مسیر شهید صدر در دستیابی به مکتب به بن‌بست منتهی می‌شود، ولی اصل ایده بسیار راهگشاست

معتقدم ایده‌‌‌‌‌‌ای را که شهید صدر مطرح کرد، قبل از ایشان نیز به أشکال مختلفی در تاریخ فقاهت سابقه داشته است، حتی نگاه نظام‌‌‌‌‌‌مند و سیستمی در کلمات مرحوم سیدمرتضی(ره) دیده می‌شود. البته مسیر خاصی که خود شهید صدر در دستیابی به مکتب از مسیر روبنا طی کرد، به بن‌بست منتهی می‌شود، ولی اصل ایده ایشان بسیار راهگشاست. شهید صدر روش استنباط زیربنا را محدود به کشف از طریق روبنا کرده و با آن مشکلات مواجه شده است و ما راه‌‌‌‌های مستقیم و غیرمستقیم متعددی را در نظریه «اندیشه مدون» برای کشف مکتب در روش‌‌‌‌‌شناسی آورده‌‌‌‌ایم.

به گزارش خبرنگار اجتهاد، نهمین نشست از سلسله نشست‌‌‌‌‌های «هم‌‌‌‌‌اندیشی فقه حکومتی» با حضور استاد مهدی‌ هادوی تهرانی از اساتید درس خارج فقه و اصول حوزه علمیه قم، صبح پنجشنبه ۱۲ دی‌ماه ۹۸ با همکاری «دفتر حمایت از جامعه نخبگانی» در سالن جلسات مرکز خدمات حوزه علمیه قم و در جمع اعضاء «هم‌اندیشی فقه حکومتی» برگزار شد؛ این نشست پس از برگزاری یک جلسه مباحثه حول نظریه ایشان، ابتدائاً با ارائه تقریر نظریه «اندیشه مدون اسلام» توسط حجت‌‌‌‌‌الاسلام حسن عابدی مقرر استاد ‌هادوی تهرانی آغاز گردید و سپس ‌هادوی تهرانی، با پاسخگویی به سؤالات مکتوب دبیرخانه هم‌اندیشی، به تبیین زوایای مختلف دیدگاه خود درباره «فقه حکومتی» پرداخت.

در این نشست استاد‌ هادوی تهرانی یکی از دستاوردهای مهم سده اخیر حوزه علمیه را، مطالعه دین به شیوه نظام‌‌‌‌‌مند و سیستمی برشمرد و بیان داشت: مطالعه نظام‌‌‌‌‌مند دین چیزیست که جای آن به‌صورت جدی خالی بوده و گرچه تلاش‌‌‌‌‌ها و زحمات فراوانی کشیده شده، اما هنوز این ایده به‌صورت جریان عمومی شکل نگرفته است. پیشگامان این بحث مثل مرحوم شهید صدر(ره) در حوزه علمیه نجف طرح این بحث را آغاز کردند، اما آن‌چنان که باید مورد استقبال واقع نشد، فلذا شاگردانشان این ایده را به قم آوردند و البته در قم هم بعضی از شاگردان ایشان به دلایل گوناگون ادامه ایده مرحوم شهید صدر(ره) را ناممکن دانستند.

وی افزود: معتقدم ایده‌‌‌‌‌ای را که شهید صدر(ره) مطرح کرد، قبل از ایشان نیز به أشکال مختلفی در تاریخ فقاهت سابقه داشته است، حتی نگاه نظام‌‌‌‌‌مند و سیستمی در کلمات مرحوم سیدمرتضی(ره) دیده می‌شود. البته مسیر خاصی که خود شهید صدر در دستیابی به مکتب از مسیر روبنا طی کردند، به بن‌بست منتهی می‌شود، ولی اصل ایده ایشان بسیار راهگشاست.

دو اشکال آیت‌الله سید کاظم حائری به نظریه شهید صدر

استاد خارج فقه و اصول حوزه علمیه قم، درباره برخی ایرادات وارده به نظریه شهید صدر(ره) دو نمونه را از استادشان آیت‌الله سید کاظم حائری نقل کرد و افزود: مرحوم صدر(ره) معتقد بود که ما روبناها را در اختیار داریم و از تجمیع روبناها می‌‌‌‌‌خواهیم به زیربنا دست پیدا کنیم. آیت‌الله سید کاظم حائری دو اشکال داشت: اول اینکه در دستیابی به احکام روبنایی، ما احکام را هم از طریق امارات و هم از طریق اصول عملیه کشف می‌‌‌‌‌کنیم. امارات لوازمشان حجت است اما اصول عملیه لوازمشان حجت نیست و لذا ما وقتی به کشف زیربنا از روبنا می‌پردازیم، در واقع هم به لوازم احکام به دست آمده از اماره اخذ می‌کنیم و هم به لوازم اصول عملیه اخذ می‌کنیم که این دومی بی‌تردید حجت نیست. اشکال دوم اینکه ما دلیل داریم که لوازم هر یک از احکام برآمده از امارات حجت است، ولی دلیلی نداریم که لوازم تجمیع آن‌ها نیز حجت باشد.

استاد ‌هادوی ‌‌‌‌‌تهرانی در مقام پاسخ به این اشکالات، نظریه «اندیشه مدون اسلام» را معرفی کرد و گفت: مرحوم شهید صدر(ره) روش استنباط زیربنا را محدود به کشف از طریق روبنا کرده و با آن مشکلات مواجه شده است و ما راه‌‌‌‌‌های مستقیم و غیرمستقیم متعددی را در نظریه «اندیشه مدون» برای کشف مکتب در روش‌‌‌‌‌شناسی آورده‌‌‌‌‌ایم.

آیا از قواعدی غیر از قواعد موجود علم اصول می‌توان بهره برد؟

وی درباره فرآیند فقهی اصلاح و بازنگری، در پاسخ به این سؤال که «آیا از قواعدی غیر از قواعد موجود علم اصول نیز بهره می‌‌‌‌‌برید؟» بیان داشت: اصول فقه موجود بسیار کارآمد است ولی در خصوص استنباط نظام (نه مکتب)، به این اصول فقه نمی‌‌‌‌‌توانیم اکتفا بکنیم و ناچاریم که از مباحث دیگری هم استفاده نماییم که تفصیلاً آن را در دوره قبلی خارج اصول بیان کرده‌ایم؛ وقتی فهرست فقه آن‌چنان که عرض شده است به محدوده مکاتب و نظام‌‌‌‌‌ها توسعه ‌‌‌‌‌یابد به‌تبع آن، باید در اصول فقه هم بخش مربوط به «اصول استنباط نظام‌‌‌‌‌ها» مطرح شود.

هادوی‌‌‌‌‌ تهرانی درباره ایجاد انسجام و هماهنگی بین عناصر دینی خاطرنشان کرد: ابتدا باید خصوصیت هر عنصر را بر اساس «جهان‌‌‌‌‌شمولی بودن» یا «موقعیتی بودن» آن بررسی نماییم. آنگاه بعد از احراز ثابت بودن، آن را در یکی از دسته‌بندی‌های «فلسفه، مکتب یا نظام» طبقه‌بندی خواهیم کرد. در این میان برخی تصور می‌‌‌‌‌کنند، از آن حیث که عناصر موقعیتی فقط مربوط به شرایط خاص است و آن شرایط هم امروز نیست، پس هیچ‌گونه نیازی به آن‌ها نداریم و باید کنار گذاشته شوند، درصورتی‌که معنای اینکه یک عنصری «موقعیتی» است، این نیست که اصلاً نباید به آن توجه کرد و به‌سادگی از کنار آن گذاشت؛ درست است که شخص آن حکم شاید امروز نباشد، ولی این نکته که امام معصوم علیه‌السلام در شرایط مختلف چه مواجهه‌ای داشته است، می‌تواند نحو استناد به احکام ثابت در شرایط متغیر را بیان کند.

وقتی رأی مجتهدی با استنباط‌‌‌‌‌های سایر مجتهدان متفاوت باشد، قابلیت جمع شدن ندارد

سخنران نشست در پاسخ به این سؤال که «آیا همانند مرحوم شهید صدر(ره) قائل هستید در مواردی که فتوای شخصی فقیه در مقام نظام‌‌‌‌‌سازی و انسجام‌‌‌‌‌بخشی از احکام، در تهافت با انسجام کل بود، وی می‌‌‌‌‌تواند از آرای سایر فقها اخذ کند؟» ابراز کرد: این دقیقاً یکی از بن‌‌‌‌‌بست‌‌‌‌‌هایی بود که مرحوم شهید صدر(ره) با آن مواجه شد و ما با این موافق نیستیم؛ زیرا وقتی رأی مجتهدی با استنباط‌‌‌‌‌های سایر مجتهدان متفاوت باشد، قابلیت جمع شدن ندارد؛ فقیه نمی‌تواند حکمی را که با اجتهادش ناسازگار است و آ‌‌‌‌‌ن ‌‌‌‌‌را اشتباه می‌‌‌‌‌داند، مبنای یک طرح اسلامی برای خودش قرار بدهد.

هادوی تهرانی افزود: در حوزه جهان‌‌‌‌‌شمول (ثابتات)، بین امور تکوینی که از آن به قضایای «هست‌‌‌‌‌ها» تعبیر می‌‌‌‌‌شود و امور تشریعی (قضایای بایدها)، تفکیکی وجود دارد. در نظریه «اندیشه مدون اسلام»، مباحث اخلاقی در زمره گزاره‌‌‌‌‌های ناظر به «هست‌‌‌‌‌ها» طبقه‌‌‌‌‌بندی شده است؛ اما ما چرا اخلاق را در قضایای هست‌ها و در امور تکوینی فهرست می‌‌‌‌‌کنیم در حالی‌‌‌‌‌که مشهور اخلاق را در بخش اعتباریات می‌‌‌‌‌دانند؟ اصطلاح اخلاق در غرب، بر مبنای تفکر مسیحی شکل گرفته است. مسیحیت، دین را به دو بخش عقائد و اخلاق تقسیم می‌‌‌‌‌کند و چیزی اساساً به معنای فقه یا احکام ندارد. البته آن چیزی را که آن‌ها به‌عنوان «اخلاق» تصویر می‌‌‌‌‌کنند، شامل چیزهایی که ما آن را احکام می‌‌‌‌‌نامیم هم می‌‌‌‌‌شود؛ مثلاً کلیسای کاتولیک سقط جنین را عمل غیراخلاقی می‌‌‌‌‌داند و منظورشان در واقع این است که سقط جنین شرعاً حرام است، منتها آن‌ها با ادبیات فقهی نمی‌‌‌‌‌گویند و با ادبیات اخلاقی این‌‌‌‌‌ حکم را بیان می‌‌‌‌‌کنند. این اصطلاح از اخلاق در مسیحیت که شامل فقه و اعتبارات هم می‌‌‌‌‌شود، متأسفانه برای آن‌هایی که با ریشه اصطلاحات غربی آشنا نیستند خلط بحث به وجود می‌‌‌‌‌آورد. با مراجعه به آثار اخلاق اسلامی مثل جامع السعادات، معراج السعاده، تهذیب الاخلاق و تطهیر الاعراق درمی‌‌‌‌‌یابیم که علماء در تعریف اخلاق می‌‌‌‌‌گویند، بشر یک خلق و خویی دارد و خلق و خوی بشر، امر واقعی تکوینی است؛ یک دسته فضائل و یک دسته رذائل است؛ مثلاً جود شما را به کمال می‌‌‌‌‌رساند و بخل انسان را پایین می‌‌‌‌‌کشد، این‌ها صفات واقعی است. کتب اخلاقی از این بحث می‌‌‌‌‌کند که اگر شما جود ندارید چگونه باید این صفت را در خود بیابید و یا صفت بخل را چگونه از خود دور نمایید. اخلاق از منظر اسلامی(نه مسیحیت)، اختصاص به خلق و خوی بشری دارد و این یک امر تکوینی است؛ اخلاق در واقع راه‌های تکوینی برای تغییر این خلق و خوی را بیان می‌‌‌‌‌کند. از نگاه ما این باید و نباید‌ها از جنس اعتبارات نیست، بلکه بیان چگونه رسیدن به امور تکوینی است.

نظریه «اندیشه مدون» راهنمای دین‌شناسی در ساحت‌‌‌‌‌های مختلف زندگی بشر است

این استاد حوزه علمیه قم غرض از طرح نظریه «اندیشه مدون» را عرضه برنامه‌‌‌‌‌ها و سازوکارهای اقتصادی یا سیاسی ندانسته و در توضیح این مطلب بیان داشت: این نظریه راهنمای دین‌شناسی در ساحت‌‌‌‌‌های مختلف زندگی بشر است. حاکمیت و دولت می‌‌‌‌‌تواند متناسب با نظریه «اندیشه مدون»، به‌‌‌‌‌وسیله جمعی کارشناسی مثلاً متشکل از «فقهای اقتصاددان» و «اقتصاددانان آشنای به فقاهت» سازوکارهای اقتصادی جامعه را طراحی نموده، سپس براساس آن سیاست‌گذاری کرده و آنگاه برنامه‌ریزی نماید.

وی ادامه داد: استخراج و کشف عناصر دینی، تفکیک عناصر جهان شمول از موقعیتی، دستیابی به عناصر جهان شمول در ورای عناصر موقعیتی، طبقه‌بندی عناصر جهان شمول، هماهنگ سازی و سپس بعد از تکمیل بخش جهان شمول، طراحی سازوکار بر اساس عناصر جهان شمول، مراحل مختلف این نظریه است.

تدابیر حل و فصل «مقام تزاحم» در نظریه «اندیشه مدون اسلام»

هادوی تهرانی در پاسخ به طرح سؤال از تدابیر حل و فصل «مقام تزاحم» در نظریه «اندیشه مدون اسلام» به این مطلب اشاره کرد: ملاکات «اهم و مهم» و قواعد ترجیح آن در علم فقه مشخص می‌‌‌‌‌شود، اما اینکه در یک مورد خاص اهم کدام است را ما مشخص نمی‌‌‌‌‌کنیم؛ زیرا ممکن است در شرایطی، یک امر اهم قلمداد شود و در شرایط دیگر بالعکس امر دوم اهم باشد. این مسئله تابع شرایط و دانش ماست؛ این ترجیحات را کارشناس موضوع، با دانشی که از آن دارد تعیین می‌‌‌‌‌نماید.

وی افزود: سال‌های پیش حضرت آقا نظریه اندیشه مدون را مطالعه نموده‌‌اند و البته اظهار لطف هم داشتند و شاید بتوان گفت، اصطلاح «الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت» مُلهم از این نظریه بوده است؛ زیرا اساس این نظریه آنست که اسلام به‌صورت جهان‌‌‌‌‌شمول نگاهی دارد که شما باید آن را در موقعیت ایران امروزی مورد مطالعه قرار بدهید.

باید از این نظام صیانت کنیم تا خدای ناکرده تضعیف نشود

بنابر اطلاع دبیرخانه اهم‌اندیشی فقه حکومتی، این استاد خارج فقه و اصول حوزه علمیه قم در پایان سخنان خود خاطرنشان کرد: امیدوارم فضلای حوزه با مطالعه دقیق و نقادانه نظریه «اندیشه مدون»، انگیزه پیدا کنند در راستای تمدن سازی اسلامی تلاش نمایند. کما اینکه تمدن غرب از ریشه‌‌‌‌‌های کاملاً تئوریک نشأت گرفته است و کسانی که معماران تمدن غرب هستند، در خواب هم نمی‌‌‌‌‌دیدند که اندیشه‌‌‌‌‌های فلسفی آنان روزی چنین آثار اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی ایجاد خواهد کرد. امیدواریم که همت‌‌‌‌‌های این مجموعه و فضلای حوزه به نظام مقدس جمهوری اسلامی ایران کمک نماید؛ زیرا این نظام، نظامی است که برخاسته از زحمات طولانی نه فقط قبل و بعد از انقلاب، بلکه صدها سال مجاهدت انبیاء و اولیاء الهی است. ما باید از این نظام صیانت کنیم تا خدای ناکرده این نظام تضعیف نشود؛ وظیفه ما به‌‌‌‌‌عنوان طلبه در درجه اول آن است که عقبه علمی، زیرساخت‌های فکری و پشتوانه‌های مبنایی نظام را تأمین نماییم و در درجه‌‌‌‌‌های بعدی نیز اگر کار دیگری از دستمان برمی‌آید دریغ نکنیم.