی از شادی ندارد. غمِ مفرّح است؛ یعنی برای شخص فرح و نشاط به دنبال دارد. البتّه بعضی از آثار روانشناسی که معمولاً از غرب می‌آید، این غم را مذمّت کرده و توصیه می‌کنند که: این گونه اشعار را نخوانید، این سنخ آهنگ‌ها را نشنوید و با این فرهنگ، ارتباط نگیرید؛ بلکه به جای آن، متون کاملاً مثبت و شاد و امیدآفرین را بخوانید! به نظر من، این کتاب‌های روانشناسی که الآن در جامعهٔ ما پر شده و مثبت‌اندیشی و تفکّر مثبت راتشویق می‌کنند، با فرهنگ شرقی کاملاً منطبق نیست. آن حسّ غم‌انگیزی که گاهی اوقات بر اثر خواندن اشعار حافظ مثلاً به ما دست می‌دهد، شاید از حیث نیرو و نشاطی که در ما پدید می‌آورد، دست کمی از تفریحات غربی نداشته باشد؛ مانند بکاء بر امام حسین (علیه‌السلام) که انسان را سبک کرده و باعث نشاط او می‌شود. خیلی‌ها هستند که وقتی از مجالس عزا و مصیبت اهل‌بیت (علیهم السلام) خارج می‌شوند، با این‌که ساعت‌ها ذکر مصیبت شنیده‌اند وگریسته‌اند، امّا یک نوع احساس نشاط و شادابی را در خود احساس می‌کنند.

به هر حال، به نظر من، این گونه مضامین غم‌انگیز، برای سلامت روانی انسان، خطری را به دنبال ندارد؛ زیرا نوع ابزارهای رسیدن به نشاط و شادابی، در شرق و غرب متفاوت است؛ لذا زیاد شنیده‌ایم که وقتی فردی از شرق به غرب رفته و مدّتی در فضای به ظاهر شادآنجا قرار می‌گیرد، از عناصر فرهنگی خود، جدا شده وبه افسردگی و کسالت روحی مبتلا می‌گردد.

امّا در رابطه با بخش دوم سؤال، باید گفت که پاسخ آن، دشوار است. اینکه اگر خاستگاه اسلام، غرب بود و بستر ظهور اسلام به جای شبه جزیرهٔ عربستان، مثلاً جامعهٔ امروزین غرب می‌بود، چه تفاوت‌هائی را در دستورات دین شاهد بودیم؟ پاسخ این سؤال را خدا می‌داند؛ امّا بر اساس نصوص ما، اصول شریعت، لایتغیّر است و شرق و غرب ندارد؛ لذا نمی‌توان گفت که اگر اسلام در غرب ظهور می‌یافت، اصول و فروع اصلی آن، به شکل دیگری سامان می‌یافت.

البتّه باید توجّه داشت که بسیاری ازاحکام اسلام ـ خصوصاً در باب معاملات ـ امضای سیره‌های رایج در عصر جاهلیّت عرب، با اندکی اصلاح بوده است. مثلاًحکم اسلام به جواز برده‌داری، حکمی امضایی است؛ زیرا در ادوار نخستِ ظهور اسلام، نظام برده‌داری، روش رایج بین عقلاء در تمام ملل ونحل بوده که البتّه منافع غیرقابل اجتنابی را نیز دربرداشته است؛ مثل جلوگیری از کشتار بی‌رویه‌ی دشمن و خانواده‌های آنان از سوی جنگجویان، به طمع برده گرفتن ایشان. حال سؤال این است که اگر این سیره‌های رایج به گونهٔ دیگری می‌بود، آیا این سنخ از احکام نیز تغییر می‌کرد؟ مثلاً اگر اسلام در دوران معاصر نازل می‌گشت، احکام امضایی آن متفاوت می‌شد و مثلاً نظام برده‌داری را که مورد انکار شدید عقلای امروز است را ممنوع اعلام می‌کرد؟ پاسخ این سؤال، جای تأمّل و مطالعهٔ جدّی دارد و نمی‌توان بدون تحقیق، در مورد آن نظر داد.

امّا اینکه می‌فرمائید: اگر مهد پیدایش اسلام، غرب بود، به شادی، عنایت بیشتری می‌شد، اجمالاً ممکن است؛ چون ما در سیرهٔ اهل بیت (علیهم‌السلام) شاهدیم که هر گاه احساس کردند مقوله‌ای در جامعه، بیشتر محلّ ابتلا واقع می‌شود، بر آن، تأکید بیشتری کرده و آن را پررنگ‌تر مطرح می‌نمودند. مثلاً اگر در مورد قیاس که منبع باطل فقهی است، به احادیث مراجعه کنید، مشاهده می کنید که از نبی اکرم (صلّی الله علیه و آله و سلّم) یا حضرت امیر (علیه السلام)، به ندرت حدیثی راجع به بطلان آن نقل شده است؛ بلکه عمده نصوص مربوط به قیاس و عقل ظنّی ـ که قریب به پانصد روایت است ـ از سوی امام باقر و بالاخص امام صادق (علیهما السلام) صادر شده است. دلیل آن، این است که در دورهٔ آنان، عمل به قیاس شایع شد و به عنوان یک منبع فقهی، مورد توجّه گستردهٔ فقهای وقت قرار گرفت. از این رو، نیاز زمان و مکان ایجاب می‌کرد که بر بطلان قیاس به نحو پررنگ‌تری تأکید کنند. بنابراین اگر اهل بیت (علیهم السلام) در فضای امروز غرب زندگی می‌کردند، ممکن بود به آن دسته از موضوعات که بیشتر مورد ابتلاء و نیاز جوامع غربی بود، به نحو پررنگ‌تری می‌پرداختند.

مناسب است که از اینجا گریزی به طبّ به اصطلاح اسلامی بزنیم. من به دوستان توصیه کرده‌ام که روایت‌های طبّی منسوب به اهل‌بیت (علیهم السلام) را هر جائی نقل نکنید؛ مثل توصیه به خوردن نمک که در بعضی از احادیث هست؛ زیرا این اخبار، علی رغم این‌که غالباً از حیث سند، ضعیف و غیر قابل اعتمادند، معلوم نیست که در هر مقطع زمانی و مکانی و نسبت به هر فرهنگ تغذیه‌ای، قابل توصیه باشند؛ بلکه ممکن است که مثلاً توصیهٔ به خوردن نمک، درآن دورانی بوده است که غذاها معمولاً خام بوده و سهم نمک در سبد غذایی خانواده‌ها، ناچیز بوده است؛ از این رو، اهل‌بیت (علیهم السلام) توصیه کردند که مثلاً نمک زیاد مصرف بکنید تا نیاز بدنتان تأمین شود. امّا آیا این توصیه در جامعه‌ای دیگرکه دارای فرهنگ غذائی متفاوتی است نیز می‌تواند مفید باشد؟ آیا جائز است در زمان حاضر که غذاها مملوّ از چربی و نمک است، از قول اهل‌بیت (علیهم السلام) توصیه کنیم که نمک زیاد مصرف کنید؟ حتّی راجع به حجامت هم از بعضی از نصوص می‌شود فهمید که در هر آب و هوایی، توصیه نشده است.

به هر حال، هر معلّم و مرشد دلسوزی، به تناسب نیاز جامعه و زمان خود، بر بخشی از آموزه‌هایش بیشتر تأکید و تمرکز می‌کند. اهل بیت (علیهم السلام) نیز از این مقوله مستثنی نیستند. بنابراین شاید اگر فضایی که اهل‌بیت (علیهم السلام) در آن حضور داشتند عوض می‌شد، ایشان بر حسب نیاز آن جامعه، مضامین دیگری را تقویت می‌کردند.