شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
آیین اختتامیه کنگره بین‌المللی «میرزای نائینی؛ استوانه فقاهت، معنویت و سیاست» در مشهد مقدس با حضور علما و اندیشمندان برجسته حوزه‌های علمیه برگزار شد؛ محفلی که در آن اندیشه سیاسی و اصولی نائینی از زوایای گوناگون بازخوانی شد.
به گزارش خبرنگار اجتهاد، آیین اختتامیه کنگره بین‌المللی میرزای نائینی(ره) با شعار «میرزای نائینی؛ استوانه فقاهت، معنویت و سیاست» با حضور علما، اندیشمندان برجسته حوزه‌های علمیه و مهمانان مدعو در مشهد برگزار شد. در این مراسم، استاد علی خیاط، مدیر حوزه علمیه خراسان، استاد سید احمد خاتمی، عضو هیئت رئیسه مجلس خبرگان رهبری، استاد ابوالقاسم علیدوست، عضو جامعه مدرسین حوزه علمیه قم و استاد حمید درایتی و استاد محمدحسن ربانی بیرجندی از مدرسان سطوح عالی و درس خارج فقه حوزه علمیه خراسان به سخنرانی خواهند پرداختند و ابعاد مختلف اندیشه و نهضت فکری مرحوم میرزای نائینی را تبیین کردند. گزارشی از مباحث اساتید پیش‌رویتان قرار گرفته است.
میرزای نائینی پیشگام تبیین فقه مقاومت و بنیان‌گذار اندیشه سیاسی نوین شیعه
استاد علی خیاط: مایه مباهات است که اختتامیه این کنگره عظیم علمی و حوزوی در مشهد مقدس و در جوار مضجع نورانی حضرت امام رضا(علیه‌السلام) برگزار می‌شود و حوزه علمیه خراسان افتخار دارد میزبان جمعی از علما، اساتید و مهمانان ارجمند از حوزه‌های علمیه قم، مشهد، عراق و سایر کشورها باشد. از همه عزیزان که برای تکریم این شخصیت تاریخ‌ساز و اثرگذار حضور یافتند، صمیمانه تقدیر و تشکر می‌کنم.
مرحوم میرزای نائینی از برجسته‌ترین چهره‌های فکری و سیاسی سده‌های اخیر شیعه به شمار می‌آید، زندگی پرفراز و نشیب جهادی این عالم بزرگ، تجسم تعادل میان سنت اصیل دینی و نوآوری‌های تحول‌آفرین اوست. ایشان استوانه‌ای رفیع در مکتب فقاهت نجف و از شاگردان برجسته شیخ انصاری بود که با آثار ماندگار و نظام‌مند خود، مفاهیمی نو در فقه سیاسی و اجتماعی اسلام عرضه کرد. شماری از بزرگ‌ترین مراجع تقلید از جمله آیات عظام حکیم، میلانی، حلی و بجنوردی از شاگردان او بودند که اندیشه وی را در تاریخ معاصر تداوم بخشیدند.
مرحوم نائینی از پیشگامان فقه مقاومت در برابر استعمار بود و دفاع از پیوند دین و سیاست را نه در چارچوب جدل‌های فلسفی، بلکه در عرصه عمل اجتماعی تبیین کرد. دوستی و هم‌فکری او با سید جمال‌الدین اسدآبادی و همکاری‌اش با میرزای شیرازی در جنبش تحریم تنباکو، ریشه اندیشه سیاسی او شد و در جریان مشروطه، به عنوان مشاور فکری آخوند خراسانی، نقش راهبردی ایفا کرد. کتاب ارزشمند «تنبیه‌الامه و تنزیه‌المله» موضوع حکومت دینی و عدالت اجتماعی را با بیانی روشن در حمایت از مشروطه اسلامی عرضه کرد و از همین رو، یکی از استوارترین متون فکری در تبیین مبانی حکومت ولایی به زبان فارسی شناخته می‌شود.
زمان‌شناسی نائینی و درک او از تحولات فکری و فرهنگی دوران خود، ممتاز و درس‌آموز است. در روزگاری که جهان اسلام درگیر چالش‌ها و انحرافات گوناگون بود، او پرچمدار تعامل میان فقاهت و حکمت عملی شد و با طرح مباحث نو در مشروعیت قدرت دینی، بن‌مایه‌های نظری تمدن اسلامی معاصر را پایه‌گذاری کرد. برگزاری همایش‌هایی از این دست، نه یک عمل تشریفاتی، بلکه یک ضرورت معرفتی و تاریخی برای بازشناسی میراث علمیِ عالمان مؤسس و الهام‌بخش است.
پیوند قم، نجف و مشهد؛ میراث ماندگار کنگره نائینی است
یکی از جلوه‌های معنوی این مراسم، پیوند دوباره میان سه حوزه بزرگ قم، نجف و مشهد است. این ارتباط علمی، فکری و انسانی، سرمایه‌ای ارزشمند برای امت اسلامی به شمار می‌آید که استمرار اندیشه فقاهتی و سیاسی میرزای نائینی را در سطح حوزه‌های علمیه منطقه و جهان تشیع زنده نگاه می‌دارد و مسیر آینده را برای همکاری‌های علمی و تمدنی میان عالمان و مراکز پژوهشی هموار می‌سازد.
به برکت تلاش‌های محققان در چارچوب این کنگره، بیش از چهل و یک جلد از مجموعه آثار مکتوب آن عالم ربانی گردآوری و منتشر شده است؛ آثاری که در سال‌های اخیر کمتر مورد توجه قرار داشت و اکنون می‌تواند چراغ راه پژوهشگران فقه سیاسی و اجتماعی در حوزه‌های علمیه باشد.
ضمن تقدیر از همه استادان، پژوهشگران و نهادهایی که در برگزاری این آیین علمی نقش‌آفرینی کرده‌اند، امیدواریم که «راه نائینی» به‌عنوان میراث‌دار سنت عقلانی، مجاهدانه و مردمی حوزه‌های علمیه، الهام‌بخش نسل جدید عالمان دین در مسیر احیای تمدن نوین اسلامی باشد.
قله فقاهت و اصول؛ نائینی به مثابه مجدد علم اصول
استاد سید احمد خاتمی: مرحوم میرزای نائینی نه تنها در قله فقاهت و اصول، بلکه در قله معنویت و سیاست نیز جایگاهی بی‌بدیل دارد و آثار علمی او از زوایای گوناگون، مایه افتخار حوزه‌های علمیه است.
سخن گفتن از میرزای نائینی سخن از یک منظومه کامل فکری و فقهی است که تا امروز الهام‌بخش فقها و اندیشمندان امت اسلامی است. در مجموعه آثار آن مرحوم، گران‌سنگ‌ترین مباحث فقهی و اصولی با بیانی دقیق و منسجم ارائه شده است و انصافاً میرزا نائینی فقیه پهلوانی است که در میدان علم و اجتهاد قهرمانانه کار کرده است.
۱- میرزا نائینی در قله فقاهت از برجسته‌ترین علمای قرن خود محسوب می‌شود. آثار مهم او در زمینه عبادات و معاملات، از جمله مباحث احکام خلل، قواعد فقهی، کتاب حج و آثار مرتبط با معاملات و مکاسب، نمونه‌ای از عمق فقهی این عالم بزرگ است. مرحوم نائینی با نگاه اجتهادی و جامع، قواعد فقهی را به‌گونه‌ای طرح کرد که جنبه کاربردی آن در زندگی دینی و اجتماعی آشکار است.
۲- میرزا نائینی در قله علم اصول، صاحب پایه‌گذاری مکتبی نو است که بعدها بسیاری از اصولیون از آن الهام گرفتند. آن مرحوم اصول را هم‌تراز فقه دانست و مسائلی را مطرح کرد که مستقیماً با عرصه فقه مرتبط است. تقریرات دوره اول درس او در «فواید الاصول» با تقریر مرحوم آیت‌الله میرزا هاشم آملی و تقریرات دوره دوم اسناد متقن این جایگاه علمی است. به تعبیر مرحوم آیت‌الله شیخ جواد تبریزی، «اصول میرزا نائینی دیوار به دیوار فقه است»، یعنی عملاً هر بحث اصولی وی در خدمت استنباط فقهی قرار دارد.
۳- میرزا نائینی در قله معنویت و سیاست؛ این فقیه بزرگ در سلوک عرفانی و تهذیب نفس نیز ممتاز بود. مرحوم آیت‌الله بهجت نقل می‌کرد که وقتی در کربلا تازه وارد شده بود و از پیش‌نماز مسجد پرسیدند، گفتند آقای نائینی است؛ دیدم نمازش چنان حالت خشوع و لرزشی دارد که نشانه عمق ارتباط او با حق است. میرزا نائینی از شاگردان برجسته ملا حسینقلی همدانی و مرتبط با عرفای واصل عصر خویش بود و در همان مسیر تربیت نفوس و تزکیه اخلاقی حرکت می‌کرد.
۴- میرزا نائینی در قله تربیت شاگردان؛ درس ایشان جایگاه طلاب مبتدی و متوسط نبود، بلکه مراجع و علمای برجسته‌ای همچون میرزا حسن بجنوردی، آیت‌الله خوئی، آیت‌الله میلانی و دیگر بزرگان از درس او بهره می‌بردند و این نشان از وسعت علمی و تربیتی آن مرحوم دارد.
نقش تاریخی میرزا نائینی در عرصه سیاست و بیداری اسلامی
میرزا نائینی صاحب مکتب سیاسی و نظریه‌پرداز امت اسلامی است. او از نزدیک با سید جمال‌الدین اسدآبادی مراوده داشت و در نهضت تنباکو در کنار میرزا شیرازی حضور یافت، در نهضت مشروطه مشاور مرحوم آخوند خراسانی بود و بیانیه‌های سیاسی آن دوره به قلم وی نگاشته می‌شد. همچنین در جهاد علیه بیگانگان در کنار مرحوم عبدالله مازندرانی و در نهضت اسلامی ملت عراق همگام با مرحوم سید ابوالحسن اصفهانی نقش‌آفرینی کرد.
میرزا نائینی صاحب مکتب فکری و سیاسی است که توانست دین را در متن اجتماع معنا کند و عقلانیت حوزوی را با معنویت و عمل سیاسی پیوند دهد؛ بدین‌سان، نام و اندیشه او همچنان زنده و الهام‌بخش مسیر تحول در حوزه‌های علمیه است.
در جمع علما، هنر در کم‌گویی است، زیرا انسان هرچه کمتر سخن بگوید عقل خود را بیشتر نشان می‌دهد و این ویژگی در شخصیت مرحوم نائینی به‌خوبی مشهود است. او به‌جد معتقد بود که دین از سیاست جداشدنی نیست و در گفتار، رفتار و آثار علمی خویش، این پیوند را با متانت و عقلانیت اثبات کرد. در کتاب گران‌سنگ «تنبیه‌الامه و تنزیه‌المله» با استناد به قرآن کریم و نهج‌البلاغه، تفسیر دقیق و علمی از اسلام سیاسی ارائه داده است. شهید مطهری نیز بر همین اساس تصریح می‌کند که هیچ‌کس به اندازه علامه نائینی موفق به تبیین مبانی سیاسی و اجتماعی اسلام در قالب استدلال و استشهاد قرآنی و علوی نشده است.
عدالت، محور اندیشه نائینی در برابر استبداد
هدف این عالم ربانی، نه آزادی به هر قیمت، بلکه تحقق «عدالت» و مبارزه با «ظلم» بود و اساساً مشروطیت را ابزاری برای تربیت جامعه و تقلیل ظلم بر مردم می‌دانست. مبارزه با استبداد نزد نائینی هرگز به جابجایی سلطنت‌ها یا تغییر ظاهری قدرت خلاصه نمی‌شد، بلکه ریشه در فهم دینی و قرآنی از عدالت داشت. آنگونه که مقام معظم رهبری فرموده‌اند، کلمه مشروطه گرچه واژه‌ای بیگانه است، اما نائینی مشروطیت را تنها در ذیل عدالت الهی معنا می‌کرد، ایشان با تکیه بر همین انگیزه ظلم‌ستیز، در مبارزه فکری خود قربانی طاغوت زمان شد و نشان داد که آرمان او چیزی فراتر از دگرگونی سیاسی سطحی بود.
وقتی مرحوم آخوند اهداف نهضت را بیان کرد، سیدکاظم یزدی با صداقت فرمود «حرف‌های قشنگی است اما نخواهد شد»، و این جمله گویای پیچیدگی مسیر اصلاح دینی در آن دوران است.
برخی در نجف، به‌دلیل برداشت‌های نادرست، از نائینی خواستند انتشار کتاب را متوقف کند، اما واقعیت آن است که ایشان با این اقدام می‌خواست فریاد بزند که آنچه تحت عنوان مشروطه برآمده، انحراف از هدف اصلی عدالت‌خواهانه بوده است. چنان‌که مرحوم آقای سیدمحسن امیر جبل عاملی و صاحب کتاب «معارف الرجال» نیز نقل کرده‌اند، نائینی در این تصمیم، سیاست و تدبیر الهی را لحاظ کرد تا حقیقت تشیع سیاسی محفوظ بماند.
از نظر نائینی، مبارزه با ظلم، مبنایی قرآنی و حدیثی دارد و جدایی آن از معارف دینی، بی‌معناست. مرحوم نائینی با جمع‌آوری موقت کتاب خود، بر این نکته تأکید داشت که هدف علمای دین هرگز قربانی شدن شیخ فضل‌الله یا تقابل با مرجعیت نبوده، بلکه حفظ ارزش‌های الهی در ساحت حکومت و جامعه بود.
کتاب «تنبیه‌الامه» ابتدا در سال ۱۳۲۷ قمری در بغداد به پایان رسید و همان سال چاپ شد؛ به‌صورت هم‌زمان، در تهران شیخ فضل‌الله نوری در سیزدهم رجب به شهادت رسید، و همین تقارن تاریخی نشانگر عمق پیوند میان فکر و فداکاری در آن دوره است.
مقام معظم رهبری فرمودند اندیشه نائینی، بذر حکومت اسلامی را در دل تاریخ شیعه کاشت. امام راحل عظیم‌الشأن این اندیشه را «تکمیل‌شده تنبیه‌الامه» دانست و ولایت فقیه را استمرار همان خط روشنگری معرفی کرد که امروز در پرتو زعامت آیت‌الله امام خامنه‌ای به شجره طیبه‌ای تبدیل شده است.
حوزه علمیه خراسان پیشگام در دفاع از آرمان‌های انقلاب
سابقه حوزه علمیه خراسان در صیانت از ارزش‌های دینی و مبارزه با استبداد درخشان است. این حوزه در تاریخ معاصر همواره پیشگام حرکت‌های انقلابی و مردمی بوده است. ریشه بسیاری از قیام‌های دینی و اجتماعی از مشهد و خراسان آغاز شده است. در سال ۱۳۱۴، هنگامی که استبداد رضاخانی به ارزش‌های اسلامی تعرض کرد، بزرگان خراسان از جمله مرحوم آیت‌الله سیدحسین قمی با صلابت و ایمان در برابر طغیان ایستادند، اعتراض کردند، تبعید شدند و در مسجد گوهرشاد برای حکم الهی حجاب تحصن نمودند؛ حرکتی که نقطه درخشان تاریخ روحانیت و نماد ایستادگی در برابر ظلم بود.
حوزه علمیه خراسان از آغاز تا امروز پرچمدار انقلاب بوده است. امروز نیز انتظار همین است، همان‌گونه که فرزند حوزه خراسان در خط مقدم دفاع از دین و نظام ایستاد و عالی عمل کرد، تا جایی که غربی‌ها این حکیم فرزانه را دوراندیش‌ترین رهبر جهان خطاب می‌کنند. انقلاب اسلامی امانتی الهی است که به دست ما سپرده شده و باید با شکر و عمل صالح از آن پاسداری کنیم؛ چنان‌که قرآن کریم می‌فرماید: «ثُمَّ جَعَلْنَاکُمْ خَلَائِفَ فِی الْأَرْضِ لِنَنْظُرَ کَیْفَ تَعْمَلُون» (یونس، آیه ۱۴)
سه خصوصیت محوری مدرسه میرزای نائینی
استاد حمید درایتی: مرحوم نائینی یکی از برجسته‌ترین فقها و اصولیینی است که تاریخ تشیع به خود دیده است. در وقت اختصاص داده شد، به بیان سه خصوصیت محوری در اندیشه میرزای نائینی می‌پردازم:
۱- شخصیت نظریه‌پرداز و جهش‌دهنده علم اصول
بزرگان زیادی بوده‌اند که با تقریر خوب از آرای پیشینیان، یا ترجیح رأی از آراء موجود، یا ارائه تفسیر جدید، و یا مهندسی و معماری مناسب برای اطلاعات تولیدشده، به رشد علمی کمک کرده‌اند. با این حال، برخی از بزرگان در تاریخ حوزه‌های علمیه نه تنها به رشد علم کمک کردند، بلکه موجب جهش علم شدند. محقق نائینی از جمله همین شخصیت‌های برجسته است. دلیل این جهش آن است که ایشان آراء و انظار بدیع و مهمی در علم اصول ابداع کرده که توانسته است بسیاری از مشکلات و ابهام‌های این دانش را به خوبی حل کند. این خصوصیتی است که در فکر و آرای مرحوم نائینی دیده می‌شود .
۲- مؤسس یک مدرسه فکری منسجم
دومین خصوصیت مرحوم نائینی متخصص بودن در تأسیس یک مدرسه فکری است. مدرسه فکری مکتبی است که دارای سه ویژگی عمده باشد:
الف) پرداختن به مبانی نظری و شالوده فکری
تأسیس یک مدرسه فکری مستلزم آن است که حتماً بر شالوده و مبانی فکری یک دانش، هم آراء داشته باشد و هم اظهارنظر قاطع کند. بدون پرداختن درست به مبانی فکری و ساختارهای نظری دانش اصول و ارائه رأی متقن، نمی‌توان یک مدرسه فکری را تأسیس کرد . مرحوم نائینی در این زمینه به خوبی عمل کرده است؛ از مباحث «حسن و قبح» و آرای ایشان در این حوزه، تا مباحث «طلب و اراده» و تعریفی که از اراده ارائه می‌کند، و همچنین بحث «حقیقت حکم» و «واقعیت اعتباریات» و رابطه بین حکم، اعتبار و عالم واقع .
نکته مهم در مبانی فکری نائینی: یکی از اموری که مرحوم نائینی بر آن اصرار دارد، این است که هرچند حقیقت حکم، اعتبار است، اما این اعتبار به هیچ وجه منقطع از واقعیت نیست. این ارتباط در دو ساحت وجود دارد:
۱. مقام جعل: ایشان رابطه تبعیت احکام را شناسایی کرده است. مرحوم نائینی حتی بحث اجتماع ضدین را در این عالم، به لحاظ مبدأ ، معنادار می‌داند.
۲. عالم فعلیت: ایشان فعلیت را به تحقق موضوعات خارجی تعریف می‌کند و از این جهت رابطه بین اعتبار و واقعیت را در ابعاد مختلف علم اصول خود به خوبی شناسایی و از آن دفاع می‌کند.
اگرچه آرای مرحوم نائینی قابل نقد است، اما ایشان افق‌ها و ساحت‌های زیبایی را در علم اصول باز کرده که نقدهای بعدی و تکمیل‌ها، بر اساس همین مباحث مطرح شده توسط ایشان صورت گرفته است.
ب) انسجام، انتظام و ترابط درونی
نکته دوم در یک مدرسه فکری، نقش بسیار اساسی انسجام و انتظام است. گاه عالمی در مسئله‌ای رأیی اتخاذ می‌کند اما توجه ندارد که این رأی ممکن است در مسائل دیگر غیرقابل التزام باشد، و چه بسا در اصول چیزی را انتخاب می‌کند اما در فقه ملتزم به آن نیست.
از خصوصیات مدرسه اصولی مرحوم نائینی، انسجام بین انظار و آراء و مسائلی است. نائینی دقیقاً به نقش رابطه درونی دانش اصول توجه دارد. به نظر می‌رسد مرحوم نائینی به زیبایی پایه‌ها و سازه‌های دانش اصول را شناسایی کرده و می‌داند که این دانش بر چه شالوده و پی‌ریزی مبتنی است و چگونه باید بین مسائل تا انتهای دانش ترابط برقرار کند. این انسجام درونی مسائل، ایشان را در ردیف مؤسسین یک مدرسه یا مکتب اصولی قرار داده است.
ج) روشمندی
نکته سوم در تأسیس مدرسه فکری، روشمندی است. با بررسی میدانی آراء مرحوم نائینی در ابواب مختلف، در پی شناسایی و فهم روش حل مسئله ایشان بوده‌اند. نائینی یکی از روشمندترین اصولیینی بود که ملتزم به روش بود و با یک روش مشخص مسائل را حل می‌کرد. از این جهت، ایشان در حقیقت مؤسس یک مدرسه فکری اصولی بوده است .
۳– کاربردی‌سازی قواعد اصولی (معیارسازی)
سومین ویژگی مهم مرحوم نائینی، تلاش‌های ایشان در کاربردی‌سازی قواعد اصولی است. نقصی که احساس می‌شد و مرحوم نائینی برای رفع آن اقدام کرد، این بود که گاه نتایج مسائل اصولی، نقطه آغاز عملیات فقهی نبود .
دلایل این نقیصه:
۱. کلی بودن نتایج برخی قواعد اصولی: در برخی از قواعد اصول، نتایج به دست آمده خیلی کلی هستند. منظور از کلی، شمولیت نتیجه نیست، بلکه این نتیجه فروضی دارد که ممکن است بعد از تأمل، نتایج مختلفی داشته باشد و به این کلیت نمی‌توان در استنباط فقهی از قاعده اصولی بهره برد.
۲. ابهام قواعد: گاهی بعضی از قواعد اصولی ابهام دارند و نیاز به یک بحث علمی و معیارسازی دارند تا پس از آن بتوان در استنباط فقهی از آن‌ها بهره برد.
مرحوم نائینی از شخصیت‌هایی است که در این کاربردی‌سازی مباحث و قواعد اصولی و بهره بردن آن‌ها در مباحث فقهی، سعی زیبایی کرده است، اگرچه این تلاش در تمام موارد اصول ایشان قابل مشاهده نیست.
مثال: استصحاب عدم ازلی
نتیجه کلی اصولیون: اگر «عدم» مأخوذ، عدم محمولی باشد، استصحاب جایز است؛ اما اگر عدم نعتی باشد، استصحاب عدم ازلی جایز نیست.
نقطه ابهام: اصولیون پس از آن، به این مسئله نپرداخته‌اند که معیار تمایز عدم محمولی از عدم نعتی چیست؛ یعنی مسئله به همین کلیت خاتمه یافته است.
تلاش نائینی برای معیارسازی: مرحوم نائینی به دنبال ارائه معیار برای تعیین این است که عدم در کجا محمولی و در کجا نعتی است تا مسئله به کلیت واگذار نشود.
معیار نائینی: ایشان می‌فرمایند هرگاه عرضی و محلش باشد، آن عرض، وجود نعتی دارد و عدم آن عرض نیز عدم نعتی است. اما هرگاه دو عرض برای دو محل باشند، حتماً این عدم، محمولی است؛ کما اینکه اگر دو جوهر باشند، عدمشان عدم محمولی می‌شود.
صرف‌نظر از تمام یا دقیق بودن این معیار (که حتی مرحوم آقای خویی در آن تردید دارند)، این معیارسازی تلاشی است که مرحوم نائینی در زمینه‌های مختلف قواعد اصولی انجام داده است تا قاعده را از آن ابهام یا کلیت، به سمت عملیاتی شدن سوق دهد.
تأثیر معیارسازی: باز شدن این ساحت و میدان توسط مرحوم نائینی، برای شفاف‌سازی قاعده و خارج کردن آن از کلیت و ابهام، سبب شده است که بزرگان دیگر نیز به تبع ایشان وارد این عرصه شوند. برای مثال، مرحوم آقای خویی بعد از ایشان وارد بحث شده و معیار دیگری را پیشنهاد می‌کند (مانند اینکه اگر قضیه معدوله باشد، عدم نعتی و اگر محصله باشد، می‌تواند محمولی باشد) استاد درایتی در پایان سخنان خود تأکید کرد که در مباحث اصولی مرحوم نائینی، به دنبال ارائه معیارهای کمی است تا بتوان قواعد را در استنباط فقهی به درستی استفاده کرد.
لزوم بازخوانی اندیشه علامه نائینی در بستر زمانه معاصر
استاد ابوالقاسم علیدوست: برگزاری این کنگره ارزشمند از پنج سال پیش آغاز شد و پنج کمیته اصلی در حوزه‌های فقه و اصول، اندیشه سیاسی، سیره و زندگی، علوم قرآن و حدیث و مبانی کلامی تشکیل شد. در رأس هر کمیته، چهره‌های برجسته و متخصص آن رشته حضور یافتند و صدها نفر به صورت مستقیم یا غیرمستقیم در این فرآیند علمی سهیم بودند. حاصل تلاش‌های صورت‌گرفته، تدوین مجموعاً چهل‌وهفت جلد کتاب شامل چهل جلد موضوعی، پنج جلد مجموعه مقالات، یک جلد چکیده و یک جلد مدخل بوده است که از میان ۳۰۰ مقاله ارسال‌شده به دبیرخانه، ۱۰۰ مقاله برگزیده و تألیف شد. این مجموعه‌ها اکنون به صورت رسمی در پنج جلد به چاپ رسیده و در اختیار محققان قرار گرفته است. بزرگان شبانه‌روز برای تحقق اهداف علمی این کنگره کوشش کردند و سزاوار است از آنان با احترام و تقدیر یاد شود.
اگر نائینی امروز بود …
از ابتدا تصمیم گرفتیم نائینی را «آنگونه که بود» و بدون هیچ‌گونه گزینش یا بازسازی ارائه کنیم تا آثار وی با اصالت بیان و بی‌هیچ تعدیل یا تفسیر رسانه‌ای در اختیار جامعه علمی قرار گیرد.
آثار او از یک سو بر اصالت فقه و سنت شیعی در عرصه سیاست تأکید می‌کند، امری که به روشنی در فرمایشات مقام معظم رهبری نیز بازتاب یافته است، و از سوی دیگر، با انواع استبداد از جمله استبداد دینی و تنگ‌نظری‌های فکری به شدت مقابله می‌کند.
خوشبینم که مدیریت فعلی حوزه خراسان می‌تواند میرزا نائینی را صد سال به جلو آورد و افکار او را در قالب اندیشه‌های روز مورد گفت‌وگو قرار دهد. نائینی اگر امروز بود، همچنان بر دو عنصر بنیادین تأکید می‌کرد: حفظ اصالت فقه و رعایت مقتضیات معاصرت. هر کدام از این دو اصل اگر کمرنگ شود، جامعه علمی دچار آسیب می‌گردد، زیرا ناموس فقاهت شیعه مبتنی بر انضباط فقهی است و نباید به هیچ بهانه‌ای از روش‌های متقن فقاهت جواهری فاصله گرفت.
فقه سنتی به معنای جمود نیست، بلکه در آثار فقهای بزرگ چون شیخ طوسی، شیخ مفید، علامه حلی، محقق ثانی و شهید اول، نائینی و دیگران، جمع میان اصالت، عمق و نواندیشی دیده می‌شود. مرحوم نائینی، برخلاف برخی معاصرین که تنها به ظاهر بحث پرداخته‌اند، معنا و عمق این قاعده را فهم کرده و حتی در مستحبات نیز اصل عقلانیت را جاری دانسته است. دفاع او از عقلانیت شرعی و فقهی نشانگر تأکید بر اصالت و معاصرت در کنار هم است.
گستره فقه و شریعت در اندیشه نائینی
از نظر این فقیه ژرف‌نگر، باید ساحت قانون‌گذاری و اجرا از یکدیگر تفکیک شود و مجلس شورای اسلامی به جای صدور احکام، در حوزه برنامه‌ریزی کلان ایفای نقش کند. این نگاه، ریشه در تلاش نائینی برای تعریف دقیق جایگاه فقاهت، اجتهاد و عقلانیت در نظام اجتماعی دارد و زمان آن رسیده است تا حوزه‌های علمیه به ویژه حوزه خراسان این مباحث را به صورت زنده و روزآمد مطرح کنند.
حوزه علمیه اگر می‌خواهد بالنده بماند، باید میرزا نائینی امروز را بشناسد، او را در متن قرن پانزدهم بیاورد و آن اندیشه زنده را به گفت‌وگو در سطح فقاهت معاصر تبدیل کند.
پیشنهاد می‌دهم در حوزه علمیه خراسان، کتاب «تنبیه الامه و تنزیه المله» در قالب درس خارج مورد توجه جدی قرار گیرد تا این میراث فکری به صورت فعال در مباحث فقه سیاسی معاصر حضور یابد. انتخاب حوزه علمیه مشهد برای عهده‌داری این طرح می‌تواند نقطه آغاز پررنگی در حرکت علمی حوزه‌ها باشد، مشروط بر آنکه اداره و تدریس چنین درسی بر عهده اساتیدی قرار گیرد که از گفتمان فقه سیاسی و مباحث روز آگاهی عمیق داشته باشند.
امروز نیازمند آنیم که در کنار بزرگ‌داشت جایگاه آیت‌الله نائینی در قله‌های فقه و اندیشه سیاسی، به بازسازی تفکر او در زمینه مسائل معاصر بپردازیم و ببینیم اگر نائینی خود در شرایط امروز حضور داشت چه رویکردی اتخاذ می‌کرد.
شایان ذکر است، در این مراسم، حجت‌الاسلام والمسلمین حسینی کوهساری، معاون بین‌الملل حوزه‌های علمیه؛ حجت‌الاسلام والمسلمین سید نبا الحمامی، نماینده هیئت عتبه علویه و حجت‌الاسلام والمسلمین محمدحسن ربانی بیرجندی در سخنانی به زبان عربی به نکاتی درباره کنگره و اندیشه محقق نائینی پرداختندد در پایان مراسم با حضور اساتید حاضر از برخی آثار کنگره رونمایی شد.
