شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
با پیام تصویری رهبر معظم انقلاب و حضور آیت‌الله سبحانی و جمعی از برجسته‌ترین شخصیت‌ها و استادان حوزه‌های علمیه، مراسم افتتاحیه کنگره بین‌المللی بزرگداشت علامه میرزای نائینی در قم برگزار شد؛ فقیهی که با عقلانیت مجاهدانه و نظریه‌پردازی ژرف در پیوند دین و سیاست، افقی نو در اجتهاد و حکمرانی دینی بنیان نهاد و همچنان الهام‌بخش حوزه‌های علمیه معاصر باقی مانده است.
به گزارش خبرنگار اجتهاد، مراسم افتتاحیه کنگره بزرگداشت میرزای نائینی با پیام تصویری رهبر معظم انقلاب و با حضور حضرت آیت‌الله جعفر سبحانی، علما، شخصیت‌های برجسته و اساتید حوزه‌های علمیه، مهمانان خارجی و داخلی در سالن همایش‌های مدرسه علمیه امام کاظم (علیه السلام) برگزار شد.
میرزای نائینی، نماد عقلانیت مجاهدانه و فقیه سیاست‌ورز در روزگار بحران
حضرت آیت‌الله سبحانی: مرور تاریخ هزار ساله حوزه نجف و نقش مرحوم نائینی در تداوم مجاهدت علمی و فرهنگی حوزه‌های علمیه بسیار مهم است. قبل از پرداختن به شخصیت نائینی، لازم است به تاریخ حوزه نجف نیز توجه کنیم. نجف در آغاز، شهری کوچک و بیابانی بود، اما به مرور زمان به جامعه‌ای علمی و مهد پرورش علما تبدیل شد. حتی پیش از مهاجرت شیخ طوسی، نجف جامعه‌ای علمی با سکنه و علما داشت. ابن الحجاج بغدادی، متوفی ۳۹۱ هجری، در زمان تولد شیخ طوسی در سال ۳۸۵ هجری قمری، اشاره می‌کند که نجف در آن دوران دارای اشعاری در حرم و تشکیلات علمی بوده است. همچنین سید عبدالکریم ابن تابوس در کتاب خود فرحت الغریمی می‌نویسد که از بغداد به نجف آمد و برای مجاورین پنج هزار درهم اختصاص داد و این نشان‌دهنده وجود قراء و فقه‌ها در نجف بوده است. شیخ طوسی هنگام آتش‌سوزی کتابخانه خود، بخش عمده کتاب‌های خود را به نجف منتقل کرد و آثار ارزشمندی از جمله تفسیر تبیان را در این شهر نگهداری نمود. این اقدام، نمونه‌ای از مجاهدت علمی و تلاش برای حفظ میراث فکری و فرهنگی است.
بازگشت به اندیشه نائینی؛ بازگشت به عقلانیت، آزادی و معنویت در چارچوب دین است
مرحوم میرزای نائینی، نماد عقلانیت مجاهدانه و فقیه سیاست‌ورز در روزگار بحران است. بازگشت به اندیشه ایشان یعنی بازگشت به عقلانیت، آزادی و معنویت در چارچوب دین و لذا تکریم چنین بزرگانی نه تنها ادای دین است، بلکه هویت‌بخش به جامعه اسلامی و حوزه‌های علمیه نیز محسوب می‌شود.
مرحوم نائینی با جامعیتی کم‌نظیر در فقه، اصول، کلام و حدیث‌شناسی، در همه محافل علمی نجف تأثیرگذار بود. آثار ایشان با انسجام درونی، استدلال دقیق و روح اجتهادی، همچنان راهنمای حوزه‌های علمیه و پژوهشگران است. گرامیداشت چنین شخصیت‌هایی، الهام‌بخش طلاب، استادان و پژوهشگران جوان است و مسیر آینده حوزه‌های علمیه در تداوم راه نائینی‌ها به عنوان عالمان مجاهد و بصیر است.
نائینی؛ مفسر، فقیه و مبتکر حوزه‌های علمیه
نجف در طول تاریخ دو اقدام علمی بزرگ انجام داده است. یکی نگارش کتاب تبیان توسط شیخ طوسی است؛ تفسیری جامع که بین تبیان و میزان هیچ فاصله‌ای نیست و از لحاظ جامعیت، کتابی بی‌نظیر به شمار می‌رود. شیخ طوسی از منابع کتابخانه‌های نجف بهره برد و از دانش‌های فقه، حدیث و تفسیر آنها در نگارش این اثر ارزشمند استفاده کرد. اگر این منابع وجود نمی‌داشت، چنین کتابی قابل تألیف نبود. نجف آن زمان، اگرچه به صورت کوچک، اما مدرسه و مهد علم داشت و شیخ طوسی با بهره‌گیری از آنها، دانشگاه بزرگی برای شیعیان تأسیس کرد. کار بزرگ دیگری که نجف انجام داد، فراهم کردن زمینه‌ای برای مجاهدت علمی و ترویج اجتهاد بود. این اقدامات باعث شد حوزه نجف به مرکزی علمی و معنوی برای تربیت علما تبدیل شود.
زندگی مرحوم میرزای نائینی را می‌توان در چند مرحله بررسی کرد؛ تولد و دوران کودکی در نائین، زندگی علمی و مهاجرت به سامراء و نجف، آثار و تألیفات او، تهجد و شب‌زنده‌داری‌ها، اهتمام به سیاست و امور اجتماعی، نوآوری‌های فقهی و اصولی و مجموعه دستاوردهای ایشان که بحث در این باره خود نیازمند کتابی جامع و مستقل است.
نائینی؛ الگویی بی‌نظیر برای حوزه‌های علمیه
زندگی و تألیفات مرحوم نائینی، الگویی بی‌نظیر برای طلاب، استادان و پژوهشگران جوان است. ایشان با جامعیت علمی، روحیه مجاهدت و تعهد اخلاقی، مسیر روشن برای حوزه‌های علمیه معاصر فراهم کرده است.
تولد مرحوم میرزای نائینی مورد اختلاف است و منابع مختلف سال‌های متفاوتی را ذکر کرده‌اند؛ از ۱۲۷۲ تا ۱۲۷۷ هجری قمری. ایشان در نائین متولد شد و زندگی علمی و عملی خود را با مجاهدت و تحقیق در حوزه‌های علمیه پی گرفت. تولد ایشان در نائین اتفاق افتاد و در آنجا مقدمات علمی اولیه را فراگرفت. سپس در سال ۱۲۹۳ هجری قمری به اصفهان رفت و در آنجا تحت نظر دو استاد برجسته، مرحوم عاشق محمد باقر دکی و کلباسی، به تحصیل پرداخت. نائینی حدود ده سال در اصفهان ماند و در این مدت، پایه‌های علمی خود را استحکام بخشید.
پس از اصفهان، نائینی به سامراء رفت؛ شهری که در آن زمان از عظمت علمی بالایی برخوردار بود و در رأس آن مرحوم مجدد شیرازی قرار داشت. ایشان تا سال ۱۳۰۳ در سامراء ماند و از محضر مرجعان بزرگ بهره‌مند شد. پس از فوت مرحوم مرزا، حدود دو سال دیگر در سامراء حضور داشت و سپس به نجف بازگشت. احتمال دارد در مسیر، به کربلا نیز سفر کرده باشد، اما عمده مدت تحصیل او در نجف گذشت.
از سال ۱۳۱۵ تا ۱۳۵۵ هجری قمری، مرحوم نائینی در نجف به تحصیل و تدریس پرداخت و در این مدت از محضر مرحوم شیخ محمد کاظم خراسانی بهره گرفت. ایشان در مجالس استفتاء و درس‌های ایشان حضور داشته و خود نیز به تدریس و تربیت شاگردان پرداخت، تا آنکه به جایگاهی علمی و اجتماعی ممتاز دست یافت. تعریف‌های علما از مرحوم نائینی، شامل جامعیت علمی، تسلط بر فقه و اصول، نوآوری در اجتهاد و توجه به اخلاق و معنویت است. این بزرگان تأکید دارند که او نه تنها در درک علوم دینی برجسته بود، بلکه در تبیین و آموزش آنها نیز پیشگام بود و شاگردان فراوانی تربیت کرد.
دیدگاه بزرگان درباره مرحوم میرزای نائینی
مرحوم شیخ محمد کاظم خراسانی در کتاب تنبیه الامه (۱۳۲۲ هجری قمری) و مرحوم شیخ عبدالله مارزندرانی، جایگاه علمی و اخلاقی نائینی را مورد تأیید قرار داده‌اند و او را مجتهدی برجسته و فقیهی جامع می‌دانند. همچنین مرحوم محسن جبل‌آمره، مؤلف احیان شیعه، نائینی را عالمی نوآور، فقیه اصولی، عارف و ادیب معرفی کرده و به مهارت‌های ادبی و اخلاقی او اشاره کرده است.
شخصیت علمی و اخلاقی میرزای نائینی آن‌چنان برجسته بوده که نیازی به تعریف و تمجید ندارد. بزرگان حوزه و محققان نجف، همواره به فضایل علمی و اخلاقی او اذعان داشته‌اند و از جامعیت علمی، اخلاص و مجاهدت‌های اجتماعی او سخن گفته‌اند.
اساتید بزرگ حوزه همچون مرحوم شیخ آقا بزرگ تهرانی، در شرح زندگی نائینی، به مقامات علمی و اخلاقی او اذعان دارند. نائینی در جمعه‌های علمی و مجالس درس، با اخلاص و تلاشی خستگی‌ناپذیر، شاگردان خود را تربیت کرد و نمونه‌ای از ترکیب علم و معنویت را ارائه داد.
ابعاد اخلاقی و معنوی میرزای نائینی
ایشان در عبادت و تهجد شبانه، همواره در خوف و خشیت از خدا بود. مرحوم نائینی نشان داد که هرچه علم انسان بیشتر شود، خشیت و تواضع او نیز افزون‌تر خواهد بود. ایشان با حضور در نماز و عبادت، قلب و روح خود را به خداوند متصل می‌کرد و شاگردانش نیز از این عظمت روحی بهره‌مند می‌شدند.
مرحوم نائینی هرگز از امور سیاسی غافل نبود. ایشان در دوره مشروطه، با تحلیل دقیق و مراجعه به آیات قرآن و احادیث، از دخالت‌های نادرست و انحرافی در سیاست اجتناب کرد و بر حفظ اصالت دینی و اسلامی مشروطه تأکید داشت. ایشان با اتخاذ مواضع منطقی و مبتنی بر شرع، به حفظ حقوق مردم و رعایت عدالت در جامعه می‌اندیشید.
در سال ۱۳۴۰ هجری قمری، نائینی با فتاوای خود در عراق، ورود غیرقانونی به مجلس اسلامی را تحریم کرد و تاکید نمود که هرکس در این امور دخالت کند، بر خلاف حکم خدا و سنت رسول و امت عمل کرده است. این نشان‌دهنده هوشیاری و دوراندیشی سیاسی اوست که همواره مرزهای دینی و اجتماعی را رعایت می‌کرد.
نوآوری‌های میرزای نائینی؛ الهام بخش برای طلاب امروز
مطالعه آثار میرزای نائینی نشان می‌دهد که ایشان با بهره‌گیری از این روش‌ها و کلیدهای علمی، توانسته است راهکارهای متقن و عملی برای مسائل پیچیده فقهی و اخلاقی ارائه کند و این نوآوری‌ها همچنان برای طلاب و پژوهشگران امروز الهام‌بخش است.
مرحوم نائینی حافظه‌ای بسیار قوی داشت و توانایی بی‌نظیری در یادآوری مسائل و ارائه شواهد متعدد از منابع گوناگون فقهی و علمی داشت. هر مسئله‌ای که مطرح می‌شد، نائینی با آرامش و تفکری نو، از مبانی مختلف و آراء متنوع، شواهد متقن ارائه می‌داد؛ این توانایی نشان‌دهنده حافظه و دقت علمی بالای ایشان است.
ریشه افکار نائینی به اساتید بزرگ ایشان بازمی‌گردد، از جمله میرزای شیرازی و مرحوم سیّد محمد فشارکی. هرچند برخی درباره حضور نائینی در درس مرحوم فشارکی تردید دارند، اما شواهد نشان می‌دهد که او در محضر ایشان نیز حضور داشته و از اندیشه‌ها و روش‌های علمی آن بزرگواران بهره‌مند شده است. باید توجه داشت که اساس آرای نائینی از اندیشه‌های اساتیدش گرفته شده، اما ایشان آن را پرورش داده و به شیوه‌ای مستقل و ابتکاری به کار بسته است. همین ترکیب میان بهره‌گیری از استادان و ابتکار شخصی، موجب شد که نائینی به عالمی جامع و مقتدر در حوزه‌های فقه، اصول و سیاست‌ورزی دینی تبدیل شود.
زندگی مرحوم میرزای نائینی، نمونه‌ای از پیوند علم، تقوا و مسئولیت اجتماعی است. بازخوانی آثار و سیره ایشان، الهام‌بخش طلاب، استادان و پژوهشگران جوان است و مسیر آینده حوزه‌های علمیه در تداوم راه مجاهدان علمی و اخلاقی، همچون نائینی، روشن خواهد بود.
محقق نائینی نمادی از علم، خشیت و وظیفه‌پذیری در مرجعیت
استاد محمدمهدی شب‌زنده‌دار، دبیر شورای عالی حوزه‌های علمیه: محقق نائینی(ره) نه تنها در علم حصول و تحقیق و پیشرفت علمی برجسته بود، بلکه در حوزه فضیلت‌های اخلاقی و تقوا نیز الگویی کم‌نظیر بود. این خشیت و تقوای علمی رابطه مستقیم با ارتقای فهم دینی و تعمیق دین در زندگی انسان‌ها دارد و او در همه مراحل، این آموزه‌ها را در رفتار عملی خود به نمایش گذاشت.
در نامه‌ها و مناجات‌های ایشان با اساتید و بزرگان، ایشان به صراحت اعلام می‌کند که پذیرش مرجعیت صرفاً بر اساس وظیفه و تکلیف الهی بوده و نه حب ریاست یا شهرت. ایشان می‌گوید پروردگار را می‌داند که من مرجعیت را تنها زمانی پذیرفتم که این وظیفه را بر خودم لازم دیدم و این تصمیم مبتنی بر عشق به مسئولیت و تقوای علمی بود.
محقق نائینی(ره) در امور مالی و معیشتی خود نیز ساده‌زیست بود و از منابع شخصی برای رفع نیازها و تعلیم شاگردان بهره می‌برد و هرگز در پی منافع شخصی یا قدرت دنیوی نبود. این رفتار ایشان نشان‌دهنده همزمانی علم، مسئولیت و خشیت الهی است که نمونه‌ای بی‌بدیل برای نسل امروز حوزه و جامعه علمی به شمار می‌رود.
پذیرش مرجعیت نزد محقق نائینی (ره) صرفاً بر اساس وظیفه و تقرب به خداوند بوده و نه به دلیل حب ریاست یا شهرت، لذا پس از پذیرش مرجعیت، همچنان زندگی ساده و با تقوای خود را حفظ کرد و هیچگاه دچار دلبستگی به منافع مادی یا مقام نشد. ایشان بخش قابل توجهی از عوائد خود را برای رفع نیازها و تعلیم شاگردان اختصاص داد و در عین حال، خشیت و مراقبت از مسیر دینی را همواره رعایت می‌کرد.
یکی از ویژگی‌های برجسته ایشان، تجربه و مراقبت در پاسخ به استفتائات و مسائل علمی بود. حتی وقتی در اصول فقه یا پاسخ به سؤالات می‌توانستند به صورت سریع و قاطع حکم دهند با احتیاط و تدقیق عمل می‌کردند و جرأت نمی‌کردند بدون بررسی دقیق، حکم صادر کنند. این رفتار نشان‌دهنده تعهد به اصول علمی و اخلاقی و همچنین احترام به مقام دینی دیگران بود.
گریه‌های عمیق ایشان در سجده‌ها و راز و نیازهای شبانه، بیانگر خشیت و تقوای عمیق او بود. این خشیت نه تنها در رفتار شخصی بلکه در تمام اقدامات علمی و تدریس ایشان نمایان بود؛ چه در نوشتن، چه در تدریس، چه در اداره جلسات علمی و چه در پذیرش شاگردان.
محقق نائینی(ره) نمونه‌ای از اولگوهای مطمئن و قابل اتکا برای حوزه‌های علمیه است. همه تلاش‌ها، تألیفات و درس‌های ایشان بر اساس وظیفه و تقرب به خداوند بود و نسل امروز می‌تواند از این رفتار و منش، الگویی کامل برای علم و تقوا در مسیر دین و جامعه بیاموزد.
شاگردپروری و رعایت تقوای علمی، شاخص بزرگ علماست
علما همواره تنها به رضایت خدا و تحصیل علم اهتمام داشتند، نه جلب جمعیت و شهرت شخصی. این بزرگان الگویی ارزشمند برای حوزه‌های مبارکه هستند. یکی از امتیازات بارز این بزرگان، تربیت شاگردان برجسته بود؛ شاگردانی که خود در علم و عمل، الگوی دیگران می‌شدند. توجه به شاگردپروری، رعایت تقوای علمی و اهتمام به رضایت الهی باید سرلوحه کار همه طلاب و اساتید حوزه باشد، چرا که این ارزش‌ها ماندگار و شاخص واقعی بزرگی علما هستند.
بزرگان همواره تأکید داشتند که طلاب باید با دقت استعداد و ظرفیت خود را برای بهره‌برداری از دروس استادان بسنجند و صرف حضور کوتاه‌مدت در کلاس کافی نیست. آیت‌الله خویی(ره) می‌فرمود مرحوم آیت‌الله سید محمدتقی خوانساری(ره) حق بسیار بر گردن من داشتند. در ابتدا در درس آیت‌الله میرزای نائینی شرکت نمی‌کردم، اما ایشان بر استعداد بالای من تأکید داشت و پیشنهاد کردند که در این درس حضور پیدا کنم. پس از یک ماه حضور در درس، وقتی ایشان به استعداد برجسته من پی برد، مرا تشویق کرد که در درس میرزا شرکت کنم. میرزا در تدریس شیوه‌ای خاص داشت و مطالب را به‌صورت تدریجی و همراه با تکرار ارائه می‌کرد تا شاگردان با فهم عمیق آنها آشنا شوند. ایشان تأکید کرد که حداقل شش ماه در کلاس حضور داشته باشم تا بتوانم به‌طور کامل از درس بهره‌برداری کنم. گاهی ما طلبه‌ها در یادگیری صبور نیستیم؛ در درس باید صبر کنیم تا بتوانیم به فهم عمیق و کامل برسیم
این تجربه نشان می‌دهد که نباید عجله کرد و حضور کوتاه‌مدت را ملاک فهم یا استفاده از درس استاد قرار داد. حضرت امام رضوان‌الله علیه نیز در نامه‌ای به فرزندشان حاج احمد آقا توصیه کرده بودند که ابتدا چند درس را تجربه کند و تنها در صورتی که از آن درس بهره‌مند شد، بر آن مستقل شود. شاگردان باید با صبر و دقت، استاد مناسب و درس مفید را انتخاب کنند و فرصت کافی برای فهم و انتقال علوم در محضر استادان فراهم شود. این رویکرد، شاخص واقعی مکتب‌داری و استمرار در علوم حوزوی است.
شرط حضور طلاب در جلسات علمی، استعداد و تسلط بر درس استاد است
محقق نائینی رضوان الله علیه در پاسخ به پرسش‌هایی درباره واجب بودن حضور طلاب در جلسات علمی، به معیارهای مهمی اشاره کرده‌اند. ایشان با استناد به توصیه‌های میرزا شیرازی رضوان الله علیه بیان داشتند که طلاب باید در محدوده سنی مشخص و دارای استعداد کافی برای فراگیری باشند تا بتوانند مطالب استاد را به درستی تقریب کنند و تقریر نمایند.
طبق توصیه‌های این بزرگان، حضور در جلسات علمی و تقریرات اساتید برای طلابی که بین ۲۰ تا ۳۰ سال سن دارند و از استعداد کافی برخوردارند، واجب است و این امر موجب تسلط بیشتر بر درس و ارتقای دانش علمی آنان می‌شود. کسانی که هنوز در این محدوده سنی یا از استعداد لازم برخوردار نیستند، لازم نیست در این جلسات شرکت کنند. این معیارها برای تضمین کیفیت آموزش و حفاظت از محتوای علمی است و همچنین احترام به زحمات استادان و مراجع عالی‌رتبه را تضمین می‌کند.
میرزای نائینی؛ نقطه تعادل میان سنت و نوآوری در اندیشه اسلامی
استاد علیرضا اعرافی، مدیر حوزه‌های علمیه: از رهبر معظم انقلاب اسلامی که با سخنان ارزشمند و راه‌گشای خویش، مسیر این همایش را روشن فرمودند، صمیمانه تشکر می‌کنم. پیام‌های پرمغز و روشنگر مراجع عظام تقلید نیز باید به دیده تقدیر نگریسته شود و شایسته است که ما همه اهتمام و توجه لازم را به مضامین و توصیه‌های آنان داشته باشیم.
حقیقتاً همان طور که گفته شد میرزای نائینی نماد عقلانیت مجاهدانه و فقیه سیاست‌ورز در روزگار بحران است و بازگشت به اندیشه ایشان به معنای بازگشت به عقلانیت، آزادی و معنویت در چارچوب دین است. ما در حوزه‌های علمیه امروز نیازمند بازگشت و بازخوانی سیره پاک، سنت‌های علمی و شیوه‌های زیست اخلاقی این بزرگان هستیم، چه آن که مرحوم میرزای نائینی نمونه‌ای از عالمی جامع و مجاهد است که علم، تقوا و مسئولیت اجتماعی را در کنار هم به نمایش گذاشت.
شخصیت علمی مرحوم نائینی از اصفهان آغاز شد، سپس به سامراء و از آنجا به کربلا و نجف اشرف رسید. ایشان در مقطعی حدود یک سال به قم تبعید شدند و پس از آن مجدداً به نجف بازگشتند. این زندگی پرفرازونشیب و سرشار از مجاهدت و برکت، برای امروز ما نیز الهام‌بخش است.
در بُعد علمی، مرحوم علامه نائینی از جامعیتی ممتاز و عمقی کم‌نظیر برخوردار بود. فقه، اصول، اندیشه کلامی و حدیث‌شناسی ایشان نشان از جامعیت، و عمق بالا و تسلط و عمق علمی فوق‌العاده داشت. آثار ایشان در حوزه‌های گوناگون از انسجام درونی، استدلال دقیق و روح اجتهادی برخوردار است.
مرحوم نائینی از مشارب علمی و مکاتب گوناگون بهره‌مند بود. او از فضای علمی اصفهانِ آن روزگار تا محضر میرزای شیرازی در سامراء و حوزه علمی نجف بهره برد و در همه این محافل، نه‌تنها تأثیر گرفت، بلکه تأثیرگذار نیز بود. به‌ویژه در دوره متأخر و حضور ایشان در نجف، برکات فراوانی بر حوزه‌های علمیه جاری ساخت.
ویژگی‌های مکتب فکری نائینی
در سیره و سنت علمی میرزای نائینی، چند ویژگی برجسته دیده می‌شود؛ نخست، پیوند عمیق با سنت علمی اجتهادی پیشین است. ایشان بر منهج استوار اجتهادی و تاریخی حوزه‌های علمیه پایدار ماند و حتی یک زره ای از مبانی اصیل اجتهاد فاصله نگرفت. دوم، در عین این پایبندی به سنت، او اهل نوآوری، ابتکار و اجتهاد پویا بود؛ به‌گونه‌ای که به‌عنوان یکی از نقاط عطف در تاریخ علم اصول و علوم اسلامی دو حوزوی شناخته می‌شود.
مرحوم نائینی الگویی در پرداختن به مسائل جدید است. او توانست در عین وفاداری به سنت علمی حوزه، افق‌های جدیدی را در فهم دین، فقه اجتماعی، و نسبت دین و سیاست بگشاید. ایشان عالمی بود که با عقلانیت اجتهادی خود، به‌ویژه در اثر معروف تنبیه‌الامه و تنزیه‌المله، نقش تعیین‌کننده‌ای در تبیین اندیشه اسلامیِ معطوف به عدالت، آزادی و مسئولیت اجتماعی ایفا کرد.
حوزه‌های علمیه باید میراث این بزرگان را با زبان روز بازخوانی کنند و با تأسی به روش اجتهادی، بین سنت و تحولات روزگار پیوند برقرار نمایند. آینده حوزه و امت اسلامی در گرو چنین بازخوانی و بازسازی خردمندانه‌ای است؛ بازخوانی‌ای که در پرتو عقلانیت دینی و اجتهاد زنده و پویا مسیر رشد و تعالی جامعه را روشن سازد.
مرحوم نائینی در عین پایبندی به سنت و توجه به تحولات جدید، نمونه‌ای ممتاز از تعادل و جامع‌نگری در اندیشه اسلامی است. ایشان در پرداختن به مباحث جدید، هیچگاه از اصالت‌ها و مناهج قویم اجتهادی فاصله نگرفت و در عین حال، در مواجهه با مسائل نو نیز کوتاهی نکرد. این همان نقطه درخشان در سیره علمی مرحوم نائینی است که به‌درستی می‌توان آن را الجمع بین الأصاله و المعاصره نامید.
میرزای نائینی همزمان با وفاداری به سنت‌های علمی حوزه، نوآوری و نظریه‌پردازی را در سطوح عالی پی گرفت. ایشان در همه عرصه‌های علمی، از فقه و اصول تا مباحث کلامی و فلسفی، هم دست عمیق در سنت پیشین داشت و هم صاحب نگاه آینده‌نگر بود. مرحوم میرزای نائینی از هیچ خط قرمزی در مبانی فکری و کلامی تشیع عبور نکرد، اما با همان سرمایه اصیل و عمیق، اهل ابتکار، نوآوری و نظریه‌پردازی بود. این ویژگی بزرگ ایشان سبب شد تا در تاریخ حوزه، به‌عنوان نقطه تعادل میان حفظ سنت و پاسخگویی به نیازهای روز شناخته شود.
دقت بالای میرزای نائینی در استفتائات و فتاوا
در دنیای اسلام، برخی در سنت می‌مانند و نگاهی به مسائل جدید ندارند و برخی دیگر وارد عرصه‌های نو می‌شوند اما مناهج اصیل اجتهاد را کنار می‌گذارند، با این حال میرزای نائینی در نقطه اعتدال ایستاده بود؛ هم وفادار به میراث علمی حوزه و هم پاسخ‌گو به چالش‌های فکری و اجتماعی جدید.
در همین مجموعه چهل‌جلدی که با اهتمام بزرگان حوزه تدوین و آماده انتشار شده و امروز نیز از آن رونمایی خواهد شد، می‌بینیم که مرحوم نائینی در بخش استفتائات و فتاوا، مجتهدی به‌روز، دقیق و پاسخ‌گو به همه مسائل مستحدثه عصر خود است؛ در عین آنکه بر منهج درست و قویم اجتهادی و جواهری حرکت می‌کند.
نقش نائینی در تحول علم اصول
علم اصول با نائینی یک جهش بزرگ را تجربه کرد. به‌رغم همه نوآوری‌های وحید بهبهانی، شیخ اعظم انصاری، آخوند خراسانی و دیگر بزرگان، اصول در دستان نائینی ورزیده شد و به یک نظام علمی منسجم و دستگاهی عمیق بدل گردید. اصول مرحوم نائینی منظم، دارای مباحث دقیق، تحلیل‌های نو و تقریرهای تازه از مباحث پیشینیان است. در دستگاه اصولی او، افزون بر قواعد استنباط احکام، تحلیل‌های کلامی، فلسفی و حتی زبان‌شناختی دقیقی به‌چشم می‌خورد که درک متون اسلامی، قرآن و سنت را در افقی تازه ممکن می‌سازد.
در علم اصول مرحوم نائینی، هیچ سطحی‌نگری وجود ندارد. ایشان از کنار هیچ مسئله‌ای ساده عبور نمی‌کند. همه مباحث ایشان عمق دارد و تا ژرفای مفاهیم را می‌کاود. با این‌حال، در تحلیل‌ها نیز عرفی و مبتنی بر فضای تفاهمی نصوص و روایات است. مرحوم نائینی توانست بین عمق علمی و نگاه عرفی جمع کند؛ این جمع میان دقت عقلی و فهم عرفی از نصوص، یکی از امتیازات ویژه روش اوست.
تحول بنیادین در نظام اجتهادی
دستگاه اصول نائینی تحولی بنیادین در نظام اجتهاد ایجاد کرد. این دستگاه اصولی به‌سرعت در نجف و سپس در سایر حوزه‌های علمیه انعکاس یافت و موجب بالندگی علمی بسیاری از شاگردان و مجتهدان بعدی شد. مرحوم علامه نائینی از حافظه‌ای قوی، هوشی سرشار و نبوغی ممتاز برخوردار بود. ایشان بیان روان، قلمی استوار، تسلط کامل بر ادبیات فارسی و عربی، و قدرتی چشمگیر در تربیت شاگردان داشت.
از مکتب فقهی و اصولی ایشان به لطف الهی، شاگردان و مقرران برجسته‌ای برخاستند که هر یک در گسترش و انتقال اندیشه او به حوزه‌های نجف، قم و سایر مراکز علمی نقش مؤثر داشتند. این شاگردان افکار ایشان را تبیین و توسعه دادند و به جریان‌سازی علمی و فکری در جهان تشیع انجامید.
در کنار همه این نکات علمی، جامعیت، روانی اندیشه و قدرت بیان مرحوم نائینی، همان‌گونه که رهبر معظم انقلاب اسلامی نیز فرمودند، ایشان را به صاحب مکتب سیاسی و اندیشه‌ورزی تمدنی در دوران معاصر بدل کرده است. مرحوم نائینی در روزگاری بسیار سخت، با شجاعت علمی و بصیرت دینی زیست و تفکر کرد؛ روزگاری که جهان اسلام در برابر چالش‌های بزرگ استعمار، استبداد و بحران هویت قرار داشت.
وفادار به سنت و تلاشگر در عرصه نوآوری
مرحوم میرزای نائینی با عقلانیت اجتهادی، با صیانت از اصول دین و در عین حال با درک عمیق از نیازهای زمان، به ما آموخت که چگونه می‌توان هم وفادار به سنت بود و هم نوآور و متعهد به پاسخگویی به مسائل روز. ایشان نماد عالم جامع، متفکر اصلاح‌گر و فقیه دوران‌ساز است؛ الگویی که حوزه‌های علمیه امروز باید بیش از پیش به او بازگردند و اندیشه او را در مسیر تحولات فکری و تمدنی آینده امت اسلامی زنده نگاه دارند.
شرایط تاریخی و اجتماعی عصر میرزای نائینی
مرحوم نائینی در نیمه دوم قرن نوزدهم و نیمه نخست قرن بیستم زندگی می‌کرد. این دوره، زمانی است که جهان شاهد تحولات فکری، فلسفی، اجتماعی و سیاسی گسترده‌ای بود و در بسیاری از مناطق، این تحولات با ما فاصله داشت اما در عالم اسلام نیز بازتاب‌هایی یافت. جنگ جهانی اول، تغییرات عمیقی در توازن قدرت جهانی ایجاد کرد و جهان اسلام از پیامدهای آن بی‌نصیب نماند.
در این دوره، از یک سو، تحولات علمی و فکری و از سوی دیگر، استعمار و تجاوز قدرت‌های غربی به سرزمین‌های اسلامی رخ می‌داد. انبوه افکار و آموزه‌های گوناگون وارد جهان اسلام می‌شد و در این شرایط، مرحوم نائینی در گوشه‌های سامراء و نجف، هرگز محصور نماند و با آفاق گسترده جهان آشنا شد و به تحلیل مسائل نو پرداخت. ایشان ریشه‌دار و پایبند به مناهج قویم اجتهادی بود و در عین حال، مرد زمانه و حاکم بر روندهای فکری و اجتماعی عصر خود بود.
مرحوم نائینی در علم، سردمدار، پرچمدار و جریان‌ساز بود و در اندیشه سیاسی اسلام نیز مکتب‌ساز شد. همان‌گونه که مقام معظم رهبری فرمودند، میرزای نائینی نمونه‌ای ممتاز از ابتکار و اندیشه‌ورزی در مسائل نو و امور سیاسی و حکمرانی است. ایشان با بزرگان درجه یک زمان خود، از جمله اسفهانی، و جمعی دیگر از متفکران حوزه نجف، به رقابت علمی و فکری می‌پرداخت و در این عرصه هم نوآوری داشت و هم جامعیت علمی گسترده‌ای را عرضه کرد.
ابتکارات مرحوم نائینی در حوزه‌های گوناگون، از اصول و فقه تا ترتیبات اجتماعی، الفاظ، حجیت و حکم، تحولات بزرگی ایجاد کرد که در تاریخ علم اصول کم‌نظیر است. افکار نائینی پس از افکار مرحوم خراسانی در حوزه‌ها انتشار یافت و پیروان و ناقدان بسیاری یافت. حضرت امام (ره) با وجود احترام فراوانی که به نائینی داشتند، بارها نظرات او را نقد و بررسی کردند و این نشان‌دهنده اهمیت جایگاه علمی ایشان است.
امروز نیز، در حوزه‌های نجف و سایر مراکز علمی، درس خارج نائینی هر هفته تدریس می‌شود و کمتر جلسه‌ای می‌گذرد که در بحث اصول و فقه، نظریات و استدلال‌های نائینی مورد بررسی قرار نگیرد. این امر الهام‌بخش طلاب و اساتید جوان در قم، نجف و سایر حوزه‌هاست و نشان‌دهنده ضرورت بازشناسی شخصیت و دامنه فکری اوست. مرحوم نائینی، مانند خورشیدی در منظومه اندیشه اسلامی می‌درخشد و بهره‌گیری از اندیشه او برای امروز و فردای حوزه‌ها ضروری است.
سیره و کلام مرحوم نائینی، تحلیلی و راهگشا
مرحوم نائینی پس از جنگ جهانی اول زندگی می‌کرد؛ دوره‌ای که جهان اسلام متفرق شد و اثرات استعمار غرب به شدت مشهود بود. ایشان تحولات فکری و سیاسی غرب در قرن نوزدهم و بیستم را تجربه کرد و تحلیل نمود، همزمان با شناخت تهدیدات استعمار و تهاجم افکار غربی، جایگاه و نقش جهان اسلام را درک کرد. نائینی با این آشفتگی‌ها و چالش‌ها مواجه شد و در عین حال، مرد زمانه خود باقی ماند، تحلیلگر و راهگشا بود و توانست اصول و قواعد فقهی و سیاسی اسلام را در پاسخ به مسائل نوین تبیین و استوار سازد.
این مرجع بزرگ و عالم والامقام، چه در زمانی که در کنار میرزا شیرازی بود، چه در دوره حضور در کنار آخوند خراسانی و چه در زمانی که خود مرجعیت را عهده‌دار شد، همواره دلسوز عالم اسلام و ملت‌های ایران و عراق بود. ایشان مسائل زمانه را درک می‌کرد و هیچگاه از مواجهه با دشواری‌ها و مخاطرات شانه خالی نکرد. نائینی، در تمام این مراحل، در میدان اثرگذاری و نقش‌آفرینی حضور داشت و الگوی اندیشه سیاسی و حکمرانی را به‌گونه‌ای ارائه کرد که همزمان آگاهی دقیق از تحولات زمانه و تعهد به اصول اسلامی و اجتماعی را نشان می‌دهد.
مشاور فکری میرزای شیرازی و تکیه‌گاه آخوند خراسانی
نائینی در مهم‌ترین نهضت‌ها و جنبش‌های ایران و عراق، کنشگری بسیار مؤثر و برجسته‌ای داشت. چه در کنار میرزا شیرازی و چه در کنار آخوند خراسانی، و حتی در دوره‌ای که خود عهده‌دار مرجعیت بود، ایشان نقش پیشرو و اثرگذار داشت. نیم‌قرن حضور او در ایران و عراق و فعالیت‌های او در این دو کشور، اهمیت ویژه‌ای دارد و امروز نیز الگویی برای طلاب و پژوهشگران است.
در همان سنین جوانی و میانسالی، نائینی مورد اعتماد میرزای شیرازی بود. ایشان در تصمیم‌گیری‌ها و حرکت‌های سیاسی میرزا شیرازی مشارکت داشت و نظراتش اثرگذار بود. این اعتماد و اثرگذاری، پیش از آنکه نائینی به مقامات اجتماعی و مرجعیت دست یابد، نشان‌دهنده جایگاه علمی و فکری او در میان بزرگان زمانه بود.
پس از مهاجرت به نجف، مرحوم نائینی در کنار مرحوم آخوند خراسانی قرار گرفت. اگرچه شاید رابطه شاگردی سنتی به معنای کامل برقرار نبود، اما اعتماد کامل آخوند خراسانی به او مشهود بود. بسیاری از بیانیه‌های سیاسی، اعلامیه‌های مهم و تصمیمات اجتماعی نجف در آن دوران با مشورت نائینی و به تکیه بر دیدگاه‌های او شکل گرفت.
نقش کلیدی علامه نائینی در قیام‌های ضداستعماری
نائینی در جریان قیام‌های عراق علیه سلطه انگلیس، پیشگام و اثرگذار بود. نقش ایشان و همراهانش در هدایت حرکت‌های مردمی و سیاسی، تا آنجا برجسته بود که تبعید آنان به قم به عنوان نتیجه مستقیم این فعالیت‌ها رقم خورد. این سیره میرزای نائینی، ترکیبی از علم، آگاهی سیاسی، شجاعت و مسئولیت اجتماعی است و نشان‌دهنده تعهد عمیق او به مصالح امت اسلام و ملت‌های منطقه است.
امام خمینی(ره) در تاریخ معاصر نقطه عطفی خلق کرد که فهم قهرمانانه ملت ایران و حرکت تحول‌آفرین حوزه‌های علمیه در کنار آن، نمونه‌ای بی‌سابقه در هزار سال گذشته است. جریان حوادث از بغداد و عصر مغول تا نهضت مشروطه، فراز و فرودهای متعدد داشته است، اما در دوران امام، تحولی بنیادین در امت اسلام و ملت ایران رخ داد.
امروز حوزه‌های علمیه باید به‌عنوان انگیزه‌ای برای طلبه‌ها و استادان، تاریخ دقیق فعالیت‌های علمی و اجتماعی خود را مورد بررسی قرار دهند و از آن برای پاسخ به نیازهای امروز بهره ببرند. بزرگانی چون میرزای نائینی و آخوند خراسانی برخلاف برخی پیشینیان، با نقش‌آفرینی هوشمندانه در نجف، در عرصه سیاست فعال بودند و توصیه‌های راهگشایی ارائه دادند.
باید هم کامیابی‌ها و هم ناکامی‌های گذشته را مدنظر قرار دهیم. نهضت مشروطه درس‌های بزرگی داشت؛ از حرکت‌های نوعی و قیام‌های بزرگ گرفته تا تلاش برای رهایی از استبداد و استعمار. روحانیت همواره در کنار ملت ایران نقش‌آفرینی کرده است. امام بزرگوار با تحلیل جامع نهضت‌های گذشته، از تنباکو و مشروطه تا نهضت نفت، سامانه‌ای نوین بنیان نهادند که مرجعیت و ولایت در آن نقطه محوری است.
میرزای نائینی علاوه بر ویژگی‌های علمی ممتاز، دارای شخصیت اجتماعی و سیاسی برجسته بود. عزت معنوی، روحی و اخلاقی او هنوز به‌درستی در جامعه شناخته نشده است. امروز بیش از هر زمان دیگری به الگوهای اخلاقی و معنوی بزرگ نیاز داریم که نائینی در صدر آنها قرار دارد.
این همایش، الهام‌بخش طلاب و اساتید جوان باشد و مسیر تاریخ حوزه‌های علمیه و تعلیم و تربیت علمی و اخلاقی ادامه یابد. به‌ویژه از مرجع عالیقدر آیت‌الله العظمی سبحانی که با پیام و حضورشان، تکیه‌گاهی برای حوزه‌های علمی و جامعه روحانیت فراهم آوردند، صمیمانه تشکر می‌کنم.
مرحوم میرزای نائینی به اصل ولایت فقیه معتقد بود
آیت‌الله شیخ حسن جواهری: مرحوم میرزای نائینی(ره) نه تنها فقیهی جامع و استاد اصول و فقه بود، بلکه سیاست‌ورزی هوشمند و مؤمن به ولایت فقیه، او را به الگویی بی‌بدیل برای مقابله با استبداد، ظلم و استعمار تبدیل کرده بود.
زمانی که در محضر اساتید و مجتهدان بزرگ همچون سید آیت‌الله خویی(ره) حضور داشتیم، هرگاه از ایشان به یاد میرزای نائینی سخن به میان می‌آمد، ارزش و عظمت شخصیت او برای همه مشهود بود.
در آغاز قرن بیستم، میرزای نائینی در عرصه علمی و عملی ظهور کرد و زندگی او سرشار از ابعاد متنوع و قابل توجه بود. من قصد ندارم در این سخنرانی به ابعاد فقهی و اصولی وی در امور عبادی یا جمع‌بندی علم اصول بپردازم، بلکه می‌خواهم به یکی از مهم‌ترین جنبه‌های زندگی او، یعنی روش سیاسی و اجتماعی او بپردازم. نائینی با پایبندی به ولایت فقیه، سه محور اصلی را در زندگی سیاسی خود دنبال می‌کرد:
۱- حمایت از مشروطه و مقابله با استبداد داخلی
مرحوم میرزای نائینی یکی از اعضای فعال هیئت علمای حامی حرکت مشروطه بود و این جنبش را از نظر فقهی و فکری هدایت می‌کرد. او بر این باور بود که ظلم حاکمان باید با تدوین قانون اساسی محدود شود و نظارت پنج نفر از علما بر مجلس نمایندگان، تضمین‌کننده عدالت و جلوگیری از استبداد خواهد بود.
۲- مبارزه با استعمار و اشغال خارجی
با ورود نیروهای بریتانیایی به عراق در سال ۱۹۱۴ میلادی، میرزای نائینی با صدور اعلامیه جهاد، مخالفت خود را با استقرار استعمار اعلام کرد و با پایبندی به اصول اسلامی و دفاع از سرزمین‌های مسلمان، در مسیر مقابله با اشغالگری قدم برداشت. وی بر این باور بود که کشور مسلمان نباید تحت حکومت کفار قرار گیرد و مقاومت در برابر اشغالگران، وظیفه‌ای دینی و اجتماعی است.
۳- تلاش برای استقلال عراق و حمایت از ملت مسلمان
مرحوم نائینی به شدت مخالف هرگونه دخالت بیگانگان در امور داخلی عراق بود و بر استقلال کشور تأکید داشت. او با تشکیل مجلس نمایندگان و نظارت علما بر آن، به دنبال ایجاد حکومتی مستقل و اسلامی بود. همین موضع‌گیری‌ها موجب شد که مقامات وابسته به بریتانیا و برخی حاکمان محلی، او و گروه همراهش را از کشور اخراج کنند.
میرزای نائینی و دیگر بزرگان در مقابل استعمار و تسلط خارجیان بر بلاد اسلامی ایستادگی کردند. ایشان باور داشتند که جهان اسلام یکپارچه است و نباید میان کشورهای مسلمان فاصلۀ مصنوعی ایجاد شود، همان‌طور که استعمارگران تلاش داشتند ایران و عراق را از هم جدا کنند.
ایشان حتی در مواجهه با رضا شاه، در چارچوب اصول خود حرکت کرد و با تکیه بر آموزه‌های علما و پیام‌های روحانیت، سعی داشت مسیر صحیح و استقلال کشور را حفظ کند. او هرگز به سازش با حکومت‌های استبدادی تن نداد و همواره عدالت و حقوق مردم را در نظر داشت.
مرحوم میرزای نائینی نمونه‌ای کامل از ترکیب علم، تقوا و سیاست‌ورزی اخلاقی بود. مطالعه زندگی و آثار او، الگویی الهام‌بخش برای طلاب، استادان و پژوهشگران امروز و آینده حوزه‌های علمیه است. ایشان نشان داد که علم بدون تعهد اخلاقی و مسئولیت اجتماعی، کامل نخواهد بود و مبارزه با ظلم و استعمار، بخشی جدایی‌ناپذیر از تعهد یک عالم است.
میرزای نائینی با تدبیر و نگاه واقع‌بینانه، بین آرمان و واقعیت تعادل برقرار کرد
چرا میرزای نائینی در زمان خود قدمی فراتر برنداشت و خواستار آن نشد که حاکمیت کشورهای اسلامی مستقیماً در اختیار فقیه عادل، مدیر و شجاع قرار گیرد؛ یعنی چرا اقدام عملی به تحقق کامل نظریه ولایت فقیه نکرد؟ اگرچه او به اصل ولایت فقیه معتقد بود، اما در عمل به ایجاد نظامی که تصمیم‌گیری نهایی آن در دست فقیه باشد، نپرداخت. جواب این است که ایشان و همراهانش همواره به ممکن و واقعیت زمان خود توجه داشتند. در آن دوران، امکان پیاده‌سازی مستقیم حکومت فقیه وجود نداشت. بنابراین، تمرکز او بر تدوین قانون اساسی و ایجاد مجلس تحت نظارت علما بود تا از اجرای قوانین مخالف شریعت جلوگیری شود و مسیر حرکت جامعه اسلامی به سمت عدالت و مشروعیت حفظ گردد.
این بدان معنا نیست که مرحوم نائینی اصل ولایت فقیه را نپذیرفته باشد یا آن را ناقص بداند. او معتقد بود که فقیه عادل باید رأس حکومت باشد و قدرت نهایی را در اختیار داشته باشد، حتی حق تغییر احکام دولت در صورت عدم مشروعیت را داراست. اما در شرایط تاریخی آن زمان، تحقق کامل این اصل ممکن نبود و بهترین راهکار، ایجاد ساختاری عملی با قانون اساسی و نظارت علما بود تا حرکت جامعه اسلامی به سمت عدالت و شریعت ادامه یابد.
مرحوم نائینی با تدبیر و نگاه واقع‌بینانه، بین آرمان و واقعیت تعادل برقرار کرد و نشان داد که حرکت علمی، اخلاقی و سیاسی در چارچوب ممکن و عملی، می‌تواند مسیر پیشرفت جامعه اسلامی را تضمین کند. ایشان همیشه به ممکن و واقعیت زمان خود نگاه می‌کرد. به‌عنوان مثال در انتخابات عراق ما بر وجوب شرکت در انتخابات از منظر ملی و شرعی تأکید کردیم، اما برخی از طلاب اعتراض کردند و گفتند: شما معتقد به ولایت فقیه هستید و نمی‌توان حاکم غیر فقیه داشت، پس چگونه به وجوب انتخابات رای می‌دهید؟ پاسخ ما این بود که واقعیت و امکان موجود را در نظر می‌گیریم. آنچه به آن اعتقاد داریم، در شرایط عراق آن زمان قابل تحقق نبود، زیرا با مخالفت کشورهای بزرگ همچون آمریکا و اروپا، مخالفت برخی از اهل سنت و همچنین مخالفت برخی از شیعیانی که باور نداشتند دین و سیاست باید در هم تنیده باشد، مواجه بودیم.
وقتی تحقق اصل ممکن نیست، به راهکار عملی پایین‌تر تنزل می‌کنیم، یعنی حفظ موجودیت حکومت بدون آنکه با دین در تضاد باشد و جلوگیری از بازگشت به وضعیتی که دین مورد تعرض قرار گیرد، علما کشته یا مجبور به هجرت شوند، یا حکومت در دست جریان‌های بعثی، سکولار یا خارجی بیفتد. این یک تنزل از آنچه باید باشد است، نه انحراف از اصول.
به‌طور مشخص، نائینی هیچگاه مشروعیت سلطنت مشروطه یا وراثتی را تأیید نکرد و هیچگاه باور نداشت که ملت خود حاکم باشد. او به اصل ولایت فقیه معتقد بود، اما در شرایط عدم امکان اجرا، بر رد استعمار، مخالفت با استبداد و ایجاد دستور اساسی و مجلس تحت نظارت پنج نفر از علما تأکید داشت. این یک راهکار عملی بود، نه تغییر اصل ولایت فقیه.
این تفاوت ما با اهل سنت و دیگر مکاتب اسلامی است. آنها معتقدند هر کس به قدرت برسد، چه صالح باشد چه فاسق، حاکم است، اما ما می‌گوییم حاکم باید فقیه عادل، مدیر و مدبر باشد و اگر خلاف شرع عمل کرد از مقام خود کنار می‌رود. ما هیچگاه از مذهب امامیه خارج نمی‌شویم و معتقدیم حکومت باید در دست فقیه عادل باشد.
در مذهب امامیه دو اصل بنیادین وجود دارد: اول، ولایت معصوم بر امت و دوم در زمان غیبت، ولایت فقیه که جایگزین امام معصوم است و قدرت نهایی را دارد. طبق فقه امامیه حدود، تعزیرات، قضا، سجون، مالیات، انفال، حفظ نظم و اجرای احکام شرعی، همه در اختیار فقیه است. وظیفه فقیه حفظ نظام و اجرای شریعت است و این نظریه از زمان شیخ مفید تا علما بعدی مورد تأیید قرار گرفته است.
حتی بزرگانی که پیش از مرحوم نائینی بر ولایت فقیه تأکید داشتند، در مسیر خود جان دادند؛ افرادی چون مرحوم کرکی، شیخ کاشی، نراقی، صاحب جواهر، شهید صدر و صاحب العناوین. حتی مقلدان نیز عمل به ولایت فقیه را لازم می‌دانند؛ مقلد مجتهد از مجتهد می‌پرسد: رسالت عملی شما چیست تا بر اساس آن عمل کنم؟ پاسخ این است که حدود، تعزیرات، انفال، حقوق شرعی، سجون و همه امور در اختیار فقیه است. این امر نشان می‌دهد که هر کسی، حتی اگر به ولایت حسبیه نیز معتقد باشد، به اجرای ولایت فقیه در عمل متعهد است.
میرزای نائینی در زندگی سیاسی خود همواره برای مقابله با ظلم، استبداد و دیکتاتوری در عراق و ایران کوشید. او همواره خود را در برابر خدا مسئول می‌دانست و اگر موفق به تحقق اهدافش نمی‌شد، تقصیر را به گردن دیگران نمی‌انداخت. نمونه بارز آن مخالفت با تکمیل سلطنت فیصل اول در عراق توسط انگلیسی‌ها بود؛ مرحوم نائینی تأکید می‌کرد که ابتدا باید اشغال پایان یابد و کشور عراق دولت مستقلی با پارلمان خود داشته باشد. به همین دلیل او و هشت تن از همراهانش از عراق تبعید شدند.
جزئیاتی از تبعید مرحوم نائینی
هنگامی که مأمورا، متن تبعید را برای مردم در کربلا می‌خواندند، مرحوم نائینی و همراهانش شاهد بودند که عشایر و مردم عراق به حمایت از او و همراهانش اقدام نکردند و هیچ اعتراض یا تظاهراتی شکل نگرفت. وقتی می‌بینند که مردم از او حمایت نمی‌کنند، تصمیم صحیح این است که به ایران بازگردد تا به مدیریت حوزه‌های علمیه و حفظ شریعت اسلامی بپردازد.
مرحوم میرزای نائینی با بازگشت به حوزه‌های علمیه، تعهد داد در سیاست مستقیم دخالت نکند، اما در عین حال تشریع اسلامی صحیح مبتنی بر امامت را حفظ کرد. ایشان این کار را انجام داد تا فقه ناب امامیه باقی بماند و پایه علمی و شرعی دین همچنان پابرجا باشد، حتی اگر همه احکام در آن زمان به طور کامل اجرا نمی‌شد. مرحوم نائینی با این رفتار خود، از نظر دینی و شرعی مبرّا بود و در مسیر حفظ دین و شریعت گام برداشت.
میرزای نائینی بزرگ، از زمان تولد تا زمان جهاد و بازگشتش به حوزه‌های علمیه و تا لحظه ملاقات خداوند نمونه کامل فقیه عادل و مدبر است که همواره برای حفظ دین و عدالت تلاش کرد و مسیر خود را با عمل و اخلاص طی نمود.
علامه نائینی ستون علم و فقه و میراث ماندگار حوزه بود
حجت‌الاسلام والمسلمین شیخ هادی قویسی، نماینده عتبه حسینی (ع): مکتب اهل بیت (علیهم السلام) با وجود سلسله‌ای پیوسته از فقها و مراجع عالی‌رتبه که جان خود را وقف حفظ شریعت، پاسداری از معالم دین و نشر اصول حق و عدالت کردند، ممتاز شده است. این مسیر با راویان احادیث آغاز شد که میراث مذهب را حفظ و به نسل‌های بعد منتقل کردند و مشقات فراوانی را متحمل شدند.
این جریان علمی با صدر اول فقها مانند شیخ صدوق، شیخ مفید، سید مرتضی، شیخ طوسی و دیگر علما ادامه یافت و پس از آنان، علمای برجسته‌ای مانند علامه حلی، شهید اول و دوم، محقق کرکی و دیگران این نهج را پی گرفتند و مسیر فقاهت را استوار کردند.
از میان این سلسله از محققان والا مقام، دانشمندی برجسته و ستونی از ارکان دین، حضرت آیت‌الله محقق فتح، شیخ محمد حسین نائینی (قدس الله نفسه الزکیه) پدید آمد. ایشان تحصیلات عالی خود را نزد فقیه اصولی بزرگ، ابوالقاسم کلباسی آغاز کرد و سپس به سامرا رفت و به محضر مجدد مرحوم شیرازی پیوست. پس از آن، همراه با سید اسماعیل صدر به کربلا و سپس نجف اشرف مهاجرت کردند و در مجلس افتاء آخوند خراسانی حضور یافتند.
ایشان نه تنها پژوهشگر برجسته بودند، بلکه امین رسالت آسمانی فقه شدند. کتاب ایشان، فوائد الاصول، مدرسه‌ای کامل در تحقیق و تدقیق است و مبنای علمی استواری برای مراجع و فقها پس از ایشان فراهم کرده است. میراث علمی ایشان شامل ده‌ها تألیف و شاگردان برجسته‌ای است که بعدها به مراجع عالی‌رتبه و ستون‌های حوزه تبدیل شدند.
دوره علمی محقق نائینی، مرحله‌ای حساس در تاریخ حوزه
این دوره پس از شیخ اعظم و در مسیر تحول علمی حوزه تا دوره آخوند خراسانی قرار دارد و محقق نائینی توانست علم اصول را به مرحله بلوغ و دقت برسد؛ از جمله دقت در اصطلاحات علمی و استحکام براهین که جنبه تحقیقی برجسته‌ای به آن بخشید. آثار و آموزه‌های محقق نائینی همواره مناره‌ای برای امت و چراغ راهی برای حوزه‌های علمیه بوده و هست و اهمیت علمی و رسالت عملی ایشان همچنان در صدر پژوهش‌ها و تحقیقات علمی و فقهی قرار دارد.
شیخ جعفر نائینی (نوه مرحوم علامه محمدحسین نائینی): این مراسم در حقیقت تجلیل از مقام علمی، اخلاقی، معنوی و مجاهدت والای یکی از بزرگ‌ترین چهره‌های فکری و معنوی جهان تشیع است. مرحوم میرزا محمدحسین نائینی شخصیتی است که ابعاد گسترده علمی، فقهی، اخلاقی و اجتماعی ایشان به‌سختی در یک نشست قابل تبیین است. در کتابی که به همین منظور تدوین شده، بخشی از زندگی، اندیشه و آثار ایشان گردآوری و منتشر شده است و ان‌شاءالله در آینده نیز مجموعه‌ای از مقالات علمی مرتبط با موضوع زندگی و آرای ایشان منتشر خواهد شد.
در تعبیر معروفی، از میرزای نائینی به‌عنوان یکی از مفاخر تشیع و مرهمی برای جامعه اسلامی یاد شده است. امید است کشور اسلامی ما در سایه عنایات خاصه حضرت حجت بن الحسن(عج)، محفوظ از کید و مکر دشمنان باقی بماند.
حوزه‌های علمیه، به‌ویژه حوزه علمیه قم و نجف، که مشعل هدایت امت اسلامی‌اند، در پرتو توجهات حضرت ولی‌عصر(عج) با جدیت در مسیر علم، عمل و تبلیغ دین گام بردارند و برکات وجودی آنان در جوامع اسلامی و فراتر از آن گسترش یابد.
تجلیل از میرزای نائینی، تأکید بر پیوند حوزه‌های علمیه ایران و عراق است
حجت‌الاسلام والمسلمین احمد فرخ‌فال، دبیرکل کنگره بین المللی مرحوم میرزای نائینی: بسیار مفتخریم که محفل نورانی ما با پیام نورانی و پربرکت حضرت آیت‌الله العظمی امام خامنه‌ای متبرک شده است و لذا خوشحالیم که عوامل سیاست‌گذاری، مدیریتی و اجرایی کنگره توانستند با عزم جدی این برنامه عظیم را سامان بخشیده و محضر مراجع عظام تقلید در ایران و عراق را درک کنند. همان‌گونه که مشاهده فرمودید، هم از افاضات مراجع معظم تقلید ایران بهره‌مند شدیم و هم در نجف اشرف شرف حضور یافتیم، هرچند توفیق ارائه مطالب در آنجا حاصل نشد.
رهبر معظم انقلاب فرمودند جای چنین کنگره‌ای برای بزرگداشت مرحوم نائینی خالی بود و کار بسیار خوبی انجام شده است. معظم له همچنین تأکید کردند که تصمیم برگزاری اختتامیه در جوار بارگاه ملکوتی امام رضا علیه‌السلام تصمیمی نیکو و شایسته است.
به لطف الهی، با هماهنگی و ارتباط صمیمانه میان حوزه‌های علمیه ایران و عراق، افتتاحیه این کنگره در روز ششم آذرماه در نجف اشرف برگزار خواهد شد و مراسم اختتامیه نیز هشتم آذرماه در جوار بارگاه سیدالشهدا علیه‌السلام برپا می‌شود.
از همکاری صمیمانه و جدی بزرگان حوزه نجف تشکر می‌کنم. با یاری آنان توانستیم موسوعه‌ای در ۴۱ جلد از آثار فقهی، اصولی، تقریرات، دست‌نوشته‌ها و تعلیقات علامه بزرگوار، حضرت آیت‌الله نائینی، را به چاپ برسانیم. همچنین از بیت مکرم آن مرحوم، به‌ویژه آیت‌الله شیخ جعفر نائینی و خاندان ایشان، که در تأیید نهایی و گردآوری این مجموعه اهتمام فراوانی داشتند، سپاسگزارم.
کنگره با ریاست شورای علمی و دبیری شورای عالی توسط حضرت آیت‌الله استادی آغاز به کار کرد و ما قدردان هدایت‌های علمی و معنوی ایشان در این مسیر بوده و هستیم.
در کمیته‌های تخصصی فقه، اصول، اندیشه‌های سیاسی، سیره و مبانی کلامی مرحوم نائینی، پژوهش‌های عمیق و مقالات علمی بسیار ارزشمندی تدوین شد که نتایج آن در شش جلد منتشر شده است. این مجموعه علمی شامل ۲۴۷ جلد است که نسخه نرم‌افزاری آن نیز در اختیار پژوهشگران قرار خواهد گرفت.
به برکت عنایات حضرت ولی‌عصر عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف و با دعای خیر مراجع و علمای بزرگ، افتتاحیه و اختتامیه این کنگره بین‌المللی در نجف و کربلا مورد توجه خاص حضرت ولی عصر(عج) قرار گیرد.
انتخاب میرزای نائینی جلوه‌ای از فلسفه سیاسی اسلام است
استاد رضا رمضانی، دبیرکل مجمع جهانی اهل‌بیت(ع) در نشست جمعی از مهمانان کنگره بین‌المللی علامه میرزای نائینی(ره) که در مجمع جهانی اهل‌بیت علیهم‌السلام برگزار شد، بیان کرد: انتخاب میرزای نائینی(ره) با آثار عظیمش، به‌ویژه کتاب «تنبیه‌الامه و تنزیه‌المله»، جلوه‌ای از فلسفه سیاسی اسلام است. بزرگداشت چنین شخصیتی بسیار کار ارزشمندی است.
امروز باید نگاه جامعی به فقه داشته باشیم. فقه اسلام و اهل‌بیت علیهم‌السلام پاسخگوی تمام پرسش‌های دنیای مدرن است. نظام سلطه امروزه در صدد این این که نظام اومانیستی را بر جهان حاکم کند.
حوزه علمیه قم و نجف مکمل یکدیگرند، تلاش‌هایی برای ایجاد اختلاف بین این دو حوزه مانند سنتی خواندن نجف و سیاسی خواندن قم وجود داشته است، اما این دو حوزه با قدمت طولانی، مکمل یکدیگر هستند.
فقه دیگر محدود به حوزه‌های فردی نیست، بلکه در عرصه‌های اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و اقتصادی در میدان است. فقه، فلسفه عملی حکومت است و ضوابط حکمرانی را در بر می‌گیرد. ما معتقدیم فقه اهل‌بیت(علیهم‌السلام) پاسخگوی تمام پرسش‌های سبک زندگی انسانی در عصر مدرن خواهد بود و این نیاز به معارف دینی امروزه بیشتر از هر زمان دیگری دیده می‌شود.
تجلیل از میرزای نائینی، نماد تعامل حوزه‌های قم و نجف
حجت‌الاسلام والمسلمین حسینی کوهساری، معاون امور بین‌الملل حوزه‌های علمیه همچنین در سخنانی گفت: تجلیل از شخصیت‌های برجسته حوزه‌های علمیه یکی از رسالت‌ها و مأموریت‌های اصلی نهادهای علمی و دینی است. برگزاری این همایش در حقیقت بزرگداشت علم، حوزه و نهاد روحانیت در سطح بین‌الملل به شمار می‌رود.
با توجه به جایگاه نظام مقدس جمهوری اسلامی و نقش مؤثر شیعیان در جهان، امروز بیش از هر زمان دیگری نیازمند بازخوانی و معرفی شخصیت‌های تأثیرگذار حوزه‌های علمیه به جامعه جهانی هستیم. متأسفانه بسیاری از بزرگان ما برای دنیای اسلام و حتی محققان غربی ناشناخته مانده‌اند.
یکی از چهره‌های برجسته و تراز حوزه‌های علمیه، مرحوم آیت‌الله العظمی میرزای نائینی است. به دلیل جایگاه و اهمیت ایشان، یک پرونده مطالعاتی گسترده طی بیش از هشت سال درباره آثار و اندیشه‌های ایشان تدوین شد که اکنون به نتیجه رسیده است.
۴۵ جلد آثار و پژوهش‌های علمی منتشر می‌شود
در مجموع، ۴۰ جلد از این مجموعه به آثار و تقریرات مرحوم میرزای نائینی(ره) اختصاص دارد و پنج جلد دیگر شامل مقالات علمی درباره اندیشه‌های ایشان است. البته تعداد مقالات بسیار بیشتر از این بود، اما با معیارهای علمی دقیق، برگزیده‌ترین آنها انتخاب و منتشر شده است. در مجموع، این پروژه ۴۵ جلدی آماده انتشار است.
این همایش به‌صورت مشترک میان حوزه علمیه قم و حوزه علمیه نجف برگزار می‌شود. از سوی قم، مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه، شورای‌عالی حوزه و جامعه مدرسین پیگیری این برنامه را بر عهده دارند. از سوی عراق نیز، بیت آیت‌الله‌العظمی سیستانی، محور برنامه‌ریزی در نجف هستند. از نظر اجرایی نیز آستان مقدس علوی و آستان مقدس حسینی برگزاری این همایش را عهده‌دار خواهند بود.
برنامه زمان‌بندی چهار روزه در قم، مشهد، نجف و کربلا
این همایش در چهار روز برگزار خواهد شد. نخستین روز پنج‌شنبه در قم، روز دوم شنبه ۳ آبان ماه در مشهد مقدس خواهد بود و در ادامه، در روزهای ششم و هشتم آذرماه نیز برنامه‌ها در نجف و کربلا برگزار می‌شود. برگزاری این همایش در دو کشور و با مشارکت دو حوزه بزرگ قم و نجف، آن را به برنامه‌ای متمایز و اثرگذار تبدیل کرده است.
تعامل میان حوزه‌های علمیه و عالمان دین، چه در میان علمای شیعه و چه در میان علمای جهان اسلام و حتی پیروان سایر ادیان، از ضرورت‌های امروز جهان است. تحولات سال‌های اخیر نشان داده که بسیاری از آرمان‌های انقلاب اسلامی، همچون حمایت از فلسطین، نقد تمدن غرب و بی‌اعتمادی به نهادهای مدعی حقوق بشر، امروز به گفتمانی جهانی تبدیل شده است. از این‌رو، همایش میرزا نائینی علاوه بر بزرگداشت یک عالم برجسته، نمادی از تعامل سازنده حوزه‌های قم و نجف و الهام‌بخش وحدت و همکاری میان علمای جهان اسلام است.
