مدل پیشنهادی برای ساختار فقه‌های مضاف/ احمد مبلغی

شبکه اجتهاد: فقه‌های مضاف در تنگنای بی‌ساختاری گرفتار آمده‌اند؛ نه منطقی استوار برای گسترش دارند و نه معیاری روشن برای افزوده شدن. هرچه بر آن نام «فقه» افزوده می‌شود، در جایگاه خویش ناپیداست؛ نه معلوم است کجا باید نشیند و نه دانسته است چه نسبتی با دیگر اقسام دارد.

و در مواردی، بر دامان «فقه»، عنوانی نو افزوده می‌شود؛ که این الحاقات، بی‌دلیل می‌رویند، بی‌منطق می‌بالند و بی‌معیار به شاخه‌ای مستقل بدل می‌شوند. این پریشانی، بر روش‌شناسی‌شان سایه می‌افکند و بر موضوع‌شناسی‌شان تیرگی می‌پراکند؛ نه راه را می‌نمایاند، نه مبنا را می‌نشاند.

آنچه پیش رو دارید، تلاشی است برای برون‌رفت از این آشفتگی: طرحی که نه صرفاً یک فهرست، که چارچوبی است با منطقی درونی؛ ظرفی که ظرفیت رویش شاخه‌های نو را دارد، و میزان و محکی است برای کاستن آنچه بر بنیاد بی‌منطق روییده است.

این چارچوب بر سه حوزه بنیادین استوار است که  قابلیت آن را دارد که همه ابعاد و مسائل انسان و جامعه انسانی را در یک چارچوب منطقی در حوزه فقهی جای دهد و رشته‌های تازه و نوظهور، هرگاه پدید آیند، جایگاه خویش را در این ساختار بیابند.

۱- حوزه فقه‌های معنوی-فرهنگی

مبنای این حوزه:

۱. رابطه انسان با خدا

۲.رابطه با خویشتن

۳. رابطه با  انسان‌ در ساحت فرهنگ و معنویت

الف) انسان با خدا

فقه العباده

فقه المعرفه و العرفان

ب) انسان با خویشتن

فقه التزکیه

فقه الشاکله، (مبتنی بر ساختار روانی و روحی انسان)

ج) رابطه انسان با انسان در قلمرو فرهنگ، هنر، و زیبایی

فقه الجمال

فقه زیبایی و ارزش‌های زیباشناختی، اعم از فردی، اجتماعی و محیطی

نمونه مسائل: معیارهای زیبایی در پوشش و آرایش، جراحی زیبایی، زیبایی‌شناسی در معماری اسلامی

فقه الفن: تنظیم‌گری هنرهای تجسمی و صوتی.

نمونه مسائل: حکم موسیقی درمانی، مجسمه‌سازی، نقاشی دیجیتال

فقه الأدب: فقه ضوابط حقوقی محتوای ادبی

نمونه مسائل: رمان‌نویسی، شعر، تقلید ادبی

فقه سرگرمی و تفریح

این شاخه به تنظیم و ارزیابی هنجاری فعالیت‌های تفریحی و سرگرمی بر پایه شریعت می‌پردازد .

بازی‌های واقعیت مجازی: قواعد حضور و تعامل در محیط‌های مجازی، مسئولیت فردی و اجتماعی در متاورس

قمار دیجیتال: تحلیل ابعاد اخلاقی، اقتصادی و اجتماعی فعالیت‌های شرط‌بندی آنلاین و قوانین شرعی مرتبط

گیمیفیکیشن فرهنگی: کاربرد روش‌های بازی‌سازی در آموزش، فرهنگ و فعالیت‌های اجتماعی و نحوه هماهنگی آن با هنجارها و ارزش‌های جمعی

فقه التراث:

نسخ خطی و متون دینی و فلسفی: احکام احیاء، بازتولید و دیجیتال‌سازی

میراث هنری و معماری مذهبی و تاریخی: مرمت و بازسازی با رعایت اصول فرهنگی و شرعی

موسیقی و هنرهای سنتی مرتبط با فرهنگ و هنجار اجتماعی

آداب و رسوم مذهبی و فرهنگی که با زندگی دینی و اخلاقی انسان در پیوندند

۲. حوزه فقه‌های اجتماعی

مبنای این حوزه، رابطه انسان با جامعه و طبیعت است؛ یعنی آنجا که مناسبات اجتماعی و ساختارهای زیست جمعی موضوع حکم شرعی قرار می‌گیرد. این حوزه شبکه‌ای از رشته‌های پیوسته است که هر یک نسبت خویش را با عدالت، حقوق و مصالح عمومی تعریف می‌کند.

زیرشاخه‌های محوری:

۱. فقه الاجتماع

این شاخه، قواعد و احکام شرعی مربوط به نقش‌ها، نهادها، نمادها، ارزش‌ها، کنش‌ها و شبکه‌های اجتماعی و … را  استنباط می‌کند.

الف) نهادها و سازمان‌ها: خانواده، مدرسه، دانشگاه، مساجد، نهادهای اجتماعی و سیاسی

ب) نقش‌ها و جایگاه‌های اجتماعی:

نقش‌های اجتماعی: والد، معلم، پزشک، رهبر دینی، مدیر

جایگاه‌های اجتماعی: طبقه، حرفه، موقعیت سیاسی یا فرهنگی

ت) ‌کنش‌ها و رفتارهای جمعی:

کنش‌های رسمی: مشارکت اجتماعی، انتخابات، مناسک دینی، اظهار نظر اجتماعی

کنش‌های غیررسمی: همکاری اجتماعی، کمک متقابل، تبادل فرهنگی

ث)‌ هنجارها و ارزش‌ها: عدالت، صداقت، همبستگی، رعایت حقوق دیگران

ج) ‌نمادها و فرهنگ: تولید، حفظ و بازتولید نمادها و انتقال هویت فرهنگی

ح)‌ تغییرات و تحولات اجتماعی: تغییر سبک زندگی، نوآوری، پذیرش یا مقاومت در برابر تغییر، اصلاح اجتماعی

۲. فقه الاقتصاد

قواعد و احکام عدالت اقتصادی، سرمایه، بازار و فعالیت‌های مالی

۳. فقه السیاسه

نظام قدرت، ولایت و اداره عمومی

۴. فقه محیط‌زیست

تعامل انسان با طبیعت و قواعد و احکام بهره‌برداری و حفظ محیط زیست

۵. فقه جمعیت

سیاست‌های جمعیتی، باروری، مهاجرت و مدیریت جمعیت

۶. فقه التربیه

نظام‌های تربیتی، تعلیم و تعلّم، و پرورش نسل‌ها

۷. فقه الإعلام والاتصال؛ با چند زیر شاخه رشته‌ای

فقه رسانه

فقه ارتباطات

فقه شبکه‌های اجتماعی

فقه تبلیغ و اطلاع‌رسانی

و رشته‌های دیگر

این حوزه، ظرفیت گسترش به رشته‌های دیگر اجتماعی را دارد و می‌تواند با توجه به تحولات نوین اجتماعی، فناوری و فرهنگی، رشته‌های جدیدی را در خود جای دهد.

۳. حوزه فقه‌های مربوط به مسائل تجربی

این حوزه به مواجهه انسان با علوم طبیعی و فناوری‌های نوین می‌پردازد؛ جایی که علم و صنعت سبک زندگی، سلامت و زیست جمعی را دگرگون می‌کنند.

زیرشاخه‌های کلیدی

۱- فقه پزشکی و زیست‌فناوری

پزشکی و سلامت عمومی

شبیه‌سازی موجودات و فرآیندهای زیستی

پیوند اعضا و بافت‌ها

ژنتیک و مهندسی ژنتیک

درمان‌های سلولی

فقه پایان حیات

۲- فقه فناوری

هوش مصنوعی و قوانین مربوط به آن

اینترنت اشیا و تعاملات دیجیتال

ربات‌های انسان‌نما و مسئولیت‌های اخلاقی و قانونی

واقعیت مجازی و تعاملات در متاورس

۳- فقه فضا و محیط تکنولوژیک

استفاده از منابع فضایی و مدیریت آنها

سکونت و فعالیت انسانی در فضا

فناوری‌های اقلیمی و دست‌کاری آب‌وهوا

۴- فقه مهندسی ژنتیک

تغییر ژنوم انسان و حیوان

تولید موجودات تراریخته

اصلاحات ژنتیکی برای افزایش توانمندی‌ها و بهبود کیفیت زندگی

۵- فقه صنایع زیستی

تولید گوشت مصنوعی و جایگزین‌های پروتئینی

مهندسی باکتری‌ها و ویروس‌ها

واکسن‌سازی نوین و فناوری‌های پیشرفته پزشکی

۶- فقه واقعیت مجازی

تعامل و حضور در متاورس

مالکیت و حقوق در فضای مجازی

تعیین هویت دیجیتال و محافظت از آن