نگاهی نو و انتقادی به «سبک‌ها و روش و الگوی آموزش دروس خارج»

حسینی گرگانی در کتاب «چگونگی تدریس دروس خارج»، نگاهی منتقدانه به سبک‌ها و روش داشته و الگوی آموزش نوینی برای دروس خارج حوزه‌های علمیه معرفی کرده است. او معتقد است برخی از استادان در جایگاه تدریس خارج نیستند، نداشتن مهارت‌های لازم، پیچیده‌گویی یا بالا بودن سطح و عمق مطالب، مسأله‌گویی به جای آموزش اجتهاد و استنباط.

به گزارش شبکه اجتهاد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان انقلاب اسلامی کتاب «چگونگی تدریس دروس خارج سبک‌ها، روش‌ها و الگوها» نوشته استاد سیدمیرتقی حسینی گرگانی، استاد درس خارج حوزه علمیه قم را سال گذشته منتشر کرده است.

نگارنده در چهار فصل با عنوان‌های: پاسداری و بالند‌ه‌سازی علم و اندیشه، فایده‌های مکتب و روش‌شناسی، شیوه‌های تدریس، الگوی تدریس عالمان و یک خاتمه، سبک‌ها و روش و و الگوی آموزش دروس خارج حوزه‌های علمیه را معرفی کرده است.

نویسنده در فصل اول به مبادی و پیش نیازهای اجتهاد و تعلیم و تربیت در حوزه‌های علمیه پرداخته و وی در این فصل موضوع‌های اجتهاد مشروع و مستمر، چند توصیه، تعلیم و تربیت یک جریان، یادگیری، منطقی بار آوردن شاگرد، اخلاق تدریس، تدریس کارامد را بررسی کرده است.

همچنین وی در فصل دوم به تعریف مکتب، روش، سبک و شیوه، درس خارج تاریخ پیدایش دروس خارج، پیش نیازها درس خارج و آسیب‌شناسی درس خارج، فرایند تدریس و هدف از درس خارج برخی از فایده‌های مقارنه را واکاوی نموده است.

همچنین در فصل سوم نگارنده به انواع روش‌های آموزش در قالب عنوان‌های: مدرسه قم و نجف، شیوه اختصارگویی، ساده‌گویی، پژوهش محوری ، آموزش تفکر انتقادی، روش تکثیر متن درس، روش حل مسأله، روش گروهی، روش سخنرانی، روش استاد محوری، روش شاگرد محوری، نقاط قوت روش شاگرد محوری، نقاط ضعف روش شاگرد محوری، روش دیکته‌ای و روش بحث و مناظره اشاره کرده است.

فصل چهارم با عنوان «الگوهای تدریس عالمان» دربردارنده الگوهایی از کیفیت تدریس برخی مراجع و علما همچون: آیت‌الله آخوند خراسانی، آیت‌الله حاج شیخ عبدالکریم حائری، آیت‌الله بروجردی، آیت‌الله امام خمینی(ره)، آیت‌الله خامنه‌ای، آیت‌الله خویی و آیت‌الله شهید صدر است.

بخش پایانی و اساسی کتاب ر ا بخش خاتمه تشکیل داده است ، مؤلف در این بخش راهکارهای مناسبی برای روش تدریس دروس خارج و تقریر نویسی را ارائه داده و طرح دوره آماده سازی اجتهاد، آثار و فواید آن را بیان کرده است.

بخش‌هایی از کتاب: درس خارج؛ شامل دو بعد آموزشی و پژوهشی است؛ مقصود از آموزش، در درس خارج؛ آموزش روش اجتهاد است، از این رو حجت الاسلام والمسلمین گرگانی در فصل دوم ا رکان درس خارج را این گونه شرح داده است:

درس خارج، آموزش چگونگی استفاده از منابع برای استنباط احکام، آموزش چینش و ترتیب ادله، آموزش چگونه برخورد کردن با آرا و اقوال و استفاده و از آنها و قرار دادن آنها در مسیر استنباط احکام شرعی است. بنابراین باید موضوع آموزی در درس خارج را به درستی بشناسیم و بدانیم چه کاری انجام می‌گیرد و استاد در درس خارج چه چیز را آموزش دهد.

رکن اساسی درس خارج پژوهش است و این پژوهش در درس‌های دیگر وجود ندارد. آموزش و پژوهش درس خارج، عدل یکدیگرند و هیچ کدام بر دیگر زیادتی ندارد و با هم دیگر مقترن و مقارن هستند.

پژوهش این است که شاگرد شرکت کننده درس خارج می‌خواهد اجتهاد کند و لو دارای کاستی باشد؛ چون استنباط خود یکی پژوهش به حسابی آید پس باید طالب آن، جهد و تلاش نماید و تمرین و پژوهش کند.

نیز باید به جنبه‌های آموزشی استدلال‌ورزی از نوع استنباط و انتقال شیوه آن و پیچیدگی‌های روش‌ها و منهج‌های استنباط توجه گردد.

نویسنده در بخش دیگر از این فصل به آسیب شناسی دروس خارج در سه بخش استاد، شاگرد و محتوایی پرداخته است.

حسینی گرگانی در این کتاب آسیب‌های تدریس استادان درس خارج را این گونه بر شمرده است: برخی از استادان در جایگاه تدریس خارج نیستند، نداشتن مهارت‌های لازم، پیچیده‌گویی یا بالا بودن سطح و عمق مطالب، مسأله‌گویی به جای آموزش اجتهاد و استنباط.

همچنین نگارنده در بخش آسیب شناسی استاد به این نکات اشاره کرده است که: شاگردهای مجرب و آزموده نیستند، هم کلاس شدن طلبه سالی اولی با کسانی که بیش از ده سال سابقه حضور در درس دارند، به صورت جدی درس نخواندن یا شب امتحان سؤالات را خواندن، نداشتن برنامه برای درس خواندن، طلاب بدون شناخت پایانی در مرحله مقدماتی وارد درس خارج می‌شوند.

حسینی گرگانی نیز گزارش بودن، حافظه محوری به جای تفکر محوری، خالی بودن متون درسی از گفته‌ها و نظرات بزرگان از آسیب‌های محتوایی دروس خارج برشمرده و آسیب کلی درس خارج این گونه بیان کرده است:

در نگاهی کلی، می‌توان گفت مباحث و آموزش‌های موجود در حوزه‌های علمیه، از نیازهای جامعه فاصله دارند و توضیح این آن است که اگر به نیازهای جامعه و مردم توجه کنیم، خواهیم دید که امروزه نیازهای فراوانی در جامعه وجود دارد که باید حوزه پاسخ‌گوی آنها باشد.

اگر اهداف حوزه را بر اساس این نیازها تعریف کنیم، باید توانمندی‌هایی را در نظر بگیریم که بتوانند پاسخ‌گوی آن نیازهای در عرصه نظام سیاسی، اقتصادی و اجتماعی و مسائل نوپدیدی که در جامعه روی می‌دهد، باشند.

بنابراین، هدف اجتهاد، دیگر محدود به عرصه فقه مرسومی که از قدیم وجود دارد، نمی‌شود.

اگر ما فقه را در عرصه‌های گوناگون وارد کنیم، با توجه به مباحثی از بیرون دین به جامعه دینی عرضه می‌شود و همین طور این مسأله که مذهب شیعه داعیه هدایت مردم را دارد، حوزه شیعی باید در همه عرصه‌ها فعال باشد و نظرش را ارائه دهد؛ چون تفقه در دین شامل همه عرصه‌ها می‌شود.

با توجه به آنچه گفته شد و نیز با مشاهده و ملاحظه محور فعالیت و تلاش حوزه و نیاز جامعه، فاصله بین آنها به روشنی قابل درک و فهم است؛ برای اینکه بخش از نیازها را گرفته و بخش‌های دیگر را رها کرده است و در نتیجه جوابگو نیست و این خود، یکی از بزرگ‌ترین آسیب‌هاست.

یکی از دغدغه‌ها و سؤال‌هایی که فراوان مطرح می‌شود، کارایی نداشتن آموزه‌های طلاب می‌باشد. برای اینکه طلبه وقتی وارد جامعه می‌شود به پرسش‌هایی برمی‌خورد که جواب آنها را در حوزه نیاموخته؛ و نیز آنچه را آموزش دیده است در متن جامعه امروز کاربرد ندارد و اثر مستقیم بر آنها بار نمی‌شود، بنابراین دچار سرخوردگی و دل‌زدگی می‌گردد.

بنابر گزارش رسا، بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان انقلاب اسلامی کتاب «چگونگی تدریس دروس خارج سبک‌ها، روش‌ها و الگوها» را با شمارگان ۵۰۰ نسخه، در ۲۲۵ صفحه و قطع رقعی به قیمت ۱۶۰۰۰ تومان منتشر کرده است.