شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
اختصاصی شبکه اجتهاد: در میان روایات معصومین(ع)، برخی همچون بیانیه‌هایی استراتژیک و نقشه‌های عملیاتی برای بقا و گسترش یک مکتب در پرچالش‌ترین مقاطع تاریخ جلوه‌گر می‌شوند. سخنان امام حسن عسکری(ع) در اواخر قرن سوم هجری، در اوج خفقان عباسی و در آستانه دوران غیبت، از جمله این رهنمودهای ژرف و کاربردی است. آن حضرت در زمانی که ارتباط مستقیم با امام به‌زودی قطع می‌شد و جامعه شیعه بیش از هر زمان به خوداتکایی و هوشمندی نیاز داشت، خط‌مشی دقیقی برای نحوه تعامل شیعیان با دوست و دشمن ترسیم کردند. آنچه از روایات ایشان به دست می‌آید، فلسفه‌ای جامع برای «دیپلماسی ایمانی» است؛ فلسفه‌ای که نشان می‌دهد چگونه می‌توان هم بر اصول ایستاد و هم دل‌های مردم را جذب کرد.
امام حسن عسکری(ع) در سفارشی خاص به شیعیان فرمودند: اِتَّقُوا اللهُ وَ کُونُوا زَیْناً وَ لا تَکُونُوا شَیْناً، جُرُّوا إلَیْنا کُلَّ مَوَّدَه، وَ اَدْفَعُوا عَنّا کُلُّ قَبیح، فَإنَّهُ ما قیلَ فینا مِنْ حُسْن فَنَحْنُ أهْلُهُ، وَ ما قیلَ فینا مِنْ سُوء فَما نَحْنُ کَذلِکَ و…؛ تقوای الهی را رعایت کنید، و زینت بخش ما باشید و مایه ننگ ما قرار نگیرید، سعی کنید افراد را به محبّت و علاقه ما جذب کنید و زشتی‌ها را از ما دور نمائید؛ درباره ما آنچه از خوبی‌ها بگویند صحیح است و ما از هر گونه عیب و نقصی مبّرا خواهیم بود.(۱)
حضرت سه رسالت خطیر را بر دوش پیروان خویش قرار می‌دهند: ۱- تقوا به مثابه بنیان درونی، ۲- زینت بودن به عنوان کارکرد بیرونی، ۳-مدیریت افکار عمومی به عنوان استراتژی کلان.
اتقوا الله؛ این فرمان نخست، کلید تمامی دستورات بعدی است. تقوا، مؤمن را در برابر تیرهای شک و تردید و انحراف مصون می‌دارد. در زمانی که امام به صورت فیزیکی در دسترس نیست، این تقوای فردی و جمعی است که جایگاه هدایتگری امام را پر می‌کند. در ادامه حضرت بیان می‌کنند که هر شیعه، آینه‌ای است که چهره مکتب اهل بیت را به نمایش می‌گذارد. کردار، گفتار، حتی نگاه او می‌تواند باعث جذب دل‌ها شود یا موجب دوری و انزجار.
اما فرمان بعدی، گواهی بر درک عمیق امام از واقعیت‌های اجتماعی و روانی جامعه‌ی آن روز است. امام می‌دانسته‌اند که در فضای پرالتهاب آن عصر، جنگ روایات و اکاذیب در جریان است. از این رو، شیعیان را به فعال بودن در عرصه رسانه و ارتباطات آن زمان فرامی‌خوانند. آنان باید مبلغان محبتی باشند که کینه‌توزان می‌خواهند آن را خدشه‌دار کنند. باید مدافعانی باشند که هرگونه نسبت ناروا را با استدلال و رفتار نیک از چهره امامان خود بزدایند.
همچنین امام حسن عسکری(ع) فرموده‌اند: قُولُوا لِلنّاسِ حُسْناً، مُؤْمِنُهُمْ وَ مُخالِفُهُمْ، أمَّا الْمُؤْمِنُونَ فَیَبْسِطُ لَهُمْ وَجْهَهُ، وَ أمَّا الْمُخالِفُونَ فَیُکَلِّمُهُمْ بِالْمُداراهِ لاِجْتِذابِهِمْ إلَی الاْیِمانِ: با دوست و دشمن، خوش گفتار و خوش برخورد باشید، امّا با دوستان مؤمن به عنوان یک وظیفه که باید همیشه نسبت به یکدیگر با چهره‌ای شاداب برخورد نمایند، امّا نسبت به مخالفین به جهت مدارا و جذب به اسلام و احکام آن.(۲)
امام حسن عسکری (ع) در روایت دیگری فرموده‌اند: إنَّ مُداراهَ أَعْداءِاللهِ مِنْ أفْضَلِ صَدَقَهِ الْمَرْءِ عَلی نَفْسِهِ و إخْوانِهِ:مدارا و سازش با دشمنان خدا ـ و دشمنان اهل بیت (علیهم السلام) در حال تقیّه ـ بهتر است از هر نوع صدقه ای که انسان برای خود بپردازد.(۳)
اگر فرمان پیشین امام حسن عسکری(ع) نقشه راه کلی برای یک شیعه بود، این دو روایت، ابزارهای اجرایی و تاکتیک‌های عملی آن نقشه را در عرصه ارتباطات انسانی آشکار می‌سازند. امام در این سخن، خوش‌زبانی و خوش‌برخوردی را نه یک توصیه اخلاقی ساده، که یک استراتژی حساب شده و دو لایه معرفی می‌کند. جامعه‌ای که بر محبت و گرمی استوار است، استحکام درونی پیدا می‌کند و اعضایش پناهگاه روحی یکدیگر می‌شوند. این گشاده‌رویی، زینت بودن برای مکتب است. اما لایه دوم، هوشمندانه و عمیق‌تر است؛ چراکه امام سیاست نرم‌افزارانه را آموزش می‌دهد. مدارا به معنای تسلیم در اصول نیست، به معنای هوشمندی در روش است. این یک تاکتیک ارتباطی مؤثر برای نفوذ در دل‌ها و شکستن دیوارهای کینه و پیش‌داوری است.
سپس امام در روایت بعدی، پاداش این استراتژی را نشان می‌دهد و آن را به بالاترین سطح می‌برد، مدارا با دشمنان خدا، برترین صدقه‌ای است که انسان به خود و برادرانش می‌دهد. چرا صدقه به خود؟ زیرا مدارا، از بروز درگیری‌های خطرناک جلوگیری می‌کند، جان انسان را حفظ می‌کند، آرامش روانی او را تأمین می‌نماید و سرمایه اجتماعی مکتب را افزایش می‌دهد. این یک سرمایه‌گذاری امنیتی و اجتماعی هوشمندانه برای تمام جامعه مؤمنان است.
نویسنده: دکتر محمد قدرتی شاتوری، مدرس دانشگاه و پژوهشگر فقه، حقوق
—————————————————
۱- بحارالأنوار، ج ۷۵، ۳۷۲
۲- مستدرک الوسائل، ج ۱۲، ۲۶۱
۳- مستدرک الوسائل، ج ۱۲، ۲۶۱
