شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
پژوهش «روایات سیاسی غررالحکم» درصدد است با گزینش روایات عرصه سیاست و حکومت، از کتاب «غررالحکم»، و با دسته بندی و ایجاد نظام منطقی برای این روایات، نظامی از روایات تخصّصی گستره سیاست و حکومت را در راستای اداره مطلوب حکومت اسلامی، به محققان، سیاستمداران، کارگزاران و حاکمان اسلامی ارائه نماید.
به گزارش شبکه اجتهاد، پروژه «روایات سیاسی غررالحکم» درصدد است روایات مستند به حضرت علی (ع) به عنوان تنها امامی که از حاکمیّتی مقتدر بر سراسر جهان اسلام برخوردار بوده و الگویی در حکومت‌داری سایر حاکمان و کارگزاران محسوب می‌شود را مدّ نظر قرار داده و با محوریّت کتاب شریف «غررالحکم و دررالکلم» مجموعه‌ای از کلمات ایشان که در راستای اداره مطلوب حکومت، مورد ارزیابی قرار می‌گیرد و عمدتاً ذیل اخلاق عملی سیاسی جای می‌گیرد را محور تحقیق قرار داده و ضمن تقسیم بندی متناسب با روایات این کتاب، پاسخگوی نیازهای مرتبط با اداره مطلوب حکومت در جامعه اسلامی باشد.
بیان مسئله پژوهش:
کتب روایی، سخنان و کلمات پیامبر (ص) و سایر معصومان (ع) که به روایات مشهور شده است، پس از قرآن، به عنوان اساسی‌ترین منابع آموزه‌های شریعت محسوب می‌شود. این روایات که توسّط ناقلان اخبار در طول زمان‌های حضور اهل بیت (ع) به خصوص در عصر غیبت، نقل می‌شده است، توسّط محدّثین، در کتب روایی گردآوری و ثبت شده است. این روایات که مشتمل بر مجموعه‌ای از کلمات گران‌قدر است به عرصه‌های مختلفی از زندگی انسانی مربوط است. از سال‌های تدوین کتب روایی، همواره حیثیت عمومی داشته و بخش‌هایی از زندگی فردی و مومنانه افراد را مدِّ نظر قرار می‌داده است. در حالی که مجموعه روایاتی که در کتب روایی به مثابه روایات عامّه، پاسخگوی نیازهای جوامع دینی بوده است، در سالیان اخیر و به تناسب رشد و تخصّصی شدن رشته‌های علمی، نیاز به تبیین و تنظیم تخصّصی این روایات، در راستای پاسخ گویی به نیازهای کارشناسی و دقیق این رشته‌های علمی، ضرورتی اجتناب ناپذیر یافته است. زیرا همواره اندیشمندان عرصه‌های مختلف اسلامی به جهت دریافت دیدگاه شریعت در خصوص مسأله‌ای معیّن، مجبورند متحمّل فحص و جستجوی بسیار شده بلکه ممکن است در این جستجو به هدف خویش دست نیابند. این در حالی است که بسیاری از روایات از گرایش‌های خاصّ و تخصّصی در علوم مختلف برخودار بوده و دانش‌های متفاوت می‌توانند به صورت کارشناسی از آن‌ها در راستای فهم شریعت در موضوعات آن دانش استفاده نمایند.
گرچه بسیاری از رشته‌های تخصّصی و نیازمندی‌های انسانی در جوامع، نیازمند تدوین طبقه بندی تخصّصی برای پاسخ گویی به نیازهای خویش هستند، لکن با عنایت به پیروزی انقلاب اسلامی و ضرورت تبیین آموزه‌های جمهوری اسلامی به مثابه نظام سیاسی مبتنی بر آیات و روایات، شکل گیری طبقه بندی‌های تخصّصی در گستره سیاست و حکومت، اجتناب ناپذیر به نظر می‌رسد. زیرا تأسیس و اداره دین‌مدار، نظام سیاسی مبتنی بر آموزه‌های اسلامی در عصر حاضر، مستدعی شرعی سازی نظام اداره امور جامعه و استناد نظریه‌ها، آموزه‌ها و احکام سیاسی به شریعت است.
بر این اساس، دسته بندی روایاتی که دارای محتوای سیاسی‌اند یا این که از کاربرد سیاسی و حکومتی برخودار هستند؛ و به علل مختلف در طول عصر غیبت و حاکمیّت حاکمان جائر، در لابلای کتب روایی، نایاب بوده و در راستای اداره مطلوب حکومت دینی، مورد استفاده قرار نگرفتند، می‌بایست مدّ نظر قرار گرفته و بر اساس نیازها و مسائل مورد ابتلا در حکومت‌ها، تقسیم بندی شود. و با عنایت به این که مسائل حکومتی، گستره‌ای فراگیر داشته و نیازهای مختلفی را در بر می‌گیرند، برخی اساس حکومت و مشروعیّت آن، برخی جایگاه کارگزاران و رفتار آن‌ها، برخی اهداف حکومت و ساختار سیاسی و برخی اخلاق سیاسی را مورد عنایت قرار می‌دهند، لذا در راستای تخصّصی شدن علوم مختلف، و گرایش‌های متفاوت حکومتی، تدوین کتبی مبتنی بر طبقه بندی‌هایی تخصّصی در این گرایش‌های علمی هم ضرورت می‌یابد. بلکه با توجّه به این که روایات صادر شده از ائمه معصوم (ع) به شرایط زمانه آن‌ها عنایت داشته و می‌تواند پاسخی از سوی آن امام در شرایط آن جامعه باشد، لذا تجمیع و تبویب روایات منتسب به هر امام معصوم (ع) نیز می‌تواند در پاسخ به نیازهای حکومتی، راهگشا باشد.
هدف پژوهش:
با عنایت به این نکات، این تحقیق درصدد است روایات مستند به حضرت علی (ع) به عنوان تنها امامی که از حاکمیّتی مقتدر بر سراسر جهان اسلام برخوردار بوده و الگویی در حکومت‌داری سایر حاکمان و کارگزاران محسوب می‌شود را مدّ نظر قرار داده و با محوریّت کتاب شریف «غررالحکم و دررالکلم» مجموعه‌ای از کلمات ایشان که در راستای اداره مطلوب حکومت، مورد ارزیابی قرار می‌گیرد و عمدتاً ذیل اخلاق عملی سیاسی جای می‌گیرد را محور تحقیق قرار داده و ضمن تقسیم بندی متناسب با روایات این کتاب، پاسخگوی نیازهای مرتبط با اداره مطلوب حکومت در جامعه اسلامی باشد.
مجموعه روایات مورد استفاده در این تحقیق، که گستره آن، محدود به کتاب «غررالحکم» بوده و با فحص و جستجو از تمامی روایات این کتاب، استخراج شده و در قالبی منسجم و نظام‌مند ارائه می‌شود، به امور سیاسی ـ حکومتی عنایت داشته یا در عرصه مدیریت امور سیاسی، کاربرد دارد، و از سوی حضرت علی (ع) به عنوان حاکم اسلامی در راستای اموری چون: «هدایت و تدبیر جامعه»، «ارائه دیدگاه‌های شریعت درخصوص ارکان و مولفه‌های حکومت»، «تبیین اخلاق سیاسی حاکم و کارگزاران» و «عواملی که در زوال و بقای حکومت دینی، موثر هستند»، ارائه شده‌اند. این تحقیق درصد است با گزینش روایات عرصه سیاست و حکومت، از کتاب «غررالحکم»، و با دسته بندی و ایجاد نظام منطقی برای این روایات، نظامی از روایات تخصّصی گستره سیاست و حکومت را در راستای اداره مطلوب حکومت اسلامی، به محققان، سیاستمداران، کارگزاران و حاکمان اسلامی ارائه نماید.
با عنایت به این که این تحقیق، جمع آوری و انسجام نظام مند روایات کتاب «غررالحکم» را مدّ نظر قرار می‌دهد، لذا برای مجموعه روایات جمع آوری شده می‌توان سرفصل‌هایی را در نظر گرفت که عبارتند از: «مبانی و کلّیات سپهر سیاست»، «حکومت اسلامی»، «اخلاق سیاسی»، «تدبیر در اداره حکومت»، «عوامل بقاء و زوال حکومت».
ضرورت پژوهش:
فقدان مجامع روایی تخصّصی به خصوص در عرصه سیاست و اداره شئون مختلف نظام سیاسی و حکومت، عدم انسجام و نظام منطقی برای در کنار هم قرار دادن این روایات، از جمله کاستی‌ها در کتب عرصه سیاست است که ضرورت تدوین مجامع روایی تخصّصی به خصوص در گستره سیاست و امور سیاسی و حکومت، در قالب نظام منطقی (در زمان تصدّی فقیهان بر قدرت سیاسی و ضرورت استناد امورات حکومت به آموزه‌های شریعت)، بالاخص روایاتی که از سوی حضرت علی (ع) در زمان حاکمیت سیاسی ایشان ارائه شده است را برای تبیین ماهیّت آموزه‌های سیاست دینی از سوی محقّقین و عمل حاکمان و کارگزاران توجیه کرده و ضروری می‌نماید.
آثار و فوائد بسیاری می‌تواند بر این اثر مترتّب شود که برخی از آن‌ها مورد اشاره قرار می‌گیرد:
- تسهیل در گستره امر سیاست پژوهی دینی.
- تهیه نظامی منطقی برای باب‌ها و کتاب‌های مرتبط با عرصه سیاست.
- ارائه مجموعه‌ای منسجم از روایات در عرصه اخلاق سیاسی حاکمان و کارگزاران.
- ارائه مجموعه‌ای منسجم از روایات در عرصه عوامل بقاء و زوال حکومت
- الگویی روایت مدار از حضرت علی ع برای اصحاب سیاست، حاکمان و کارگزاران
ویژگی‌های پژوهش:
با عنایت به این که این تحقیق، درصدد بوده است روایاتی با محتوای سیاسی، حکومتی یا دارای کاربرد در عرصه سیاست و حکومت را از میان روایات کتاب «غررالحکم» اصطیاد کرده و آن‌ها را ذیل نظمی منطقی و مشخّص، گردآوری نماید، لذا نگارنده در آغاز با مطالعه تمامی روایات «غررالحکم»، مواردی که قابل استفاده در عرصه سیاست و حکومت بوده را گزینش کرده و آن‌ها را ذیل ساختاری مشخّص، مبتنی بر نظمی متناسب با عرصه سیاست و حکومت، جای داده است. از این روی، ساختار تحقیق موجود، بر امری پیشینی، مبتنی نبوده بلکه مطابق نظمی بومی و متناسب با روایات اصطیاد شده است و جای گذاری هر یک از روایات ذیل هر کدام از ابواب ارائه شده با دقت و وسواس زیادی انجام شده است.
بر این اساس، هر آن چه در این تحقیق، به عنوان روایت آمده است، (گرچه تقسیم بندی و خوانش جدیدی از روایات «غررالحکم» است) برگرفته از اصل کتاب «غررالحکم» بوده و مشتمل بر حدود هزار و ششصد روایت از روایات آن کتاب حدیثی است که ذیل موضوعات سیاسی قرار داشته یا قابل استفاده در عرصه سیاست و حکومت هستند. در این تحقیق، برای مشخّص شدن موقعیّت و جایگاه این روایات در کتاب «غررالحکم»، شماره‌های روایات بر اساس کتاب «شرح آقا جمال خوانساری بر غررالحکم»۱ انتخاب شده است که نسبت به شماره گذاری‌های متأخر، مطلوب‌تر به نظر رسیده است. لذا در آخر هر روایت، شماره‌ای مندرج شده است که نمایانگر اصالت و جایگاه آن در اصل کتاب «غررالحکم» است. به عنوان مثال در نمونه ذیل که در تحقیق آمده است، شماره (۱ـ) نمایانگر شماره این روایت در میان روایات این کتاب است، عبارت «سِیَاسَهُ النَّفْسِ أَفْضَلُ سِیَاسَه» خودِ روایت است، شماره (۵۵۸۹) نمایانگر جایگاه این روایت در کتاب «شرح آقا جمال خوانساری بر غررالحکم و دررالکلم» است. و عبارت «سیاست کردن نفس برترین سیاست‌ها است»، ترجمه این روایت است که برگرفته از ترجمه فضل الله محلاتی می‌باشد. سِیَاسَهُ النَّفْسِ أَفْضَلُ سِیَاسَه. (۵۵۸۹) سیاست کردن نفس برترین سیاست‌ها است.
ذکر این نکته نیز در نهایت، ضروری است که گرچه ترجمه‌هایی متفاوتی برای «غررالحکم» شده است و ترجمه‌ای که در این تحقیق مورد استفاده قرار گرفته است، برگرفته از ترجمه سید هاشم رسولی محلاتی بر کتاب «غررالحکم»۲ است که به نظر می‌رسد نسبت به سایر ترجمه‌ها برای این تحقیق، از حیث فهم و ایجاز، مناسب‌تر بوده است. لذا نگارنده این تحقیق، ضمن حفظ امانت، همان ترجمه را به این بخش منتقل کرده است.
جایگاه روایات در اندیشه اسلامی
گرچه عقل و قرآن، از جایگاه محوری در تبیین جهان بینی و ایدئولوژی مسلمانان برخوردار بوده و هر کدام از این دو، در موارد زیادی، نقش اساسی در فهم اسلام داشته و نمایانگر دیدگاه اسلام در خصوص مسائل مختلف هستند. لکن از آنجا که عقل بشری در موارد مختلف، از توانایی درک و تبیین مسائل اسلامی ناتوان بوده و از سوی دیگر، بسیاری آیات قرآن، ذیل متشابهات قرار گرفته و قابلیّت استدلال ندارند. بلکه در استناد به آن‌ها می‌بایست کلام معصوم (ع) به آیات الهی ضمیمه شده و از تفسیر اهل بیت (ع) در این خصوص بهره گرفت. لذا در این امور عمدتاً به روایات معصوم (ع) استناد و استدلال می‌شود. زیرا روایات، جایگاه وسیعی در فهم دین اسلام و آموزه‌های آن داشته و با عنایت به این که مسائل طرح شده در روایات، عمده زندگی انسانی را فراگرفته و در خصوص همه امور زندگی، (فردی، اجتماعی و حکومتی) پاسخی فراخور وجود دارد، لذا می‌توان با تکیه کردن بر روایاتی که در کتب روایی، گردآوری شده است، نقشه راه زندگی مومنانه را دریافته و الگویی از زندگی مطلوب را برای شهروندان رقم زد. بلکه جامعه‌ای مطلوب و مورد نظر شارع را ترسیم کرد. این روایات که عمدتاً پاسخ‌هایی از سوی اهل بیت (ع) در پرسش از وضعیّت مطلوب زندگی مومنان، است می‌تواند در راستای اثبات وضعیّت مطلوب، یا نقد وضعیّت موجود در جامعه محسوب شود.
این امر موجب شده است که اندیشمندان متعدّدی با عنایت به جایگاه روایات، در فهم زندگی مومنانه، تدوین کتب روایی را مدّ نظر قرار داده با جمع کردن این میراث غنی در کتب روایی، این روایات را از خطر از بین رفتن حفظ کرده و آن‌ها را در معرض همه مومنان و اندیشمندان در سالیان غیبت امام معصوم (ع) قرار دهند. غیبت امام معصوم (ع) و گرد آمدن مجموعه بی‌نظیری از مطالب دینی در این کتب روایی (مانند کتب اربعه: الکافی، من لایحضره الفقیه، تهذیب الاحکام و الإستبصار) موجب شد این کتب در طول سالیان متمادی، نماد و هویّت تفکر شیعه محسوب شوند. بلکه جدا از کتب اربعه شیعه که از اساسی‌ترین مجامع روایی به شمار می‌روند، و گستره‌ای وسیع از مسائل اعتقادی، فقهی و اخلاقی را در بر می‌گیرند، کتب روایی بسیار دیگری نیز از سوی اندیشمندان تدوین شده است که برخی از آن‌ها به مثابه دائره المعارف شیعه محسوب شده (مانند کتاب بحار الانوار) و برخی دیگر، عرصه‌های خاصّی از زندگی را مورد عنایت قرار داده‌اند. بدین صورت که برخی کتب روایی، مباحث فقهی را مدّ نظر قرار داده، برخی اصول عقائد را محور بحث قرار داده‌اند و برخی دیگر نیز اخلاق، مواعظ و حکمت‌های عملی و تربیت را سرلوحه خویش قرار داده‌اند.
در راستای رویکرد فراگیر نسبت به روایات است که فقیهان عمدتاً به روایات و نصوص شرعی، استناد کرده و با قرار دادن آن‌ها در فرایند استنباط احکام شرعی، روایات را استنطاق و استظهار کرده و بر دلالت آن‌ها بر مدّعای شرعی، تأکید می‌نمایند.
جایگاه روایات سیاسی در تبیین نوع نگرش به سیاست
گرچه گستره مباحث مطرح شده در مجامع روایی، همه مباحث زندگی مومنانه را در عرصه‌های عبادی، اقتصادی، سیاسی، فرهنگی، اخلاقی، خانوادگی، قضائی و … در بر می‌گیرد و کیفیّت زندگی مطلوب در این امور را ترسیم می‌کند، و با وجود این که امامان شیعه و اندیشمندان آنان، همواره در تقیّه قرار داشته و بحث از مباحث سیاسی و حکومتی، و ارائه دیدگاه‌های شیعه در خصوص سیاست و حکومت، آنان را در معرض خطر و تهدید قرار می‌داد، لکن بخش زیادی از روایات شیعه، مرتبط با بحث حکومت و سیاست است و در میان این روایات، می‌توان به روایاتی اشاره کرد که از سوی حضرت علی (ع) و در زمان حاکمیّت سیاسی ایشان نقل شده است. بخشی از این روایات که در نهج البلاغه گردآوری شده است، مشتمل بر خطبه‌ها، نامه‌ها و کلمات قصاری است که عمدتاً رویکرد سیاسی و حکومتی داشته یا می‌توان از آن‌ها در این راستا، استفاده کرد. در کنار این روایات، می‌توان به کتاب روایی «غررالحکم و دررالکلم» اشاره کرد که عمدتاً مشتمل بر کلمات کوتاهی است که رویکرد حکمت عملی داشته و شامل نصایحی است که می‌تواند در عرصه‌های مختلف زندگی به کار گرفته و به عنوان اخلاق کاربردی در گستره‌هایی از زندگی، مورد استفاده قرار گیرد. و با عنایت به این که عمده این روایات در زمان تصدّی حضرت علی (ع) بر حاکمیّت سیاسی بر جهان اسلام بود، لذا بیشترین حجم این روایات، به حکمت‌هایی عنایت دارد که به عرصه سیاست و حکومت مرتبط بوده و به‌کار بستن آن‌ها می‌تواند برای حاکمان و کارگزاران مفید واقع شده و شیوه‌ای از حکومت ورزی مطلوب را فراروی جامعه اسلامی قرار می‌دهد.
از این روی، گرچه برخی از روایات، به صورت ظاهر، ذیل روایات سیاسی جای نمی‌گیرند، لکن با عنایت به این که این روایات بیش از این که کارکرد فردی داشته باشند در عرصه اخلاق حکومتی و شیوه حکومت‌داری قابل استفاده هستند، لذا می‌توان آن‌ها را در راستای حکمت‌های عملی قابل استفاده حاکمان و کارگزاران در عرصه حکمرانی، مورد ارزیابی قرار داد.
بلکه در خصوص این که چه مسأله‌ای را می‌توان ذیل مسائل سیاسی (و بالتبع ذیل روایات سیاسی) قرار داد باید اظهار داشت که امور سیاسی از امور تکوینی و خارجی نیستند که بتوان آن را مورد اشاره قرار داد، بلکه از امور اعتباری محسوب می‌شوند که به گونه‌ای، به قدرت سیاسی، سلطه سیاسی، حکومت و تدبیر مطلوب امور شهروندان مرتبط باشند. از این روی ممکن است مسأله‌ای در زمانی خاص، ذیل امور سیاسی جای گرفته و در زمان دیگر، امری سیاسی محسوب نشود. مثلاً در حالی که موضوعاتی چون: نماز جمعه، رؤیت هلال، حدود و دیات در زمان‌های گذشته از موضوعات سیاسی در فقه شیعه محسوب می‌شدند، امروزه از ذیل مسائل سیاسی خارج شده و ذیل امور عبادی یا حقوق قرار گرفته و در مقابل، اموری چون: تفکیک قوا، تحزّب، بلکه سلاح‌های کشتار جمعی، ذیل امور سیاسی جای گرفته‌اند.
بر این اساس، گرچه برخی مباحث مطرح شده ذیل روایات «غررالحکم»، در اصطلاح امروز، مباحث سیاسی محسوب نشود اما از آنجا که به اداره امور جامعه مرتبط بوده و تدبیر مطلوب امور جامعه را مدّ نظر قرار می‌دهد، لذا می‌توان این روایات را ذیل روایات سیاسی جای داد./ وسائل
۱- آقا جمال خوانساری، شرح جمال الدین محمد خوانساری بر غررالحکم و دررالکلم، مصحّح: جلال الدین حسینی ارموی، تهران: دانشگاه تهران، ۱۳۶۶
۲- سید هاشم رسولی محلاتی، ترجمه غررالحکم و دررالکلم، طهران: مکتب نشر الثقافه، ۱۴۲۰
