شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
شبکه اجتهاد: متن پیشرو بازخوانی یک پژوهش کیفی، در استخراج و دسته بندی روایات طبی کتاب «الکافی» است. این پژوهش توسط رضا ایلخانی و زهره قاضی مرادی نگارش شده است و اصل این مقاله در پایگاه‌‌های علمی نشریات معتبر قابل دانلود می‌باشد.
بسم الله الرحمن الرحیم… بر اساس نظریه‌ای رایج، علم طب از جانب خداوند ایجاد شده است. اینکه چگونه عقل انسان با امکانات ابتدایی و نیز نبودن آزمایشگاه توانسته بسیاری از افعال و خواص جمادات و نباتات و حیوانات را در بیش از هزار سال قبل توضیح داده و این منابع را طی صدها سال برای حفظ سلامتی و درمان مورد استفاده بشر قرار بدهد، سوالی است که برای پاسخ دادن به آن این نظریه باید پذیرفته شود. بر اساس اعتقادات شیعیان اثنی عشری، چهارده معصوم از هر گناه و خطایی، در گفتار و عمل، مصون بوده اند. بخشی از گفتار ائمه (علیه السلام)، دستورات و توصیه‌‌هایی در خصوص حفظ سلامت و درمان است که برخی از آنها در هیچ منبع طب سنتی یافت نمی‌شود.
یکی از مشکلات بهره برداری از احادیث، حصول اطمینان از صدور حدیث از معصوم علیه السلام است. چنانچه اطمینان حاصل شود که حدیث طبی مورد مطالعه، از معصوم علیه السلام است، به بهره گیری از آن در طب، بسیار نزدیک شده ایم. در علوم منقول، همچون علم الحدیث، بیان مطلب علمی نیاز به ذکر منبع دارد؛ به گونه‌ای که ذکر مطلب بدون استنادات لازم، از اعتبار چندانی برخوردار نیست. شیعه، چهار منبع حدیثی معتبر دارد که از آنها تحت عنوان (کتب اربعه) نام برده می‌شود.
یکی از آنها کتاب شریف (الکافی)، اثر ثقه الاسلام کلینی (۲۵۰-۳۲۹ ه ق) است. کلینی، عالم برجسته جهان شیعه، بی نیاز از توصیف و مشهور تر از آن است که ستوده شود. (شیخ مفید) در شرح عقاید صدوق، کتاب (کافی) را ارزشمند ترین و مفید ترین کتاب شیعه معرفی می‌کند. (علامه مجلسی در ابتدای کتاب (مرآه العقول فی شرح اخبار آل الرسول) که یکی از شروح مهم کتاب (کافی) است، مینویسد: (کافی)، صحیح ترین، جامع ترین، نیکوترین و بزرگ ترین اصل و نوشته ی شیعه است. اهمیت کتاب کافی، صرف نظر از جلالت شأن نویسنده و جامعیت کتاب، برخورداری از ویژگی منحصر به فردی چون تقدم زمان نگارش کتاب نسبت به دیگر کتب اربعه است.
در کتاب کافی، برخی روایات با دو یا سه واسطه از معصوم علیه السلام نقل شده اند. با توجه به مستند بودن اکثر روایات (کتاب کافی)، استخراج احادیث طبی این کتاب و بررسی سندیت آنها از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. از سوی دیگر، مرحوم کلینی (۲۵۰-۳۲۹ هق)، با طبری (۱۹۲-۲۴۷ هق) صاحب فردوس الحکمه، رازی (۲۵۱-۳۱۳ هق)، على بن عباس مجوسی اهوازی (۳۱۸ یا ۳۳۸ – ۳۸۴ هق) مؤلف «کامل الصناعه الطبیه» که از اطباء و حکمای بزرگ اسلام بوده و ارکان طب قدیم را تشکیل می‌دهند، معاصر بوده است.
اهداف این پژوهش
استخراج احادیث طبی کتاب شریف (الکافی)، تعیین تعداد آنها، بررسی میزان اعتبار (وثوق سندی) روایات طبی و نیز دسته بندی آنها می‌باشد. همچنین از دیگر اهداف این پژوهش، به انجام رساندن مطالعات کار آزمایی بالینی و غیر آن با استفاده از نتایج این تحقیق، به منظور کشف رموز این دستورات در زمینه‌‌های بهداشتی و یا درمانی و نیز تقویت مفاد احادیث طبی ضعیف به کمک مقایسه آنها با احادیث قوی هم مضمون (در صورت موجود بودن) است. یافته‌‌ها از مجموع ۱۶۱۹۹ روایت سه کتاب (کافی) (یعنی اصول کافی، فروع کافی و روضه کافی)، ۲۲۳۳ روایت طبی (حدود ۱۴٪ از کل کتاب) از ابواب مختلف آن استخراج گردید که شرح آن بدین قرار است:
– اصول کافی: کتابی دو جلدی است شامل احادیث اعتقادی و اخلاقی جلد اول آن که دربردارنده کتاب (مبحث) العقل و الجهل، کتاب فضل العلم، کتاب التوحید و کتاب الحجه است، ۸ روایت طبی دارد. جلد دوم که شامل کتاب الایمان و الکفر، کتاب الدعاء، کتاب فضل القرآن، وکتاب العشره است، ۷ روایت طبی دارد. در مجموع از کتاب اصول کافی، ۱۵ روایت طبی استخراج شد.
– فروع کافی: کتابی است پنج جلدی، شامل مجلدات سوم تا هفتم کتاب الکافی. فروع کافی شامل احادیث فقهی است. در جلد سوم، کتاب الطهاره، کتاب الحیض، کتاب الجنائز، کتاب الصلاه و کتاب الزکاه گنجانده شده که دارای ۳۰۲ روایت طبی است. در جلد چهارم، تتمه کتاب الزکاه کتاب الصیام (روزه) و کتاب الحج آمده که در آن ۶۵ روایت طبی موجود است. جلد پنجم مشتمل بر کتاب الجهاد، کتاب المعیشه و کتاب النکاح است که ۱۰۳ روایت طبی دارد. جلد ششم که دربردارنده کتاب العقیقه، کتاب الطلاق، کتاب العتق (بردگی) و التدبیر و الکتابه، کتاب الصید، کتاب الذبائح، کتاب الاطعمه، کتاب الاشربه (نوشیدنی‌‌ها)، کتاب الزی و التجمل و المروءه و کتاب الدواجن (حیوانات اهلی) است، مجموعا ۱۶۴۸ روایت طبی دارد. در جلد هفتم نیز کتابهای الوصایا، المواریث، الحدود، الدیات، الشهادات، القضاء و الاحکام، الایمان (سوگندها) و النذور و الکفارات، گنجانده شده که در آن ۴۵ روایت طبی موجود است. در مجموع از کتاب فروع کافی، ۲۱۶۳ روایت طبی استخراج شد.
-روضه کافی: کتابی است تک جلدی که شامل خطب و مواعظ ائمه معصومین (علیه السلام) و برخی وقایع تاریخی است. در این کتاب ۵۵ روایت طبی موجود است. در تحقیق حاضر روایاتی در خصوص طب جسمانی استخراج شده است و لذا در آن به روایاتی که به عوامل معنوی همچون قرآن، ذکر، دعا و صدقه در پیشگیری یا درمان برخی بیماریها اشاره کرده، پرداخته نشده است.
نتیجه پژوهش:
از ۲۲۳۳ روایت طبی استخراج شده، ۸۹۱ روایت صحیح، ۳۸۱ روایت موثق و ۹۶۱ روایت ضعیف ارزیابی شد. علمای علم حدیث در مقام عمل تفاوتی بین احادیث صحیح و موثق قائل نیستند. در مجموع نتایج این تحقیق حکایت از آن دارد که از ۲۲۳۳ حدیث طبی کتاب کافی، سند ۱۲۷۲ حدیث، صحیح یا موثق و سند ۹۶۱ حدیث، ضعیف می‌باشد.
به عبارت دیگر، حدود ۴۰ درصد احادیث طبی کافی، از سند ضعیفی برخوردارند. بنابر تحقیق حاضر، امکان ضعیف و غیر قابل اعتماد بودن اکثر روایات طبی کتاب کافی گمان باطلی بوده، بیشتر روایات طبی آن، حدود ۶۰٪، از جمله صحیح یا موثق می‌باشند. لذا شایسته است دستکم پیرامون روایات صحیح و موثق طبی، مطالعاتی از نوع کارآزمایی بالینی و غیر آن، صورت گیرد تا با اطمینان در امور بالینی مورد استفاده قرار گیرد. گاهی اعتبار روایت، چنانچه در تحقیق حاضر نیز لحاظ گردید، وابسته به اعتبار سند و اثبات وثاقت (اعتماد به) راویان آن است. در این صورت ثمره عملی آن، عمل نمودن به روایات صحیح، حسن و موثق و نیز عدم پذیرش احادیث ضعیف است. حال آنکه بین صحت سندی و حجیت احادیث طبی رابطه‌ی تساوی برقرار نیست؛ به عبارت حجیت حدیث، صرفا وابسته به صحت سند آن نبوده و احادیث ضعیف فاقد اعتبار نمی‌باشند.
بررسی سند، تنها یکی از راه‌‌های اعتماد به روایت است، با این حال در مقام عمل باید شواهد و قرائن دیگری را نیز در نظر گرفت. چه بسا راویان حدیثی همه ثقه (مورد اعتماد) باشند، اما حدیث، یقینا نادرست بوده و راوی ثقه در نقل آن، تسامح کرده باشد؛ همانطور که ممکن است درباره راوی یا راویان حدیثی ضعیف، ویژگی‌های مثبتی همچون ثقه، عدل و … نرسیده باشد، اما انسان یقین کند که روایت از امام (علیه السلام) صادر شده است. بر این اساس بسیاری از فقیهان و محدثان، احادیث ضعیف مربوط به آداب و بانن، مواعظ، اخلاق، تاریخ و برخی از موضوعات حلبی را به واسطه قرینه‌‌های تایید کننده متن و نیز فراوانی این احادیث حجت می‌شمردند. طبنا
