مطالبات و بایسته‌های آموزشی حوزه از نگاه مراجع تقلید

نشست علمی «تبیین و بررسی مطالبات مراجع عظام تقلید از حوزه‌های علمیه در مورد بایسته‌های آموزشی» با حضور نمایندگان بیوت، به همت مرکز رسانه و فضای مجازی حوزه‌های علمیه در این مرکز برگزار شد.

به گزارش شبکه اجتهاد، نشستی علمی با موضوع «تبیین و بررسی مطالبات مراجع عظام تقلید از حوزه‌های علمیه در مورد بایسته‌های آموزشی» در مرکز رسانه و فضای مجازی حوزه‌های علمیه با حضور و مشارکت نمایندگان شش مراجع تقلید، آیات عظام: مکارم شیرازی، نوری همدانی، جوادی آملی و سبحانی برگزار شد در این جلسه نمایندگان مراجع تقلید، حضرات آیات مکارم و سبحانی به صورت حضوری و جوادی آملی به صورت آنلاین مباحث شان را ارائه نمودند و نمایندگان دفتر آیات عظام صافی گلپایگانی و مظاهری به صورت مکتوب مباحث شان را ارائه خواهند داد.

آیت‌الله مکارم معتقدند که باید جلوتر از زمان خودمان حرکت کنیم

حجت‌الاسلام والمسلمین وحید علیان‌نژاد به نمایندگی از دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی در نشست علمی گفت: آیت‌الله مکارم شیرازی معتقدند که دنیای امروز دنیای پژوهش بوده و اگر امروز حوزه به بازتولید و پژوهش‌های جدید دست نزند روند پیشرفت متوقف‌‌‌ می‌‌شود.

عضو شورای استفتای دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی افزود: مسئولین حوزه باید روحیه پژوهش گری را در طلاب رشد دهند، طلبه نباید سمت حفظیات برود؛ بلکه باید به سمت موضوعات عمیق تر حرکت کند. پژوهش‌ها هم باید دارای نوآوری باشد؛ طلاب باید به سمت آزاداندیشی و آراء جدید حرکت کنند.

وی ادامه داد: از نظر آیت‌الله مکارم شیرازی، طلاب باید به سمت مسائل روز حرکت کنند؛ پژوهش باید درباره دغدغه‌های جامعه و حتی مسائلی که درفضای مجازی مطرح‌‌‌ می‌‌شود، باشد.

عضو شورای استفتای دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی یادآور شد: از نظر ایشان ما باید جلوتر از زمان خودمان حرکت کنیم، حوزه باید در طرح ایده‌ها یک گام جلوتر حرکت کند؛ یعنی وقتی سفر به فضا، گوشت مصنوعی و دیگر مسائل روز مطرح‌‌‌ می‌‌شود، حوزه باید از طریق تیم‌های پژوهشی قوی از هم اکنون برای این مسائل حرف داشته باشد.

علیان نژاد بیان کرد: ما امروز با دنیایی از حرف‌های مختلف و اخلاقیات صحیح و غلط دارای تنوع مواجه هستیم و حوزه باید بر مبنای فقه، به این مسائل ورود کند؛ متاسفانه امروز برخی طلاب چنان در یک رشته تخصصی کار‌‌‌ می‌‌کنند که از دیگر بخش‌ها غافل اند، در حالی که رشته‌های تخصصی در کنار تفقه باید دنبال شود.

وی تاکید کرد: حوزه باید کتاب‌های چاپ شده را جهت دهی کند تا مراکز مختلف حوزوی همزمان به یک تحقیق مشترک نپردازند. انقلاب اسلامی حاصل سال‌ها فعالیت حوزه و علمای حوزه بوده و حتی کسانی که انقلاب را قبول ندارند معتقد هستند که اگر امام راحل نبود انقلابی صورت‌‌‌ نمی‌‌گرفت.

حافظه محوری جای مباحثه

علیان نژاد ابراز کرد: در حوزه سابق یکی از مباحثی که بسیار مورد تاکید بود، مباحثه محوری بود؛ اما امروز ما یک کتاب را به عنوان منبع معرفی‌‌‌ می‌‌کنیم و با توجه به تعطیلات، ۴۰ درصد کتاب خوانده‌‌‌ می‌‌شود و در نهایت با خواندن چند جزوه، امتحان داده‌‌‌ می‌‌شود؛ این حافظه محوری امروز در حال گرفتن جای مباحثه است.

وی ادامه داد: پیش مطالعه از دیگر عادت‌های بسیار مهم طلاب قدیم بود؛ طلبه‌‌‌ای که به پایه‌های بعدی‌‌‌ می‌‌روند، باید بتوانند دروس قبلی را که خوانده اند، تدریس کنند و این امر باعث عمق آموخته‌ها‌‌‌ می‌‌شود.

عضو شورای استفتای دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی افزود: اخلاق محوری و رابطه اخلاقی استاد و شاگرد در گذشته مهم تر بود؛ ما نه تنها باید برای طلاب، آموزش‌هایی را بگذاریم، برای اساتید هم باید آموزش‌های لازم برای جذبه داشتن را ارائه شود.

علیان نژاد بیان کرد: از نظر آیت‌الله مکارم شیرازی ادبیات عرب امروز ضعیف تر از گذشته است؛ آموزش‌ها هم باید فرامرزی باشد، چرا که شبهات فرامرزی شده است.

وی اظهار داشت: از نظر ایشان حوزه باید طلبه تراز انقلاب اسلامی تربیت کند، این انقلاب به اسم اسلام اتفاق افتاده و حوزه باید برای تمام نیازهای جامعه پاسخ داشته باشد، چرا که اگر حوزه ضعیف شود، نظام ضعیف شده است.

عضو شورای استفتای دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی عنوان کرد: سیره آیت‌الله سبحانی و آیت‌الله مکارم شیرازی نزدیک به هم بوده و این دو بزرگوار هر دو روز یک بار معمولا با هم دیدار دارند.

علیان نژاد خاطرنشان کرد: حوزه‌های اهل سنت هیچوقت نتوانستند شخصیتی مانند امام راحل را ارائه دهند، علاوه بر این شیخ زکزاکی و دیگر افراد را هم‌‌‌ می‌‌بینیم که بسیار موثر بوده اند؛ عمده این افراد شاگردان مکتب حوزه قم هستند.

وی بیان کرد: ما اگر داعیه دار این هستیم که قرار است دنیا را به سمت کمال و سعادت ببریم، در وهله نخست باید خودمان به سمت کمال و سعادت حرکت کنیم، بعد از آن دیگران در پی ما راه‌‌‌ می‌‌افتند؛ این خودسازی در بین طلاب بسیار مهم است.

عضو شورای استفتای دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی اضافه کرد: اگر کسی خمس‌‌‌ می‌‌دهد باید متوجه شود که از پرداخت این خمس چند مشکل از مردم حل‌‌‌ می‌‌شود؛ یعنی ما اگر دین را پیاده کنیم‌‌‌ می‌‌توانیم بشریت را هدایت کنیم.

علیان نژاد گفت: اگر من طلبه اخلاقیات را رعایت نکنم، نخستین کسی که از اسلام زده‌‌‌ می‌‌شود، خانواده من است؛ لذا اگر ما آموزه‌های اسلامی را پیاده کنیم‌‌‌ می‌‌توانیم موفق شویم. اگر دوری از دروغ و اختلاس و فساد پیاده شود مردم دلداده اسلام‌‌‌ می‌‌شوند.

وی به حل مشکل فقدان برنامه منسجم پژوهشی در حوزه و موازی کاری‌ها، نیازسنجی و نیازسازی در امر آموزش، نوآوری در امر آموزش در سطوح مختلف، اشاره کرد و تاکید کرد: گاهی تخصص‌ها در حوزه، دروس اصلی را تحت تاثیر قرار‌‌‌ می‌‌دهد، یعنی طلبه‌‌‌ای که به سمت مثلا اخلاق‌‌‌ می‌‌رود، فقه آن ضعیف‌‌‌ می‌‌شود.

علیان نژاد ابراز کرد: از نظر آیت‌الله مکارم شیرازی تعطیلات دروس حوزه زیاد بوده و این تعطیلات دو دسته است؛ یک سری غیرضروری است و طلاب را به اردوها‌‌‌ می‌‌برند و دروس در اردو تعطیل‌‌‌ می‌‌شود؛ یک سری تعطیلات هم به دلیل اعزام به تبلیغ است؛ هر لحظه‌‌‌ای را که طلاب به دست‌‌‌ می‌‌آورند باید وقف کارهای پژوهشی و علمی بکنند.

وی یادآور شد: حوزه در طول تاریخ نماد حریّت و آزاداندیشی بوده است؛ دروس خارج فقه جایی است که یک مجتهد نظر تمام علما را بیان‌‌‌ می‌‌کند، در نهایت هم نظر خود را‌‌‌ می‌‌گوید.

عضو شورای استفتای دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی تصریح کرد: چه بسیار شاگردهایی داشتیم که نظری خلاف استاد خود را بیان‌‌‌ می‌‌کردند؛ البته این یک آزاداندیشی صحیح بوده و با ذکر دلیل و مبانی مخالف صورت‌‌‌ می‌‌گیرد.

علیان نژاد گفت: امروز یک فقیه ۷۰ ساله وقتی درس‌‌‌ می‌‌دهد، یک شاگرد ۲۰ ساله به آراء ایشان اشکال وارد‌‌‌ می‌‌کند و این نشان دهنده آزاداندیشی و حریت در حوزه است.

وی مطرح کرد: یک حوزوی نباید بیاید شبهه نبود امام زمان(عج) را مطرح کند؛ امروز یک ایرادی که وجود دارد این است که فرد بدون دلیل و غیرمستند شبهه مطرح‌‌‌ می‌‌کند.

مسئول پایگاه اطلاع رسانی دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی خاطرنشان کرد: حوزه باید یک فکری نسبت به معیشت طلاب بکند، برخی از حوزویان علی رغم مشکلات معیشتی فداکارانه کار دین را دنبال‌‌‌ می‌‌کند، اما‌‌‌ نمی‌‌توان به این موضوع بی تفاوت بود.

علمای قدیم اجازه‌‌‌ نمی‌‌دادند شبهه‌‌‌ای روی زمین بگذارند

حجت‌الاسلام والمسلمین مرتضی ترابی که به نمایندگی از دفترآیت‌الله سبحانی در این نشست حضور داشت، عنوان کرد: یکی از راه‌های بالندگی به علم از نظر آیت‌الله سبحانی اهتمام به دروس تخصصی است.

وی افزود: رسیدگی به طلاب، گسترش برنامه‌ها در شهرستان‌ها و تقویت حوزه خواهران به اقتضای نیازها‌‌‌ می‌‌تواند در بالندگی حوزه و تولید علم موثر باشد.

عضو هیئت استفتای دفتر حضرت یت الله سبحانی گفت: نظر این مرجع تقلید این است که درس خارج کلام و رشته‌های دیگر راه اندازی شود؛ همچنین احیای رشته‌های مهجور مانند ریاضیات، علم هیات و غیره از دروسی است که لازم است احیا شود.

ترابی بیان کرد: نگاه ما به تولید علم و نظریه پردازی باید مثبت باشد و اگر ما تولید علم نداشته باشیم، هر علمی که باشد خواهد مرد؛ زنده ماندن یک علم به این است که تولید علم شود.

وی ادامه داد:‌‌‌ نمی‌‌توان کارهای علمی را با افراط و تفریط انجام داد؛ بلکه باید کارها به صورت ریشه‌‌‌ای انجام شود.

عضو هیئت استفتای دفتر آیت‌الله سبحانی یادآور شد: درباره شیوه تدریس، معظم له، اعتقاد دارند که این تقریر نویسی‌ها در دروس خارج کمک چندانی به فهم مطلب‌‌‌ نمی‌‌کند؛ این اتفاق باید بعد از درس اتفاق بیفتد؛ در هنگام درس باید تمام توجه به مطلبی باشد که ارائه‌‌‌ می‌‌شود.

ترابی تاکید کرد: طلاب در گذشته خود را وقف علم‌‌‌ می‌‌کردند و همه اهتمام آن‌ها این بود که بتوانند به مدارج عالی علمی برسند.

وی ادامه داد: تلاش‌ها امروز در حوزه‌ها بیشتر معطوف به اخذ مدرک و کسب جایگاه شغلی و اجتماعی شده و این باعث شده که از نظام قدیم که طلاب عالم تربیت‌‌‌ می‌‌کرد، دور شویم.

عضو هیئت استفتای دفتر آیت‌الله سبحانی یادآور شد: متاسفانه تلاش علمی در حوزه‌ها کمرنگ شده و اینکه کسانی خود را وقف علم کنند کمتر دیده‌‌‌ می‌‌شود.

ترابی تصریح کرد: توجه به سوالات مردم و پاسخگویی به شبهات امروز کمرنگ شده است؛ در گذشته علما دغدغه داشتند که اگر جایی شبهه‌‌‌ای مطرح‌‌‌ می‌‌شود، آن شبهه بی پاسخ نماند؛ این روحیه امروز کم است؛ آیت‌الله سبحانی در پاسخ به شبهات بسیار دقیق هستند و هر سوالی که به ایشان‌‌‌ می‌‌رسد، همان روز پاسخ‌‌‌ می‌‌گویند.

وی اضافه کرد: از نظر آیت‌الله سبحانی صرف همت در مسائل دنیوی و معیشت در میان حوزویان بیشتر شده و همواره این نکته را متذکر‌‌‌ می‌‌شوند که طلاب قدیم به حداقل‌ها کفایت‌‌‌ می‌‌کردند و تلاش چندبرابری در علم داشتند.

عضو هیئت استفتای دفتر آیت‌الله سبحانی خاطرنشان کرد: آیت‌الله سبحانی برای نقش هدایتگری حوزه، به تربیت مبلغین اهتمام بالایی دارند و معتقدند که ما آنگونه که در قدیم وجود داشت، امروز مبلغین و خطبای قوی کم داریم.

ترابی ابراز کرد: به اعتقاد ایشان کودکان در مجالس دینی تربیت‌های اسلامی را دریافت‌‌‌ می‌‌کنند و قوام این مجالس به مبلغین و وعاظ قوی است. تربیت علما و دانشمندانی که در فقه و دیگر علوم اسلامی مجتهد باشند و در استقرار در مراکز شهرستان‌ها مورد توجه آیت‌الله سبحانی است.

عضو هیئت استفتای دفتر آیت‌الله سبحانی اضافه کرد: در عرصه بین المللی حفظ ارتباط با مراکز دینی از نظر ایشان بسیار مهم بوده و با دانشمندانی که در مصر حضور دارند، مکاتبه دارند؛ چرا که در این مباحثات علمی افق‌های جدیدی آشکار‌‌‌ می‌‌شود.

ترابی تصریح کرد: اگر ایستایی در علوم حوزوی اتفاق بیفتد و ما نتوانیم قالب‌ها و نحوه عرضه را تجدید کنیم، خطر به حساب‌‌‌ می‌‌آید. اهل سنت در اصول فقه در نقطه‌‌‌ای متوقف شدند و در حال حاضر‌‌‌ نمی‌‌دانند از کجا شروع کنند؛ اما حوزه قم اینگونه نبوده و امروز هم باید از ایستایی پرهیز کنیم.

عضو هیئت استفتای دفتر آیت‌الله سبحانی افزود: سیستم اداری حوزه از گذشته تا کنون بر اساس اعتماد بوده و ما با نظام مند کردن همه چیز نباید این اعتماد را از بین ببریم؛ ما مجموعه‌های بزرگ را بر اساس اعتماد‌‌‌ می‌‌توانیم با سه نفر اداره کنیم، اما مجموعه‌های بزرگ اگر اعتماد در آن‌ها نباشد، با تعداد بالای نیروها هم‌‌‌ نمی‌‌توان آن را اداره کرد.

ترابی اظهار داشت: حوزه نیازمند عرصه‌های تهذیبی و اخلاقی بوده و حتی اگر از نظر علمی حوزه در راس باشد و تهذیب ضعیف باشد، ثمربخش نیست.

وی عنوان کرد: از نظر آیت‌الله سبحانی حوزویان باید به مبانی معتقد باشند، البته این به معنای عدم آزاداندیشی نیست، اما یکسری از مسائل از مبانی حوزه هست و اعتقاد طلاب به آن‌ها بسیار مهم است.

نظام آموزشی مدرک گرا خطر جدی برای حوزه‌های علمیه

حجت‌الاسلام و المسلمین مرتضی جوادی آملی نیز به صورت آنلاین به بررسی دیدگاه‌های آیت‌الله جوادی آملی در باره نقش نظام آموزشی حوزه‌های علمیه در بحث آزاد اندیشی، تولید علم، نظریه پردازی و احیای تمدن اسلامی پرداخت و گفت: دو ماموریت اساسی را برای حوزه‌‌‌ می‌‌توان تعریف کرد که یکی از آن‌ها نظام اموزشی و علمی حوزه است و جا دارد که این نظام آموزشی به صورت کامل مدوّن شود تا ابتدا و انتهای آن مشخص باشد مانند آنچه در دانشگاه‌ها است؛ و این نظام آموزشی باید به گونه‌‌‌ای باشد که قابل عرضه به نظام جهانی باشد.

وی در ادامه افزود: البته مباحثی که در سوال مطرح کردید فراتر از نظام آموزشی حوزه است. در موضوع روحیه آزاد اندیشی باید گفت که متاسفانه دیوان سالاری موجود در حوزه باعث‌‌‌ می‌‌شود که جلوی این روحیه گرفته شود و مضافا بر اینکه حوزه باید این آزادی را درک و لمس کند.

رئیس بنیاد بین المللی علوم وحیانی اسراء خاطر نشان کرد: نکته دیگر در این زمینه وجود دارد این است که حوزه علمیه فعلی ما دو محدودیت دارد یکی از درون حوزه است و دیگری تحمیلی بر حوزه است؛ اما در مورد محدودیت درونی حوزه، آیت‌الله جوادی‌‌‌ می‌‌فرمودند این حوزه ما محدود به فقه و اصول شده است. این محدویت باعث‌‌‌ می‌‌شود که جلوی آزاد اندیشی گرفته شود. حوزه علمیه آمده است بحث‌های غیر فقه و اصول را در گوشه و بیرون حوزه در انجمن‌ها و موسسات مختلف قرار داد است ولی باید اینها در متن حوزه علمیه باشد.

مرتضی جوادی آملی اظهار داشت: اما محدویت بیرونی و عارضی این است که نظام سیاسی این حوزه را در مشت خودش گرفته است. حوزه باید به نظام اسلامی خدمت کند و در این هیچ تردیدی نیست. حوزه باید به نظام اسلامی راه را نشان دهد اما متاسفانه الان برعکس شده است و این نظام است که به حوزه‌‌‌ می‌‌گوید که چه بگویید و بنویسید. این حوزه علمیه هرگز به روحیه آزاد اندیشی‌‌‌ نمی‌‌رسد.

وی افزود: در باب تولید علم باید گفت که مراد از علم کدام است. در علوم انسانی ما باید به اندیشه جهانی توجه کنیم. در مجلات باید بگذاریم که بحث‌های مختلفی مطرح شود و آن‌ها را تبدیل به طرح‌های عملیاتی کنیم و باید از استانداردهای جهانی در این باب استفاده کنیم و باید کار آمدی دین را نشان بدهیم.

رئیس بنیاد بین المللی علوم وحیانی اسراء خاطر نشان کرد: درباب تمدن سازی باید گفت که اینکه یکی بیاید یا عده‌‌‌ای بیایند یک تمدن بسازند اینطور نیست و این یک پندار باطل است. تمدن یک برایند است ده‌ها جنبه مختلف باید اتفاق بیفتد تا این اتفاق بیفتد و حوزه‌‌‌ نمی‌‌تواند به تنهایی این کار را کند.

در ادامه حجت‌الاسلام جوادی در جواب سوالی در باره تفاوت اصلی نظام آموزشی گذشته حوزه با حوزه کنونی از نظر آیت‌الله جوادی، بیان داشتند: نظام کنونی حوزه، نظام دیوان سالاری است و مدرک گرایی تبدیل به اصل در حوزه شده است. بخلاف گذشته که هدف علم آموزی، اخلاق آموزی بود و در پروش طلاب خیلی موفق بود. به نظر باید نظام مدرکی کنار بگذریم.

تفاوت دیگر استقلال حوزه است به گفته آیت‌الله جوادی اگر حوزه مستقل نباشد رهبر مستقل تولید‌‌‌ نمی‌‌شود، مرجع مستقل تولید‌‌‌ نمی‌‌شود، عالم مستقل تولید‌‌‌ نمی‌‌شود. نکته دیگر که باید به آن توجه کرد این است که ماباید به پلورلاریزم علمی در حوزه معتقد باشیم و آن را گسترش دهیم.

جوادی آملی در باره شیوه آموزشی عالمان حوزه در مقایسه با علمای گذشته گفت: آیت‌الله جوادی‌‌‌ می‌‌فرمودند ما در سه سطح با اساتید مان ارتباط داشتیم یک سطح شاگردی بود در سطح دوم هم بحثی با استاد بود و سطح سوم ما ناقد نظر استاد بودیم؛ اما متاسفانه امروز اینگونه نیست و طلاب معمولا به سطح سوم حتی دوم هم‌‌‌ نمی‌‌رسند.

وی با اشاره به اینکه حوزه و حوزویان داعیه دار هدایت کاروان بشریت به سوی کمال و سعادت افزود: آیت‌الله جوادی در این باره‌‌‌ می‌‌فرمودند: ما حرفمان و گفتارمان جهانی است ولی اندیشه و فکر ما محلی است. ما زمانی‌‌‌ می‌‌توانیم داعیه هدایت بشر را داشته باشیم که تعامل با جامعه جهانی داشته باشیم که متاسفانه اکنون اینگونه نیست.

رئیس بنیاد بین المللی علوم وحیانی اسراء با توجه به اهمیت مساله حریت و آزاد اندیشی در حوزه‌های علمیه بیان داشت: حریت و ازاد اندیشی بسیار مهم است. در حوزه این حریت به دو نحو محدود شده است یکی سخت افزاری است که از زشت ترین نوع محدویت‌هایی است که ما‌‌‌ می‌‌بینیم. یکی دیگر نرم افزاری است که گاهی فشار‌ها به افراد به قدری زیاد است که افراد آزاد اندیش جرعت حرف زدن را ندارند. ما باید از درون حوزه نه بیرون از آن، به نقد اندیشه‌ها بپردازیم.

وی ضمن اشاره به مهم ترین خطراتی که نظام آموزشی حوزه را تهدید‌‌‌ می‌‌کند گفت: به نظر آیت‌الله جوادی آملی محور اصلی در حوزه باید اخلاق و علم باشد نه گرایش به مدرک؛ و باید در باره این مدرک گرایی تجدید نظر شود، چون نظام آموزشی مدرک گرا خطر و تهدید جدی برای حوزه‌های علمیه است.

افزایش اهتمام حوزه به پژوهش برای ارزشیابی طلاب

حجت‌الاسلام والمسلمین اسماعیل غبیشی مدیرکل امور تحصیلی معاونت آموزش حوزه‌های علمیه نیز در این نشست بیان کرد: در بخش آموزش حوزه نظرات مراجع بزرگوار تقلید اخذ شده است.

وی افزود: ما در سال‌های گذشته با یک سرعت آرام حرکت‌‌‌ می‌‌کردیم و نهایت ۴۰ رشته بیشتر نداشتیم؛ امروز بیش از ۱۲۰ رشته آماده ارائه هستند و در استان‌ها هم بسترسازی تدریس رشته‌ها فراهم شده است.

مدیرکل امور تحصیلی معاونت آموزش حوزه‌های علمیه گفت: سال جاری نخستین سال دوره پنج ساله و نظام جدید را داشتیم و قریب به ۵۰ عنوان کتاب تولید شده است.

غبیشی ادامه داد: در کتب جدیدی که تولید شده است، بیش از هشت هزار بار از آیات و روایات با محوریت اخلاق استفاده شده است.

وی اضافه کرد: برخی از مثال‌های موجود در دروس حوزوی گذشته، مناسب فضای حوزه نبود و تمام این موارد با موضوعات اخلاقی جایگزین شده است.

مدیرکل امور تحصیلی معاونت آموزش حوزه‌های علمیه تاکید کرد: از سال ۹۱ تا ۹۸ حضور طلاب در دوره‌های تابستانه دو ماهه، پنجاه روزه و غیره از میانگین ۶۰۰ نفر به میانگین ۵ هزار نفر در بخش آموزش رسیده است.

غبیشی در پایان یادآور شد: همه درس‌های حوزه بلااستثنا قابلیت تقسیم ۱۵ به ۵ را دارند؛ به گونه‌‌‌ای که ۵ نمره به پژوهش اختصاص داده شود؛ امروز دروس طوری طراحی شده که قابلیت پر کردن خلأهای پژوهشی وجود داشته باشد. در همه برنامه ریزی‌ها، رویکرد حوزه توجه به بیانیه گام دوم انقلاب بوده و تقریبا در همه عرصه‌ها به این بیانیه ورود شده است.