معیار تشخیص حیوانات حلال گوشت از حرام گوشت و شرایط ذبح شرعی

رسا: حجت‌الاسلام حسینی خراسانی، پژوهشگر مؤسسه موضوع شناسی احکام فقهی در مقاله‌ای به بررسی معیار تشخیص حیوانات حلال گوشت از حرام گوشت و شرایط ذبح شرعی پرداخت.

وی در این مقاله با اشاره به آیه شریفه «فلینظر الانسان الی طعامه» گفت: انسان باید به غذا و خوراکش دقت کند که آیا پاک و پاکیزه است یا نه؟ به همین خاطر و به دلیل نقش مهمی که غذای پاک در روحیه و اخلاق انسان ها دارد، در دین اسلام توجه زیادی به بحث خوراکی‌ها و آشامیدنی‌ها شده و حتی در فقه، کتابی تحت عنوان «اطعمه و اشربه» و «صید و ذباحه» قرار داده شده است تا احکام حلال و حرام خوردنی‌ها در آن بیان شود.

این پژوهشگر در ادامه به معیار تشخیص حیوانات حلال گوشت از حرام گوشت اشاره کرد و افزود: در یک تقسیم بندی کلی، حیوانات یا قابل تذکیه‌اند یا نیستند. آن‌هایی که قابل تذکیه‌اند یا حلال گوشتند و یا حرام گوشت! حیوانات حلال گوشت نیز تنها با تذکیه که شرایط آن مطرح شده، خوردن گوشت آن حلال می شود.

وی با تأکید بر این‌که تذکیه شرط اصلی حلیت گوشت حیوانات است، خاطرنشان کرد: حیوانات خشکی اهلی یا وحشی که در خشکی زندگی می کنند، برخی حلال و برخی حرام گوشت هستند. فقها این گونه حیوانات را به غیر از پرندگان به دو دسته تقسیم می کنند که این حیوانات یا اهلی و یا وحشی هستند. در میان حیوانات اهلی، گاو و گوسفند و شتر بیش از همه مطرح است که به آن‌ها انعام ثلاثه گفته می‌شود. همه فقها اتفاق نظر دارند که این سه گونه حلال‌اند مگر این که دچار عارضه‌ای خارجی شوند که در آن صورت خوردن گوشت آن‌ها حرام است. مثل این‌که حیوان حلال گوشت نجاست خوار شود یا فرزند آن‌ها مثل بره و بزغاله از شیر خنزیر یعنی خوک تغذیه کند که در این صورت گوشت آن حرام می‌شود. حیوانات اهلی که در خشکی زندگی می‌کنند مانند انعام ثلاثه، شیر و پوست و گوشت شان حلال است.

استفاده از گوشت الاغ و اسب و قاطر مکروه است
حجت‌الاسلام خراسانی در ادامه به کراهت گوشت الاغ، اسب و قاطر اشاره کرد و عنوان کرد: غیر از این سه گونه حیوان اهلی، سه گونه دیگر به نام های اسب و الاغ و قاطر وجود دارد که بیشتر از این سه حیوان برای حمل بار استفاده می شود و از نظر فقهای ما خوردن گوشت این سه حیوان مکروه است؛ اگر چه جزو حرام گوشت ها محسوب نمی شوند اما طبیعت انسان از این حیوانات انزجار دارد و از آن ها استفاده نمی کند. کراهت به ویژه در گوشت الاغ بیشتر است اما از نظر فقه اسلام این حیوانات حرام گوشت نیستند. پوست این حیوانات نیز اگر تذکیه شود اشکالی ندارد و می توان از آن ها استفاده کرد حتی اگر تذکیه شود گوشت آن ها پاک است، یعنی نجس نیست نه این که حلال باشد.

حیوانات وحشی حلال گوشت
وی با اشاره به حیوانات وحشی حلال گوشت خاطرنشان کرد: دسته دوم حیوانات که وحشی هستند مثل آهو، گوزن، غزال، بز، میش و بز کوهی، حلال گوشت هستند دلیل خاصی هم مبنی بر حلال بودنشان داریم درباره گورخر فقها اختلاف نظر دارند برخی آن را مثل الاغ مکروه و برخی هم حرام می دانند. از این حیوانات که در این دسته بندی ها قرار گیرند، بگذریم حکم حلیت یا حرمت بقیه حیوانات متفاوت است. درباره برخی از آن ها دلیل خاص مبنی بر حرام بودن داریم. به عنوان مثال دلیل خاص داریم که گرگ، روباه، پلنگ، ببر، شیر و حیواناتی از این دست حرام گوشت هستند البته نجس العین نیستند.

خرگوش حرام گوشت است
این پژوهشگر معتقد بیان داشت: خرگوش حرام گوشت است در حالی که برخی فکر می کنند خرگوش حلال گوشت یا مکروه است، روایتی وجود دارد که از آن شاید بتوان کراهت را دریافت؛ روایتی که می گوید رسول خدا(ص) از خوردن گوشت خرگوش کراهت داشتند نه این که حرام باشد در حالی که فقهای ما به این روایت عمل نکرده اند. فقهای ما اتفاق نظر دارند که گوشت خرگوش حرام است و فقهای ما می گویند این روایت را باید حمل بر تقیه کرد.

سگ و خوک نجس العین اند
وی افزود: حیواناتی مانند سگ و خوک که نجس العین اند یعنی اصلا قابل تذکیه نیستند در حالی که گرگ و پلنگ و روباه و حیوانات مشابه، حرام گوشت ولی قابل تذکیه اند. مثلا اگر کسی روباه را تذکیه کرد می تواند از دم روباه استفاده کند و در لباس از آن بهره ببرد. اما از هیچ یک از اجزای سگ یا خوک نمی تواند استفاده کند اگر هم به آن دست بزند، نجس است.

پرنده‌های شکاری حرام گوشت اند
حجت‌الاسلام خراسانی پرنده‌ها به را دو دسته کلی درنده (شکاری) و غیر درنده تقسیم بندی کرد و ابراز کرد: پرنده‌های شکاری پرنده هایی هستند که چنگال دارند و گوشتخوار و درنده اند مثل باز، عقاب، کرکس، مرغ ماهیخوار؛ ما دلیل خاصی داریم که چنین پرنده‌هایی چه صحرایی باشند مثل باز شکاری، عقاب و چه دریایی باشند مثل مرغ ماهیخوار، چون شکاری اند و چنگال دارند، جزو حیوانات حرام گوشت محسوب می‌شوند. پرنده‌های غیر درنده که چنگال ندارند و گوشتخوار نیستند، حلال گوشت اند.

سه معیار برای حلیت پرنده‌های غیر درنده
وی اظهار داشت: سه معیار است که پرنده های غیر درنده باید دارای آن باشند تا گوشت شان حلال باشد؛ گاهی پرنده هایی هستند که غیر درنده اند اما نمی دانیم آیا حلال گوشت اند یا نه. در این جا باید به معیارها رجوع کرد.

معیار اول: نوع پرواز پرنده
این پژوهشگر مؤسسه موضوع شناسی احکام فقهی در بیان معیار نخست برای حلیت پرنده‌های غیر درنده نوشت: پرواز پرنده ها به دو صورت صفی و دفی است. پرواز به صورت صفی یعنی این که پرنده ای که یکدست و ثابت پرواز می کند و بال نمی زند و مسافت طولانی را بدون این که بال بزند حرکت می کند. این نوع پرنده که مدت بال نزدن او بیش تر از زمانی است که بال می زند، حرام گوشت است. در مقابل پرنده دفی، در هنگام پرواز مدام بال می زند یعنی مدت زمان بال زدن این پرنده از مدت ثابت ایستادن بال ها بیشتر است. چنین پرنده هایی که دف آن بیش تر است و مدام بال می زنند جزو پرنده های حلال گوشت اند.

معیار دوم : سنگدان، چینه دان و خار پشت‌پا
وی افزود: اگر پرنده ای سه علامت داشت حلال گوشت است آن سه علامت داشتن چینه دان، (کیسه ای که وقتی پرنده چیزی می خورد در آن جمع می شود مثل چینه دان مرغ)، سنگدان و خاری که در پشت پای پرنده قرار دارد. مثلا مرغ یا خروس این خار را پشت پای خود دارند. این خار بالاتر از انگشتان پا قرار دارد و تقریبا مثل شست دست انسان می ماند. البته لازم نیست هر سه معیار را داشته باشد اما اگر پرنده ای این سه را نداشت، حرام گوشت است.

معیار سوم: تخصیص و تعیین در روایات ائمه معصومین(ع)
حجت‌الاسلام خراسانی با تأکید بر این‌که برخی از پرنده‌ها براساس روایات حرام گوشت اند، خاطرنشان کرد: درباره حلیت برخی پرنده ها مثل پرستو، هدهد و شانه به سر یا مرغ سلیمان، کلاغ و انواع آن مثل زاغ، کلاغ سبز و برخی از فقها به دلیل روایات وارده اختلاف نظر دارند. برخی گفته اند مکروه است و برخی دیگر از فقها گفته اند بنا بر احتیاط واجب از خوردن آن ها اجتناب شود. انواع گنجشک، یا کریم (موسی کوتقی) قمری، کبوتر حلال گوشت است. برخی هم البته بلبل و قناری را مکروه می دانند.

حیوانات مسخ شده حرام گوشت اند
وی عنوان کرد: برخی از فقها معیاری دیگر را هم ذکر می کنند و معتقدند حیوانات یا جزو مسخ شده ها هستند یا جزو آن ها نیستند. به حیوانات مسخ شده مسوخ می گویند که در اقوام و ملت های گذشته برخی از افراد به دلیل گناهان مسخ شدند که در قرآن درباره بنی اسرائیل آمده است که به آن ها خطاب شد که بوزینه (میمون) شوند. به همین دلیل حیواناتی مثل میمون، شامپانزه، عنتر، زنبور، گرگ و خوک جزو حیوانات مسخ شده اند که حرام گوشت اند. به این نکته باید اشاره کنم که برخی فکر می کنند این میمون ها همان انسان های مسخ شده اند در حالی که آن انسان های گناهکار به شکل این حیوانات در می آمدند اما بعد از سه روز می مردند. پس این طور نیست که این حیوانات آن انسان های مسخ شده باشند بلکه آن انسان ها به شکل این حیوانات درآمدند و بعد هم مردند. جالب است که در امت اسلام مسخ نداریم ممکن است خداوند عذاب بر مسلمانان نازل کند اما به احترام رسول خدا (ص) آن ها را مسخ نمی کند.

حیوانات از نظر تذکیه به سه دسته تقسیم می شوند
این پژوهشگر حوزوی تأکید کرد: در صورتی گوشت حیوانات حلال گوشت، حلال است که تذکیه شود. حیوانات از نظر تذکیه به سه دسته تقسیم می شوند؛ برخی از آن ها قابل تذکیه اند که در این صورت گوشت آن حلال و پوست شان پاک است دسته دیگری از حیوانات هستند که قابل تذکیه اند که در آن صورت گوشت شان پاک است ولی خوردن آن حلال نیست مثل گرگ. دسته سوم حیوانات نجس العین اند یعنی غیر قابل تذکیه اند مثل خوک و سگ.

تذکیه ماهی
وی ابراز کرد: تذکیه در حیوانات متفاوت است، مثلا در حیوانات دریایی تذکیه به این معنا است که زنده از آب گرفته شود مثلا اگر کسی ماهی را زنده از آب بگیرد یا ماهی زنده از آب بیرون پرید و انسانی آن را با دست گرفت حلال است به همین دلیل اگر انسانی ماهی زنده را قورت بدهد حلال است و اشکالی ندارد؛ اگر ماهی در آب بمیرد و بعد بیرون آورده شود، حرام است، یا اگر از آب بیرون بپرد و کسی روی آن دست نگذارد حرام است. البته تور صیادی هم در حکم دست انسان است.

شتر با نحر تذکیه می‌شود
حجت‌الاسلام خراسانی نوشت: تذکیه شتر به نحر آن است یعنی گودی زیر گلوی شتر باید با نیزه یا یک آلت آهنی دیگر بریده شود و خون از بدن آن خارج شود پس اگر شتر را سر ببرند حرام می شود. البته اگر بعد از نحر سر او را ببرند اشکالی ندارد گاو، گوسفند و الاغ با بریدن ۴ رگ گردن تذکیه می شوند. تذکیه گاو و گوسفند و اسب و الاغ و قاطر و هر حیوان قابل تذکیه دیگر به این است که ۴ رگ گردن او را قطع کنند؛ در این صورت تمام اجزای حیوانات حلال گوشت حلال است و در حرام گوشت ها فقط پوست و موی شان، حلال است.

تذکیه از طریق سگ شکاری

شرایط حلیت جنین داخل شکم حیوانات
پژوهشگر حوزه علمیه قم تأکید کرد: اگر جنین داخل شکم هنوز زنده باشد باید سر آن را برید و حلال است ولی اگر مرده باشد به شرط این که پشم و گوشت در آن روییده باشد حتی اگر داخل شکم مادرش مرده باشد، حلال است چون تذکیه جنین به تذکیه مادرش است.

تخم پرنده‌های حلال مرده، حلال است
وی در پایان نوشت: تخم پرنده حلال هم اگر کامل بسته باشد و از داخل شکم پرنده مرده خارج کنیم، حلال است حتی اگر آن پرنده حرام شده باشد یعنی تذکیه نشده باشد. حیوانات به غیر از ماهی و ملخ باید رو به قبله سر بریده شود البته جایی که امکان این مسأله نیست مثل جایی که سگ شکاری این کار را می کند رو به قبله بودن مطرح نیست افزون بر آن آلتی که سر حیوان باید با آن بریده شود باید از جنس آهن باشد پس آلیاژی مثل چاقوی استیل از نظر برخی فقها محل اشکال است. ذباح (کشنده حیوان) باید مسلمان باشد حیواناتی هم که در خارج از کشور ذبح می شوند، باید با نظارت دولت جمهوری اسلامی باشد. فرآورده های گوشتی وارداتی باید تنها از کشورهایی وارد شود که ما در آن جا، ناظران به ذبح اسلامی داشته باشیم.