شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
اختصاصی شبکه اجتهاد: برای طرح یک ایدۀ نو می‌توان، ابزارها و راه‌های مختلفی ارائه نمود. دربارۀ شخصیت امام‌رضا(ع) این سؤال مطرح است که برای معرفی آن حضرت به جهانیان از چه شیوه‌ها و ابزارهای جدیدی می‌توان بهره گرفت؟
در پاسخ به این سؤال، ضمن بررسی شیوه‌های تبلیغی و شرایط تبلیغ محتوای دینی، ایده‌های تبلیغی مناسبی از جهت روش و ساختار براساس سیرۀ آن حضرت ارائه شده است. ایده‌های نو در معرفی آن حضرت نیز به رسانهها و اقسام سه گانه ی(مکتوب، دیداری و شنیداری) آنها محدود گردید و این نتیجه به دست آمد که بر اساس این ایده‌ها می‌توان به رویکردی جدید و ایده‌های نو در تبلیغ محتوای دینی دست یافت.
مقدمه: برای طرح یک ایدۀ نو می‌توان، ابزارها و راه‌های مختلفی ارائه نمود. اگر این ایده، معرفییک شخصیت باشد، از گستردگی بیشتری برخوردار خواهد بود، چرا که چنین مسأله‌ای با موضوع انسان‌شناسی مرتبط خواهد بود. با توجه به گستردگی موضوع انسان‌شناسی، اگر بخواهیم یکی از برترین انسان‌ها که دارای کامل ترین صفات انسانی است یعنی امام معصوم را معرفی نماییم،مسأله دشوارتر خواهد گردید.
در همین راستا این سؤال مطرح است که برای معرفی امام‌رضا(ع) به جهانیان از چه شیوه‌ها و ابزارهای جدیدی می‌توان بهره گرفت؟ با توجه به اینکه موضوع معرفی امام‌رضا(ع) به جهانیان موضوعی کاملاً دینی و در حقیقت به منزلۀ معرفی اسلام است، شایسته است ابزارها و روش‌های تبلیغ دین در معرفی امام‌رضا(ع) مورد بررسی قرار گیرد.
۱- محتوای ثابت و ساختار جدید:
اگرچه تکنولوژی و دستاوردهای بشری ظواهر زندگی انسانِ عصر کنونی را دگرگون کرده ولی ماهیت وجودی و ارزشی انسان تفاوتی با گذشته نکرده است. لذا واقعیت آن است که نیازهای اساسی و بنیادین بشری با همه دگرگونی‌های زیستی پدید آمده، هم چنان با آنچه از دیرباز بوده، هم آواست و مبلغ دینی در قالب ارائه به سیاق جدید عمل می‌کند، اما محتوا و متن از گذشته است. (درآمدی برروش‌های تبلیغی ائمه(ع)، واسعی و دیانی، صص۲۸۰و۲۷۱)
ابزارهای پیشرفته و وسایل ارتباط جمعی تنها در انتقال، روش‌های جدید تسهیل کنندۀ ابلاغ پیام اند؛ اما این مبلغ توانا و آگاه است که با بهره گیری از ابزارها و ایده‌های جدید می‌تواند پیام خود را به بهترین وجه ابلاغ نماید. (همان، ص ۲۸۰)
ابزارهای پیشرفته و وسایل ارتباط جمعی تنها در انتقال، روش‌های جدید تسهیل کنندۀ ابلاغ پیام اند؛ اما این مبلغ توانا و آگاه است که با بهره گیری از ابزارهای جدید می‌تواند پیام خود را به بهترین وجه ابلاغ نماید.
بنابراین از حیث محتوای تبلیغ، تأکید دین اسلام بر ویژگی‌های مبلغ است تا بتواند محتوای موجود را با بیان و ابزار جدید معرفی نماید.
قرآن کریم، مهمترین ویژگی مبلّغ دین را ترس از خدا و نترسیدن از غیر خدا معرفی می‌کند: «الّذِینَ یبَلّغُونَ رِسالاتِ اللهِ وَ یخْشَوْنَه وَلا یخْشَوْنَ أحَداً إلاّ اللهَ». (احزاب: ۳۹) از جمله مهمترین ویژگی‌های شخصیتی امام‌رضا (ع) بُعد معنوی ایشان بود که ناشی از خوف از خداست که دوست و دشمن حتی مأمون نیز به آن اعتراف داشتند. (بحارالانوار، مجلسی، ج۴۹،ص۹۱٫۹۵) از مهمترین جنبه‌های شخصیتی آن حضرت، معیار قرار دادن تقوا در همه چیز بر اساس آیه قرآن (حجرات:۱۳) بود، به گونهای که حتی دربارۀ منزلت و شرافت پدر بزرگوارشان نیز این معیار را لحاظ نموده و خود را نیز با این معیار مورد سنجش قرار می‌دادند. (عیون اخبار الرضا(ع)، شیخ صدوق، ج۲، ص۲۳۶) بنابراین تقوا و رضایت الهی همواره باید در تبلیغ دین و معرفی آن حضرت لحاظ گردد.
قرآن کریم دربارۀ روش‌های دعوت به حق، که در تبلیغ نیز کارآیی دارد، سه روش را پیشنهاد می‌کند: «ادعُ إِلىٰ سَبیلِ رَبِّکَ بِالحِکمَهِ وَالمَوعِظَهِ الحَسَنَهِ ۖ وَجادِلهُم بِالَّتی هِیَ أَحسَنُ.».(نحل: ۱۲۵)
بر اساس این آیه نخستین وظیفه پیامبر(ص) در قبال کسانی است که حکمت(برهان و استدلال) در آنها تأثیر دارد و اگر از عموم مردم است باید او را از طریق موعظۀ نیکو(خطابه) به اسلام فرا خواند و اگر در میان مردم افرادی باشند که در برابر پیامبر خدا(ص) بایستند و درصدد غلبه بر آن حضرت برآیند، ناگزیر باید راه جدال نیکو در پیش گرفته شود. از آیات دیگر قرآن(عنکبوت: ۴۶) به دست می‌آید که جدال احسن مربوط به اهل کتاب است. (آداب مناظره و گفت و گو در اصول دین، حسینی میلانی، ص۲۲)
قرآن کریم، مهمترین ویژگی مبلّغ دین را ترس از خدا و نترسیدن از غیر خدا معرفی می‌کند: «الّذِینَ یُبَلّغُونَ رِسالاتِ اللهِ وَ یَخْشَوْنَه وَلا یَخْشَوْنَ أحَداً إلاّ اللهَ».
آنچه که در این جهت، یعنی در راستای محتوای تبلیغی در سیرۀ حضرت رضا(ع) قابل توجه است ارائه تصویری جامع و دقیق(بیان کامل حقیقت) است، همانطور که خود آن حضرت بالاترین دارایی انسان را یقین می‌دانند: «…ولمیعطبنو آدمأفضلمنالیقین» (مسند الامام الرضا(علیهالسلام)، عطاردی، ج۱،ص۲۸۴) و می‌فرمودند: اگر مردم از گفتار نیک ما آگاه می‌شدند از ما پیروی می‌کردند. (عیون اخبارالرضا(ع)، شیخ صدوق،ج۲،ص۲۷۵)
۲- ابزارهای تبلیغی در معرفی شخصیت امام‌رضا (ع):
۱-۲ روش‌شناسی مناظرات امام‌رضا(ع):
روش‌های سه گانه مذکور در مناظرات و گفتگوهای امام‌رضا(ع) کاملاً رعایت شده است. امام‌رضا(ع) در مواجهۀ با زنادقه و ملحدان با توجه به این که به هیچ کتاب یا خدایی معتقد نبودند از روش عقلی و استدلال بهره می‌جست، همین طور با اهل کتاب از طریق استدلال عقلی و بر اساس مشترکات دینی به رفع اشکالات و اثبات حقانیت اسلام می‌پرداختند، زیرا بدون تعقل نمی‌توان تناقضات بین ادیان را رفع کرد. (روش‌شناسی مناظرات امام‌رضا(ع)، امینی فر، ص ۴۳)
بنابراین می‌توان ادعا نمود که بیانات امام(ع) در عرصۀ این مناظرات از دو جنبۀ روش (عقلی . نقلی) و محتوا(مانند استناد به مشترکات بین ادیان)،نه فقط در آن مقطع تاریخی که در همه روزگاران می‌تواند پاسخ گوی شبهات در موضوعات مختلف دین باشد (ضرورت و چیستی مناظرات و مباحثات امام‌رضا (ع)، مردانینوکنده، ص۱۶ و ۳۰) و می‌تواند جنبۀ تأثیرگذار تبلیغی آن حضرت برای جهانیان باشد.
آن حضرت در مناظره با علمای ادیان و اهل کتاب از شیوه جدال احسن استفاده نموده است.
۲-۲ روش جدال احسن در مناظره با علمای ادیان:
آن حضرت در مناظره با علمای ادیان و اهل کتاب از شیوه جدال احسن استفاده نموده است. در یک جلسه مناظره علمی، که دانشمندان مذاهب مختلف حضور داشتند، امام‌رضا (ع) در مقابل دانشمندِ مسیحی که معتقد بود حضرت عیسی(ع) فرزند خداست، از جدل استفاده نمود به این صورت که فرمود: حضرت عیسی (ع) همه صفاتش خوب بود فقط یک نقص داشت و آن این که به عبادت علاقه‌ای نداشت. دانشمند مسیحی گفت: این چه سخنی است؟! اوعبادتش از همه مردم بیشتر بود، امام‌رضا (ع) فرمود: پس اگر عبادت می‌کرد، بنده خدا بود نه فرزند خدا، زیرا عبادت یعنی بندگی. (قرآن و تبلیغ، قرائتی، ص۱۲۳٫۱۲۴۲
۳-۲ سخن گفتن بر اساس فهم مخاطب:
منطق اهل‌بیت(ع) مانند پیغمبر اکرم(ص) آن است که با هر گروه یا فرقه‌ای که سخن می‌گفتند یا مناظره می‌نمودند، جایگاه علمی و میزان آگاهی وی را در نظر می‌گرفتند، چنانکه از پیامبر اکرم روایت شده است: «إنّا معاشرالأنبیاء اُمرناأن نکلّمالنّـاس علی قدر عقولهم» (الکافی، کلینی، ج۱، ص۲۳)
بنابراین، ویژگی برجسته بعد علمی امام‌رضا(ع) چه در مناظرات و چه در غیر آن استناد به منطق و موضع طرف مقابل است که مهمترین اصل در جدال احسن به شمار می‌آید، که خود به این روش اشاره نموده (بحارالانوار، مجلسی، ج۴۹،ص۱۷۳) و در مناظرات و گفت گوهای خود آن را در نظر می‌گرفتند. (رک: اخباروآثارحضرترضا(ع)، عطاردی، ص۶۱۹٫۶۲۰)
منطق اهل‌بیت(ع) مانند پیغمبر اکرم (ص) آن است که با هر گروه یا فرقه‌ای که سخن می‌گفتند یا مناظره می‌نمودند، جایگاه علمی و میزان آگاهی وی را در نظر می‌گرفتند.
۲- ۴تبلیغ به زبان‌های مختلف:
یکی دیگر از ابزارهای نو در تبلیغ دین که در بیشتر رسانهها مورد توجه قرار گرفته است، تبلیغ به زبان‌های مختلف دنیاست. امام‌رضا(ع) در گفت گوها و مناظرات خود با هر گروهی با زبان خودشان سخن گفته‌اند. (بحارالانوار، مجلسی،ج۴۹،ص۷۳
۵-۲ روش وحدت گرایانه(تقریبی):
این روش که همواره در رفتار و گفتار اهل‌بیت(ع) وپیامبر(ص) حاکم بوده و از شیعیان خود مدارای با مخالفین را درخواست می‌نمودند به رویکرد وحدت گرایانه و در دوران معاصر به «روش تقریب» معروف است.
در این روش در مقابل مخالفین و اهل سنت به روایاتی که در منابع ایشان آمده استناد می‌شود، مانند اینکه امام رضا (ع) در مناظره با یحیی‌بن‌ضحاک سمرقندی در موضوع امامت، با استفاده از سخنان و عبارات خلفای راشدین (ابوبکر و عمر) به اثبات امامت خویش پرداخته‌اند. (اخباروآثارحضرت رضا(ع)، عطاردی، ص۶۱۹٫۶۲۰) بنابراین شایسته است در معرفی آن حضرت به جهان اسلام که اکثراً اهل سنت هستند به روایات اهل سنت در مقام و منزلت امام‌رضا(ع) استناد شود، مانند روایتی که عایشه از رسول خدا(ص) روایت نموده و در این روایت فضیلت زیارت آن امام به اندازۀ به جای آوردن سه حج است و حتی بیش تر از آن به شمار آمده است. (رک: ینابیع الموده، قندوزی، ج۲، ص۳۴۱)
یکی دیگر از ابزارهای نو در تبلیغ دین که در بیشتر رسانهها مورد توجه قرار گرفته است، تبلیغ به زبان‌های مختلف دنیاست.
۳- ایده‌های نو در معرفی ابعاد شخصیتی امام‌رضا(ع):
ایده‌های نو در معرفی شخصیت امام‌رضا (ع) به رسانهها محدود می‌شود که در حال حاضر مهمترین ابزار تبلیغی به شمار می‌آیند. رسانهها شامل سه دسته نوشتاری(مکتوب)، دیداری و شنیداری می‌شود، که در هر سه قالب و ساختار می‌توان ایده‌های برای معرفی امام‌رضا(ع) ارائه نمود.
۱-۳ رسانهها مهمترین ابزار معرفی دین:
امروز رسانهها از ارکان اصلی جهت دهی جامعه‌ها می‌باشند و بی گمان نفوذ شگرفی در افکار عمومی داشته و ذایقه و اندیشه‌های مردم در دست‌های جادویی رسانهها به خصوص رسانه‌های فراگیرتری چون تلویزیون و سینما می‌باشد. فراگیری و گستردگی رسانهها، امروزه مرزهای جغرافیایی را در نوردیده است؛ ارزانی و همه گیربودن رسانه‌هایی همچون اینترنت، مطبوعات، کتاب، سینما، تئاتر و حتی شبکه‌های رادیویی و تلویزیونی و ماهواره ای، امکان رد و بدل نمودن پیامها، آرا و افکار را کم و بیش برای صاحبان فکر در دنیا فراهم نموده است. (درآمدی برروش‌های تبلیغی ائمه(ع)، واسعی و دیانی، ص۲۶۹٫۲۷۰)
در دنیای معاصر مهمترین ابزار معرفی دین، رسانهها هستند که در سه قالب نوشتاری، دیداری و شنیداری پیام دینی را به جهانیان می‌رسانند.
در دنیای معاصر مهمترین ابزار معرفی دین، رسانهها هستند که در سه قالب نوشتاری، دیداری و شنیداری پیام دینی را به جهانیان می‌رسانند.
رسانه دینی، رسانه‌ای است که: «محتوا، پیامها، ابزارها، قالبها، شیوه‌ها و… به کار گرفته شده در برنامه‌های آن مقبول و مشروع بوده و باید به گونهای تنظیم و به کار گرفته شوند که تأمین کنندۀ آن هدف غایی باشند و هرچه سبب غفلت و دوری از آن هدف نهایی باشد، به‌عنوان «پارازیت” و مانع «پیام” به شمار رود.» (ضرورت تبلیغ دین از رسانه‌های نوین، در:www.balagh.ir) دربارۀ این رسانهها سه دیدگاه محتواگرایی، ابزارگرایی و ظرفیت گرایی مطرح می‌شود که نظریۀ دقیق تر نظریۀ ظرفیت گرایی است و بر اساس آن، اگر چه رسانه‌های مدرن فرهنگ خود را به همراه دارند، اما از چنان قدرتی برخوردار نیستند که نتوان از آنها برای تبلیغ مفاهیم آسمانی بهره گرفت. بنابراین، باید با شناخت ظرفیت رسانهها برای تبلیغ دین و آگاهی از قلمرو دین برای تبلیغ مفاهیم مقدس، آگاهانه از توانمندی این ابزار قدرتمند و تأثیرگذار استفاده کرد. (همان)
بنابراین با توجه به توسعه علم و دانش و گسترش ارتباطات در جهان امروز، روش‌های تبلیغی نیز باید به روز و کارآمدتر ارائه شده و متناسب با نیازهای گسترده جهانیان باشد
۲-۳ رسانه‌های مکتوب:
اگر چه همواره رسانه‌های مکتوب در گذشته و حال به اشکال مختلفیمانند نقوش باستانی و دست نوشته‌های قدیمی به چشم می‌خورده است(رک: روانشناسی و تبلیغات، کاویانی، ص۵۵) اما این رسانهها، در حال حاضر اشکال مختلفی چون کتاب، مجله و نشریه، روزنامه، آگهی، سایت‌ها و… دارد که در قالب همگی آنها می‌توان به معرفی شخصیت امام‌رضا(ع) پرداخت.
این رسانهها در حال حاضر اشکال مختلفی چون کتاب، مجله و نشریه، روزنامه، آگهی، سایت‌ها و… دارد که در قالب همگی آنها می‌توان به معرفی شخصیت امام‌رضا(ع) پرداخت.
۳-۳ رسانه‌های دیداری:
اگر چه بسیاری از رسانه‌های دیداری مانند خط، آگهی، نقاشی، عکس، مطبوعات، سایت‌ها و… با رسانه‌های مکتوب هم پوشی دارد؛ (رک: همان، ص۶۰) اما مواردی چون ماهواره، گردشگری، عکس و مطبوعات از اهمیت ویژه‌ای برخوردارند، چرا که هم در معرفی امام‌رضا(ع) و هم در معرفی مشهد آن حضرت و آنچه که متعلق به آن حضرت است می‌توان از این ابزار بهره گرفت.
امروزه صنعت گردشگری برای تمام ملل دنیا نه فقط از جهت فرهنگی بلکه از جهات مختلف سیاسی، اقتصادی، دینی و… حائز اهمیت است. (روانشناسی و تبلیغات، کاویانی، ص۶۲) در همین جهت سفرهای زیارتی که برای زیارت امام‌رضا(ع) به مشهد صورت می‌گیرد، بستر بسیار مناسبی برای معرفی شخصیت آن حضرت به جهانیان و زائران کشورهای مختلف است.
ماهواره – که در حال حاضر ابزار فساد و آلودگی جوانان شده است. بعنوان ابزاری بسیار گسترده در سطح جهان برای تبلیغات متنوع مطرح است. علامه عبدالحسین شرف الدین می‌گوید: «لا ینتشرالهدی إلا من حیث انتشر الضلال؛ هدایت منتشر نمی‌شود جز از همان راهی که گمراهی انتشار مییابد.» بنابراین همین ابزار فساد را می‌توان به‌عنوان ابزاری برای ترویج معارف دین و معرفی شخصیت امامان معصوم قرار داد و تأسیس یک شبکۀ ماهواره‌ای با نام امام‌رضا (ع) در این راستا پیشنهاد می‌شود.
همچنین ساخت مستند و کلیپ و فیلم‌های کوتاه دربارۀ سیرۀ امام‌رضا (ع) و یا مناظرات آن حضرت از طریق تلویزیون پیشنهاد می‌شود.
سفرهای زیارتی که برای زیارت امام‌رضا (ع) به مشهد صورت می‌گیرد، بستر بسیار مناسبی برای معرفی شخصیت آن حضرت به جهانیان و زائران کشورهای مختلف است.
۴-۳ رسانه‌های شنیداری:
رسانه‌هایی چون رادیو، ضبط صوت، تلفن همراه –که قابلیت صوتی هم دارد. همچنان مورد استفاده عموم است. بنابراین ترویج معارف امام‌رضا(ع) و سیرۀ آن حضرت از طریق سخنرانی، کلیپ‌های صوتی، موسیقی مذهبی و نماهنگ‌های جذاب می‌تواند تأثیر زیادی در آشنایی مردم با آن حضرت داشته باشد.
۴- جمع‌بندی و نتیجه:
نتیجۀ حاصل از این پژوهش،اولاً ارائه ابزارهای تبلیغی بر اساس سیرۀ امام‌رضا(ع) جهت معرفی آن حضرت به جهانیان است و ثانیاً ایده‌هایی جدید در قالب روش‌ها و ابزارهای فرهنگی جهت معرفی آن حضرت است. در راستای ابزارهای تبلیغی رعایت تقوای الهی و اخلاق، بهره گیری از روش مناظرات آن حضرت، استدلال نمودن در برابر مخاطب با همان موضع مورد قبول وی، تبلیغ به زبان‌های مختلف و لزوم رعایت روش تقریبی در جهان اسلام، ارائه گردید. ایده‌های جدید در قالب روش‌ها و ابزارها نیز به رسانهها محدود گردید که خود این رسانهها نیز شامل نوشتاری، دیداری و شنیداری و برخی از آنها نیز جنبۀ ترکیبی دارند؛ مانند تلویزیون، اینترنت و ماهواره که در هر مورد ایده‌هایی جهت معرفی آن حضرت بیان گردید. در نهایت این نتیجه به دست آمد که بر اساس این ایده‌ها می‌توان به رویکردی جدید و ایده‌های نو در تبلیغ محتوای دینی دست یافت.
فهرست منابع:
- ۱٫ آداب مناظره و گفت و گو در اصول دین؛ حسینی میلانی، سیدعلی، چاپ اول، قم، مرکز حقایق اسلامی، ۱۳۸۹٫
- ۲٫ اخبار و آثارحضرت رضا(ع)؛ عطاردی،عزیزالله،چاپ دوم،تهران،کتابخانه صدر، ۱۳۶۸٫
- ۳٫ بحارالانوار؛ مجلسی، محمد باقر، بیروت،مؤسسه الوفاء، ۱۴۰۳ق.
- ۴٫ درآمدی برروش‌های تبلیغی ائمه(ع)؛ واسعی، سید علیرضا و دیانی، محمدشمس الدین، چاپ اول، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، ۱۳۸۶٫
- ۵٫ روانشناسی و تبلیغات(با تأکید بر تبلیغ دینی)؛ کاویانی، محمد، چاپ اول، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، ۱۳۸۷٫
- ۶٫ روش‌شناسی مناظرات امام‌رضا(ع)؛امینی فر، حسن، در: درآمدی بر مناظرات امام‌رضا(ع)(مجموعه مقالات منتخب استان‌ها)؛ چاپ اول، مشهد، نشر امید، ۱۳۹۱٫
- ۷٫ ضرورت تبلیغ دین از رسانه‌های نوین؛ در: balagh.ir.
- ۸٫ ضرورت و چیستی مناظرات و مباحثات امام‌رضا(ع)؛ مردانینوکنده، محمد حسین، در: درآمدی بر مناظرات امام‌رضا(ع)(مجموعه مقالات منتخب استان‌ها)؛ چاپ اول، مشهد، نشر امید، ۱۳۹۱٫
- ۹٫ عیون اخبار الرضا (ع)؛شیخ صدوق،محمدبن بابویه قمی، چاپاول،تهران،نشرصدوق، ۱۳۷۳٫
- ۱۰٫ قرآن و تبلیغ (بررسی آیات و روایات در روش تبلیغ دین)؛قرائتی،محسن،تهران، مرکزفرهنگیدرس‌هاییازقرآن، ۱۳۷۷٫
- ۱۱٫ الکافى؛ کلینى، محمد‌بن‌یعقوب،تهران، انتشارات کتابفروشیاسلامیه، ۱۳۸۱٫
- ۱۲٫ مسند الامام الرضا(ع)؛ عطاردی، عزیز الله، چاپ اول، مشهد: انتشارات آستان قدس رضوی، ۱۴۰۶ق.
- ۱۳٫ ینابیع الموده؛ قندوزی، سلیمان‌بن‌ابراهیم، چاپ دوم، قم، دارالأسوه، ۱۴۲۲ق.
