نظر آیت‌الله بروجردی درباره پابوسی و عتبه‌بوسی/ مهدی مسائلی

شبکه اجتهاد: بر پایه‌ی دیدگاه مرحوم آیت‌الله سید حسین بروجردی‌ (۱۲۵۴ـ۱۳۴۰ش)، صورت و شکل سجده، اختصاص به عبادت خداوند متعال دارد؛ ازاین‌رو ایشان هرگونه رفتار مشابه با سجده، همچون پابوسی یا بوسیدن عَتبه‌ی حرم امامان(ع) ـ یعنی قسمت پایینی چهارچوب درِ ورودی حرم ـ را به‌شدت نهی می‌کردند. در این نوشتار، برخی خاطرات شاگردان و نزدیکان آن فقیه بزرگوار در این‌باره نقل می‌شود. بااین‌حال، یادآوری این نکته ضروری است که بسیاری از علما و مراجع شیعه چنین نظری ندارند و با اعمالی همچون عتبه‌بوسی- اگر به قصد سجده بر امامان نباشد- مخالفتی ندارند.

۱. خاطره شیخ مجتبی محمدی عراقی

مرحوم آیت‌الله شیخ مجتبی محمدی عراقی (۱۲۹۳-۱۳۸۰ش) در کتاب همراه با خورشید بیان می‌کند:

«ایشان(آیت‌الله بروجرودی) می‌فرمودند: اعمال و کار ها و مشاغل مردم دو قسم است: اول؛ عناوین قصدیه و دوم؛ عناوین غیرقصدیه. یعنی بعضی از کارها با قصد و عزم و اراده به آن کار صورت می‌گیرد، مانند کارها و مشاغل روزمره مردم از قبیل رفتن و آمدن، گفتگو کردن، غذا خوردن، آشامیدن، خوابیدن و بیدار شدن إلى غیر ذلک. و بعضی دیگر اگر قصد و عزم و اراده به آن عمل هم نباشد، نتیجه حاصل می‌شود و سجده از قسم دوم است؛ مثلاً اگر شخصی قصد سجده هم نداشته باشد و همین مقدار که پیشانی را به زمین بگذارد اگرچه مع الواسطه هم باشد این کار سجده شمرده می‌شود، و لذا بوسیدن پا و یا بوسیدن عتبه‌ی در را در عتبات مقدسه حرام و غیر جایز می‌دانستند. پس از نقل این فتوا قصه جوان هندی را بخوانید. شبی از شب‌ها بعد از فراغ از نماز جماعت مغرب و عشاء در صحن مسجد اعظم به منظور فرار از هجوم جمعیت برای دست‌بوسی حضرت آیت‌الله بروجردی به نظر رسید پس از پایان نماز جماعت آقا را از درب زیر گنبد ببریم و درب را فوراً ببندند که در نتیجه مسیر حضرت آیت‌الله معلوم نشود به همین قسم عمل شد این جانب و حاج احمد خادمی زیر بازوی حضرت آیت‌الله را گرفته و روانه درب زیر گنبد شده و به محض ورود به مسجد زیر گنبد و بسته شدن درب، یک جوان هندی که خود را پشت در پنهان کرده بود و نمی‌دانم از کجا مطلع شده بود بی‌اختیار روی قدم‌های آیت‌الله افتاد، حضرت آیت‌الله با کمال اوقات تلخی عصایی به کمر جوان هندی آشنا ساختند و فرمودند: «این عمل تو سجده است و سجده برای غیر خداوند حرام است». جوان هندی با حال غم و اندوه در گوشه‌ای از مسجد رفت، چون چند قدم که دور شدیم به حاج احمد فرمودند: «آن جوان را بخوان که بیاید.» جوان هندی که آمد، حضرت آیت‌الله دست در بغل نموده و مقداری پول به او مرحمت فرمودند و مجدّداً اظهار فرمودند: این عمل شما حرام است و سجده شمرده می شود و سجده هم برای غیر خداوند جایز نیست.»( همراه با خورشید، ص۳۹ -۴۰)

در کتاب همراه با خورشید بعد از این خاطره، شیخ مجتبی عراقی به نقل روایتی می‌پردازد که حکایت از بوسیدن پای امام دارد و روایتی نیز طبق نظر مرحوم بروجردی نقل می‌کند. در کتاب الگوی زعامت (زندگی نامه آیت‌الله بروجردی)، در ادامه نقل این‌ خاطره از قول وی آمده است:

من عرض کردم: آقا حضرتعالى می‌فرمائید که سجده از عناوین غیر قصدیه است در حالى‌که ما این حالت را در روایات و در افعال علماء زیاد داریم: ابى حمزه ثمالى وقتى خدمت حضرت سجاد (ع) رسیدند، دیدند حضرت على بن الحسین(ع) روى یک قبرى ایستاده است و زیارت می‌خوانند، در روایت دارد که ابى‌حمزه خم شد و قَبَّلَ على یَدیه و رِجلَیه. (دو دست و دو پاى حضرت را بوسید) گفتم:« آقا، قبل یَدَیه خوب می‌پذیریم، اما قبل رِجلَیه، که اگر سجده از عناوین غیر قصدیه باشد سجده محسوب می‌شود پس چرا ایشان سجده کرده است؟!» ایشان ساکت شدند و چیزى نفرمودند و فردا هم در جلسه استفتائات شرکت نکردند و پس‌فردا، به محض ورود فرمودند: «نه خیر سجده از عناوین غیر قصدیه است و سجده است و سجده براى غیر خدا جائز نیست.» البته در آن حالت و آن موقع کسى جرات نمى‌کرد به ایشان حرفى بزند و بحث کند.»

مرحوم شیخ مجتبی عراقی در انتهای کتاب همراه با خورشید، کرامتی از خاکسپاری آیت‌الله بروجردی نقل می‌کند بدین مضمون که وقتی تلقین مرحوم بروجردی را در داخل قبر می‌خواند، صدای هَمهَمه و تکرار ایشان را می‌شنیده است. چند روز بعد وی این داستان را برای میرزا مهدی بروجردی (پدرزن آیت‌الله گلپایگانی) نقل می‌کند، او نیز می‌گوید: «من هم بعد از تمام تغسیل و تکفین این مرجع و پناه‌گاه شیعه آیت‌الله بروجردی خواستم کف پای ایشان را ببوسم که نا گاه متوجه شدم پاها را جمع کردند.» (همراه با خورشید، ص۱۶۰)

۲. خاطره مرحوم آیت‌الله فاضل لنکرانی

مرحوم آیت‌الله محمد فاضل لنکرانی (۱۳۱۰ش-۱۳۸۶ش) نقل کرده‌اند:

روزى ایشان (مرحوم بروجردی) مى‌خواستند جایى بروند، من هم خدمت ایشان بودم، از در منزل که بیرون مى‌آمدند یکى از زوار که پیرمردى بود آمد جلوى آیت‌الله بروجردى و اُفتاد به پاى ایشان که اظهار ادب کند. آیت‌الله بروجردى این کار را حرام مى‌دانست و معتقد بود: شرک است، از این روى شدیدا عصبانى شد و عصایش را محکم کوبید به کمر پیرمرد. در همین حال فریاد مى‌زد: «این عمل شرک است، حرام است و…» بعد چند قدمى که رفتند برگشتند و پیرمرد را خواستند. ابتدا با نرمى به او فرمودند: «این کار اشتباه و شرعا حرام است.» به دستور دادند: به پیرمرد پول بدهند. یادم هست پولى که براى جبران ناراحتى پیرمرد به دستور آقا دادند بسیار زیاد بود.(گفتگوی مجله حوزه با آیت‌الله فاضل لنکرانی، شماه۴۳ و۴۴.)

۳. خاطره آیت‌الله سید حسین بُدَلا

مرحوم آیت‌الله سید حسین بُدلا در بیان خاطراتش از مرحوم بروجردی می‌گوید:

آن مرحوم در سفرشان به مشهد، هنگام ورود به حرم حضرت رضا(ع)، افرادی را می‌دیدند که در زمان ورود به رواق‌ها، به سجده می‌افتادند. ایشان بی‌درنگ به آنها تذکر می‌دادند که فراموش نکنید که سر به عنوان سجده بر زمین نهادن جز برای خدا، حتی اگر امام رضا(ع) باشد، جایز نیست. اگر هم می‌خواهید سجده شکر انجام دهید اینجا جایش نیست.

آقای بروجردی در قم هم که بودند، هنگام ملاقات اگر اشخاصی، علاوه بر بوسیدن دست ایشان، پیشانی هم بر دست ایشان می‌گذاشتند آن مرحوم ناراحت می‌شدند و دستشان را می‌کشیدند و می‌گفتند، پیشانی گذاشتن برای غیر خدا جایز نیست. در حد بوسیدن، که من سر شما را ببوسم و شما دست مرا ببوسید، اشکالی ندارد؛ اما پیشانی بر دست مخلوق گذاشتن به هیچ عنوان صلاح نیست. مرحوم حاج احمد، گماشته‌ی ایشان هم می‌گفت: چه بسیار عصاهایی که بر سر افراد به خاطر حرفها و نظریات باطلی که داشته‌اند، شکسته شده است. (هفتاد سال خاطره از آیت‌الله بُدلا، ص۱۸۳.)