نقد بررسی روش شناسی احادیث اجتماعی

حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر محمدرضا ضمیری عضو هیئت علمی دانشگاه پیام نور قم و رئیس دانشگاه پیام نور واحد جعفریه، طی سخنانی به بررسی روش شناسی احادیث اجتماعی پرداخته است که در ادامه می‌آید.

شبکه اجتهاد: احادیث سخنانی هستند که ناظر به فعل، قول و تقریر معصومین علیهم‌السلام هستند. با توجه به این که انسان‌ها دارای حداقل چهار نوع رابطه هستند، مقصود از احادیث اجتماعی احادیثی است که ناظر به رابطه انسان‌ها با یکدیگر است. به سخن دیگر، منظور از احادیث اجتماعی افعال، ‌اقوال و تقریراتی از معصومان علیهم‌السلام است که ناظر به رابطه انسان‌ها با یکدیگر است.

در یک تقسیم‌بندی، احادیث اجتماعی را می‌توان به دو دسته اصلی تقسیم کرد:‌

الف) احادیثی که جنبه توصیفی دارند و ناظر به به بیان رابطه میان متغیرها هستند. مانند «الملک یبقی مع الکفر و لایبقی مع الظلم»، یا «الناس بخیرٍ ما تفاوتوا، فاذا استووا هلکوا»؛ که ناظر به وجود تفاوت میان اعضای جامعه است.

ب) احادیثی که جنبه هنجاری دارند و مُعظم احادیث را نیز تشکیل می‌دهند. مثل این که دروغ نگویید، غیبت نکنید، امانت‌دار باشید و مانند آن.

اصول حاکم بر مراجعه به احادیث اجتماعی

برای شناخت و استفاده از روش‌ها، اصولی را باید مدنظر قرار داد:

الف) نگاه مجموعه‌ای خانواده‌ حدیثی به احادیث داشتن

ب) توجه به حجیت ظواهر احادیث

ج) توجه به منبع صدور احادیث

د) توجه به نگاه بین‌رشته‌ای و تعامل علوم اجتماعی و احادیث

روش‌های شناخت احادیث

۱- استفاده از موضوعات رایج در علوم اجتماعی و انطباق احادیث با آنها. مانند قشربندی اجتماعی،‌ نابرابری اجتماعی و مانند آن.

۲- روش مقایسه‌ای؛ مثل این که در علوم اجتماعی عوامل سرقت ذکر می‌شود، عوامل سرقت در احادیث نیز استخراج شود و این دو با هم مقایسه شود.

۳- روش استنطاقی؛ به این بیان که پرسش‌ها از علوم اجتماعی اخذ شود و پاسخ آنها از احادیث داده شود. مانند کتاب «ده پرسش از دیدگاه جامعه‌شناسی». برای مثال معیار قشربندی اجتماعی چیست؟ ماکس وبر می‌گوید: قدرت، ثروت و منزلت ملاک قشربندی است، یا مارکس علت آن را تضاد طبقاتی ذکر می‌کند، اما وقتی به احادیث مراجعه کنیم می‌بینیم در احادیث نیز به این موضوع اشارات قابل توجهی شده است.

۴- روش تحلیل محتوا؛ به این صورت که ببینیم در روایات تأکید روی چه چیزهایی است. مانند تقوا، عدالت و مانند آن.

۵- افزون بر این، از روش‌های دیگر مانند روش فرضیه‌ای، روش تفهمی، روش تجربی، روش شهید صدر و غیر آن نیز می‌توان استفاده کرد.

(ارائه شده در نشست علمی کرسی نقد بررسی روش شناسی احادیث اجتماعی که به همت مرکز مطالعات فرهنگی ـ اجتماعی و انجمن مطالعات حوزه علمیه و دانشگاه علوم و حدیث در مرکز همایش‌های غدیر دفتر تبلیغات اسلامی برگزار شد)