شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
اختصاصی شبکه اجتهاد: محرم سال ۶۱ هجری و ماجرای شهادت حضرت ابی عبدالله الحسین علیه‌السلام و وقایع قبل و بعد از آن، چنان اهمیتی در تاریخ اسلام و خصوصا تاریخ شیعه برخوردار است که در مورد آن صدها کتاب مفصل تا کنون و در طی قرن‌ها نوشته شده است و از بزرگان به یادگار مانده است. مشهور است؛ اولین کسی که حضرت اباعبدالله الحسین علیه‌السلام را در کربلا زیارت کرد، صحابی بزرگ رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) جناب جابر بن عبدالله انصاری بود و او نخستین کسی است که ماجرای شهادت آن بزرگوار را نقل و جمع‌آوری نموده است. از این کتاب اثری در دسترس نیست.
اصطلاحاً به کتبی که در آن‌ها قضایای شهادت سید و سرور شهیدان و اصحاب با وفایش ثبت شده است “مقتل” می‌گویند.
از سال ۶۱ هجری تا کنون که نزدیک به ۱۳۷۶ سال از واقعه کربلا می‌گذرد، صدها مقتل نوشته شده که از معروف‌ترین آن‌ها می‌توان از لهوف نوشته سید ابن طاووس متوفی ۶۶۴ هجری نام برد.
رسول جعفریان، پنج مقتل را که در قرن دوم تا اوایل قرن چهارم هجری نوشته شده‌اند از منابع اولیهٔ قابل توجه می‌داند. این مقاتل توسط ابو مخنف، ابن سعد، بلاذری، دینوری و ابن اعثم، نوشته شده‌اند.
کهن‌ترین منبع تاریخی دست اول در دسترس، نوشته ابومخنف (متوفی ۱۵۷ هجری قمری) است که به طور تقریباً کامل از دو طریقِ کتاب تاریخ طبری و کتاب الارشاد شیخ مفید در دسترس می‌باشد.
از دیگر مقاتل می‌توان به طبقات الکبری، ابن سعد (متوفی ۲۳۰)، مقاتل الطالبیین ابوالفرج اصفهانی (متوفی ۳۵۶)، کامل الزیارات ابن قولویه (متوفی ۳۶۸)، مقتل الحسین خوارزمی (متوفی ۵۶۸)، مثیر الأحزان ابن نما (متوفی ۶۴۵)، کشف الغمه اربلی (متوفی ۶۹۲) و سیر اعلام النبلاء ذهبی (متوفی ۷۴۸) را نام برد که تمامی این منابع به زبان عربی نوشته شده است.
در قرون متأخر نیز آثار مکتوبی در ساختار شبیه مقاتل نوشته شده که می‌توان به نفس‌المهموم، نوشته شیخ عباس قمی، حماسه حسینی نوشته مرتضی مطهری، لمعات الحسین علیه‌السلام نوشتۀ سید محمدحسین حسینی طهرانی، حاوی برخی خطبه‌ها و موعظه‌های حسین بن علی است که با ذکر مدارک معتبر نقل شده است، زندگانی حضرت ابی‌عبدالله الحسین سیدالشهدا (ع)، ابوالقاسم سحاب، «فتح خون» نوشتۀ شهید مرتضی آوینی، «پس از پنجاه سال» نوشته سید جعفر شهیدی، «انوار الشهاده» نوشته محمدحسین یزدی (درگذشته ۱۲۹۷ ق) و «حسین وارث آدم»، نوشته علی شریعتی را می‌توان نام برد.
اما در این میان آنچه مهم بنظر می‌رسد انحرافاتی است که در نگارش مقتل نوشته شده و این نگرانی در گفتار شهید مطهری اینگونه بیان شده است: نبرد کربلا در برخی از منابع بخصوص کتاب‌هایی که برای مجالس روضه و عزا نوشته شده به شدت دچار تحریف شده است. نظیر روضه الشهداء اثر حسین کاشفی(متوفای ۹۱۰ هجری قمری)، محرق القلوب اثر مهدی نراقی و اسرار الشهاده اثر فاضل دربندی.
در این نوشتار به بررسی مقایسه‌ای سه مقتل: لهوف نوشتۀ سید بن طاووس به عنوان مقتل عربی، مقتل مجلسی نوشتۀ علامه محمدباقر مجلسی به عنوان مقتل فارسی و مقتل شوشتری به عنوان نگاه مکاشفاتی به عاشورا خواهیم پرداخت و هدف از این نوشتار روشن‌گری در خصوص انحرافات بیانی ذکر شده در ماتم حسینی است.
۱- لهوف: لهوف از واژۀ “لهف” به معنی سوگ و ناله و “طف” به معنی اندک و کم گرفته شده. کربلا دست کم شانزده نام داشته که برخی عبارتند از: مشهد الحسین علیه‌السلام، غاضریه، نواویس، طف و…
اصل کتاب “اللهوف علی قتل الطفوف” (غمنامه کشته شدگان کربلا) نام دارد و شیخ جعفر شوشتری (ره) مقتل ایشان را مشهورترین مقتل می‌دانسته است. سید، شاعر، ادیب و نقاد هم بوده است، لذا ردپای ذوق ادبی او در لهوف قابل مشاهده است. بیان کتاب لهوف بسیار نرم بوده به گونه‌ای که می‌توان آن را به صورت مرثیه خواند. این کتاب با یک شیوۀ داستانی نوشته شده است. سید، چاشنی‌های شعری خود را درجای جای کتاب آورده است به گونه‌ای که کمتر صفحه‌ای از کتاب است که یک شعر در آن نباشد. اصل کتاب لهوف عربی است.
مولّف لهوف رضی الدین، علی بن موسی بن جعفر ملقب به «سید ابن طاووس» از بزرگان علمای امامیه و جامع علوم مختلف است. این عالم زاهد و پارسا صاحب کراماتی بوده که علامه حلی به برخی از آن‌ها اشاره کرده است. وی را مستجاب الدعوه و واقف بر اسم اعظم دانسته‌اند و از برخی تألیفاتش برمیآید که که به ملاقات حضرت ولی عصر(عجل الله فرجه الشریف) نیز نائل شده و برخی نکات را از محضر حضرت استفاده کرده و از جمله اسم اعظم را از زبان مبارک امام زمان(عجل الله فرجه الشریف) آموخته است. وی دارای نفس عجیب و بسیار تأثیرگذاری بوده است.
از کثرت ورع و تقوی او را «قدوه العارفین و مصباح المجتهدین» لقب داده‌اند. از دادن فتوی در احکام شرعی به شدت امتناع داشته و جز کتاب «غیاث الوری» که حاشیه‌ای بر یک کتاب فقهی است کتاب دیگری تألیف نکرده است.
تولد او در سال ۵۸۹ یا ۵۸۳ در حله و وفاتش روز دوشنبه، پنجم ذیقعده سال ۶۶۴ هجری در بغداد بوده است البته جسم مطهر او را در نجف در جوار بارگاه ملکوتی سیدالاوصیاء علی بن ابیطالب علیه‌السلام به خاک سپرده‌اند.
۲- مقتل شوشتری: در مقتل شوشتری که نگاهی عارفانه و مکاشفاتی به عاشورا دارد مرحوم میرزا حسین نوری رضی‌الله‌عنه میفرمایند: عالم بزرگوار شیخ جعفر شوشتری برای من نقل فرمودند: در اوایل تحصیل دینی و در ایام تبلیغ به وطن خود مراجعت کردم و به تبلیغ دین مقدس اسلام مشغول شدم. در آن روزها به موعظه و مصائب ائمه علیهمالسلام تسلط کافی نداشتم و روی منبر در ماه رمضان از کتاب تفسیر صافی و در ایام محرم از کتاب روضهالشهدای ملاحسین کاشفی استفاده میکردم و از روی آن‌ها برای مردم صحبت میکردم؛ ولی نمیتوانستم سوزی در دل مردم بیندازم و آن‌ها را به گریه درآورم تا این که مدتی گذشت و ماه محرم نزدیک شد. شبی با خود گفتم: تا کی باید «ملا کتابی» باشم، در فکر چاره برآمدم که چه کنم از بردن کتاب روی منبر بینیاز شوم، در همان حال به خواب رفتم. در عالم خواب، امام حسین علیه‌السلام و یاران آن حضرت را دیدم که وارد سرزمین کربلا شدند و خیمهها را برپا کردند و دشمن هم در مقابلشان صف‌آرایی کرد، وارد خیمه امام حسین علیه‌السلام شدم و بر آن حضرت سلام کردم. حضرت امام حسین علیه‌السلام مرا نزدیک خود نشاند و به حبیب بن مظاهر فرمود: فلانی مهمان ما است، ما آب نداریم تا از او پذیرایی کنیم، فقط مقداری آرد و روغن داریم، برخیز و با آن، غذایی آماده کن و نزد مهمانمان حاضر کن. حبیب بن مظاهر غذایی آماده کرد و پیش من گذاشت، چند لقمه از آن غذا خوردم و به خواب رفتم، یک لحظه احساس کردم به این امور الهام شدم تا این که روز به روز این قدرت در من زیادتر شد و در مقام وعظ و خطبه به بالاترین مقصد رسیدم.
مقتل شوشتری که به خصائص الحسینیه (شاید بتوان “خصوصی‌های سید الشهداء” به ترجمه این کتاب بنگاریم) نیز شناخته می‌شود. در واقع نگاهی عرفانی و معرفتی به واقعه عاشوراست و از آنجائی که شیخ از اعتماد و ثقه علماء زمان خود و علمای پس از زمان خود برخوردار است، روایت عرفانی او از ” واقعه الطف” مورد تایید قرار گرفته و تمامی آنچه خطباء در منابر حسینی علیه‌السلام از “منابر شیخ” و “روضه خوانی” شیخ در مسجد سپهسالار و نجف و کربلا روایت می‌کنند، وقایع جانسوزی است که در متن حادثه رخ داده و به زبان معرفتی بر زبان شیخ جاری شده است.
این کتاب اگرچه به عربی نگاشته شده اما شیخ آن را به فارسی نقل مصیبت کرده و معتقد بوده که:
فکل موضع یرى قبره وکربلا کل مکان یرى
(در هر بقعه‌ای مزار حضرتش هویداست و کربلا را می‌توان در هر نقطه جهان یافت).
۳- مقتل مجلسی: یکی از محدثین بزرگ شیعه که دارای تألیفات فراوانی است و کتاب معروف او بحارالانوار بیش از یکصد جلد حاوی احادیث اهل البیت علیهم السلام می‌باشد، علامه مجلسی است.
یکی از کتب علامه مجلسی کتاب شریف “جلاء العیون” در تاریخ زندگی چهارده معصوم علیهم السلام است. بخشی از باب پنجم این کتاب در احوالات حضرت سیدالشهداء است که شامل ۹ فصل است و علاوه بر احادیث معصومین در باب ثواب عزاداری شامل قضایای مربوط به خروج آن حضرت از مدینه در ذی‌الحجه سال ۶۰ تا بازگشت اسرای کاروان آن حضرت به مدینه در سال ۶۱ هجری قمری است و در پایان نیز فصلی از احوالات مختار ثقفی و انتقام از قاتلان آن حضرت آمده است. این قسمت از “جلاء العیون” را مقتل مجلسی دانسته که در کتابی مستقل در سال‌های اخیر به چاپ رسیده است یکی از ویژگی‌های این مقتل این است که محتوای آن مجموعه‌ای از راویان روایات اهل بیت علیهم السلام نظیر شیخ مفید، ابن قولویه، فرزدق شاعر اهل بیت، ابن بابویه و شیخ الطائفه طوسی است که در واقع بیان واقعه عاشورا از زبان خود آن بزرگواران به نقل روات ثـقـه است.
بررسی تطبیقی سه مقتل مجلسی، شوشتری و لهوف نشان می‌دهد که روایت مقتل در طول تاریخ روند روایی داشته و روایات عاشورا که از لسان معصومین حاضر در واقعه؛ یعنی امام سجاد و امام باقر علیهما السلام و امامان پس از آن بویژه امام صادق و امام رضا علیهما السلام در مقاتل منعکس شده است.
روایت عاشورایی سید بن طاووس مبتنی بر روایات مستند و راویان ثقه و رجال الحدیث است و لهوف پایه بسیاری از مقاتل نگاشته شده در قرون بعدی است و کشف الغمه و اعلام الوراء تقریبا تمامی روایات خود را از لهوف نقل کرده‌اند و در قرون بعد نیز مقاتل نگاشته شده عربی و فارسی همچنان روایات لهوف را به نسل‌های عاشورایی منتقل و حرارت عاشورا را در دل‌های مؤمنان به ودیعت گذارده است.
شیخ شوشتری اما از ایمان سرشار و اعتقاد عمیق خود و روایت مکاشفه خود خصائص الحسینیه را نگاشته، روضه‌های پرشور او بر غنای مقتل افزوده و دلسوختگان عاشورایی را از چشمۀ جوشان سیدالشهداء سیراب کرده است.
شیخ شوشتری در هر فصل از مقتل خود به آیاتی از قرآن کریم اشارت دارد که تأویل آن به سید الشهداء تقسیر می‌شود و گویا کربلا در متن خلقت جای گرفته و قرآن صحیفه عرفانی رسالت نبی اکرم صلی الله علیه و آله و سلم است.
او، رحمه الله در آیۀ “لا تقنطوا من رحمه الله إن الله یغفر الذنوب جمیعاً” را سید الشهداء می‌داند و سبیل الله در “وأنفقوا فی سبیل الله” را انفاق در بزرگداشت مصائب امام حسین علیه‌السلام می‌داند. عباد را در “یا عِبَادِ لَا خَوْفٌ عَلَیکُمُ الْیوْمَ وَلَا أَنتُمْ تَحْزَنُونَ” را زائران سید الشهداء می‌داند.
باور شیخ این است: “وسارعوا إلى مغفره من ربکم”، و”استبقوا الخیرات”، ویحصل بالحسین علیه السلام اسرع المغفره، فان الذنوب تـُغفر بالبکاء علیه بمجرد دوران الدمع فی الحدقه، وبزیارته بمجرد النیه والعزم. (سریع‌ترین بخشش‌ها در زیارت و اقامه عزا بر سیدالشهداء علیه‌السلام محقق می‌شود و لا غیر.
اما مجلسی “مقتل الحسین علیه‌السلام” خود را از منابع مقتل نگاشته شده به زبان عربی اتخاذ کرده و روایات عاشورا را از مؤلفین مقاتل شیعی و برخی منابع تاریخی نظیر تاریخ طبری و … روایت کرده و روایات را “من رجال الحدیث” دریافت و نقل کرده است، از این نظر نگارش ممتازی از مقتل را ارائه داده است.
در مجموع، به نظر می‌رسد؛ راویان مقاتل در میان مقاتل عربی نسبت به لهوف نظر مساعدتری داشته و در میان مقاتل فارسی به روضه‌های شیخ شوشتری اقبال زیادی نشان داده‌اند و مجلسی را نیز که از راویان ثقه در سده‌های اخیر بشمار می‌رود در نقل واقعۀ عاشورا نسبت به سایر راویان ترجیح داده‌اند.
