شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
ویژه‌نامه «چالشهای فقهی کرونا» حاوی نوشتار و آثاری از اساتید حوزه و دانشگاه است که با نگاهی فقهی به مباحث و چالشهای متأثر از ویروس کرونا به طبع رسیده است. در این ویژه‌نامه مسائلی همچون تعارض اقتصاد و سلامت، قاعده لاضرر، قاعده احسان، ضمان حاکمیت و … مورد بررسی قرار گرفته است.
به گزارش خبرنگار اجتهاد، زیست کرونایی و آثار آن، سؤالات و معماهای فراوانی را در زمینه‌های متنوع به وجود آورده است. از شبهات کلامی تا مسئله‌های فلسفی، اجتماعی و …. یکی از جنبه‌های پردامنه مساله، مسائل رفتاریِ دینی به وجود آمده در حوزههای فقه اجتماعی و حکومتی است. باید گفت علی‌رغم فعالیت‌‌های میدانی و علمی جریان‌‌های حوزوی در خصوص کرونا، مسائل فقهی پدید آمده، استقبال مورد انتظار را نداشته است.
«مناط» در پرونده پیش رو به برخی از اطراف فقهی زیست کرونایی پرداخته است. برای مثال می‌توان به بررسی ضمان دولت به جهت ضرر ناشی از اعلام شرایط اضطراری پرداخت که می‌تواند در چارچوب قاعده احسان به جمع صورت‌بندی شود. این مسئله ابعاد مختلفی دارد که استنباط حکم آن منوط به ملاحظه فقهی ابعاد امنیتی، بهداشتی، سیاسی، اجتماعی و غیره است.
همچنین توجه به بعد امنیتی این مسئله ناظر است به اینکه دولت با چه ملاک و تا چه حدی می‌تواند امنیت مادی و معنوی شخصیت‌های حقیقی و حقوقی را برای جلوگیری از یک ضرر فراگیر به مخاطره بیاندازد و در صورت وارد آمدن تلف آیا ضامن است؟
درباره بعد اجتماعی، این مسئله می‌توان پرسید که آیا در فرض صدمه وارد شدن به اعتماد عمومی در صورت اعلام شرایط اضطراری، دولت تا چه حد می‌تواند برای حفظ سامانه‌های اجتماعی این مسئله را در رسانه‌ها متفاوت جلوه دهد و یا وضعیت اضطراری را به تعویق بیاندازد؟
آیا برای دولت خسارت‌های معنوی وارد شده به جامعه از این طریق ضمان‌‌آور است و یا خسارت‌های ناشی از ملاحظه مصالح جامعه و شیوع بیشتر بیماری و یا هر دو؟
از بعد بهداشتی آیا حفظ نفس که یکی از مقاصد اصلی شریعت می‌باشد به نحوی که در تزاحم با دیگر مصالح مهم کشور به نحو مطلق اولویت دارد و این مصحح عدم ضمان دولت است و یا اینکه این اولویت به‌صورت نسبی بوده و ضمان در شرایطی ثابت می‌شود؟
از جهت سیاسی این سؤال مطرح است که در صورت ثبوت ضمان آیا کل حاکمیت مسئول جبران است و یا دولت در کلیت آن و یا آن بخش‌‌هایی از دولت که مرتبط با آن ضرر بوده؟
همچنین مسائل فقهی دیگری مثل اجازه محدود کردن آزادی افراد تحت عنوان قرنطینه؛ وظیفه مردم در قبال قوانین حاکمیت و تشخیص اهم و مهم در تزاحم بین حفظ امنیت بهداشتی جامعه و مصالح حیاتی آن مثل اقتصاد کلان، امنیت و دین از جمله چالشهای فقهی است.
بی‌شک پاسخگویی به این دست مسائل نه تنها آثار وضعی مطلوبی را بر جامعه همچون باورمندی به کارکردهای شریعت در پی خواهد داشت، بلکه منجر به نظم و اصلاح روندهای حکمرانی در مسائل مستحدثه می‌شود.
موضوع قرنطینه در نگاه ابتدایی تعارض و یا تزاحم قاعده لا ضرر با قاعده سلطنت فرد بر اموال و نفس خود را در پی دارد. بدین معنی که فرد با چه توجیه فقهی به خاطر جلوگیری از شیوع ویروس از آزادی‌های فردی خود محروم می‌شود؟ پاسخ ابتدایی این است که حفظ نفوس نسبت به باقی امور که از جمله آن مال می‌باشد اولویت دارد؛ اما مطلب کمی پیچیده‌تر است؛ حفظ نفس یک ضلع از مسئله است، ضلع دیگر صدمات اقتصادی است که به کشور و مردم به‌واسطه اعلام شرایط اضطراری وارد می‌شود؛ بلکه ممکن است آثار تمدنی و تاریخی برای نسل‌های آینده در پی داشته باشد. در طرف دیگر معادله اما علاوه بر مرگ و میر تعدادی از شهروندان، هزینههای پزشکی درمان مبتلایان، هزینههای حفظ سلامتی و پیشگیری بیماری در دیگران و آثار روانی شیوع این ویروس که در بستر رسانه‌های نوین به‌صورت تصاعدی افزایش می‌یابد و … جملگی می‌تواند عنوان ضرر داشته باشد. همچنین فشارهای سیاسی که حاکمیّت به دلیل شُبهه اهمال‌کاری در تأمین امنیت بهداشتی متحمل می‌شود و سوء استفاده سودجویان از این وضعیتِ خارج از تعادل هزینه زیادی را به همراه دارد.
نگاهی به پرونده «چالشهای فقهی کرونا»
«جنگ بیولوژیک و حق مقابله به مثل؛ عنایت‌الله رمضان‌پور»، «مبانی اخلاقی، فقهی و حقوقی الگوی مواجهه ملی با بیماری‌های واگیر؛ احمد حکمت‌نیا»، «تزاحمات کرونایی، جواد مجتهد شبستری»، «جستاری در نظریه‌های مسئولیت مدنی دولت، مهدی علوی مهر»، «حیل الحکومه به مثابه حیل القاضی، سید تقی حسینی»، «ضمان شخصیت حقوقی حاکم، سید مهدی موسوی»، «شقوق دخیل در مسئله کرونا، حبیب‌الله شورگشتی»، «ماجرای بنی جذیمه و ضمان حاکم، صادق طهوری»، «گستره قاعده احسان در مسائل حاکمیتی، احمد قیصری»، «قرنطینه، چالشی برای حاکمیت، حمید وحیدی»، «پشه و نمرود؛ تأملاتی تمدنی در پدیده کرونا، عبدالله محمدی»؛ از جمله مطالب این ویژه‌نامه ۸۰ صفحه‌ای می‌باشد.
جنگ بیولوژیک و حق مقابله به مثل
پس از شیوع ویروس کرونا، احتمال آزمایشگاهی بودن این ویروس توسط برخی از کشورها مطرح شد که این موضوع بستری را برای بررسی فقهی جنگ بیولوژیک و حق مقابله به مثل در آن را مهیا کرد. حجت‌الاسلام عنایت‌الله رمضان‌پور از مدرسان سطوح عالی حوزه علمیه در یادداشتی به ادله مثبِت و ادله مانع استفاده از این سلاح‌ها و همچنین محدوده آن در دو حیطه احکام اولیه و احکام ثانویه پرداخته است.
مبانی اخلاقی، فقهی و حقوقی الگوی مواجهه ملی با بیماری‌های واگیردار
دکتر محمود حکمت نیا، اسلامی است، عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه طی مقاله‌ای بررسی ذو ابعادی را در موضوع شیوع ویروس کرونا ارائه کرده و در صدد است مبانی الگویی برای مواجه ملّی با این رخداد را تبیین کند. این نوشتار به دنبال تبیین پایه‌های الگوی عملیاتی مواجهه با کرونا است، از این رو در آن مبانی فقهی، حقوقی، اخلاقی و اجرایی مسئله در کنار یکدیگر مورد بررسی قرار گرفته است. ایشان ضمن چهار گفتار به موضوع‌شناسی جامع، اصول و حقوق بنیادین مطرح در مسئله، قواعد مواجهه با این بیماری و ملاحظات و مسائل مقام اجرا پرداخته‌اند. نکته شایان توجه در این نوشتار بررسی تطبیقی با دیگر مکاتب حقوقی و اخلاقی می‌باشد که به غنا و استحکام مطالب افزوده است. شناخت اهمیت و کیفیت ترابط بین زمینه‌های متنوع دخیل در مسائل عینی، در فرایند اجتهاد در این موضوعات تعیین‌کننده است، لذا مناسب است در کنار بررسی‌های فقهی محض، نگاهی نیز به این نوع پژوهش‌های جامع وجود داشته باشد. به همین جهت این مقاله می‌تواند فرصتی باشد تا تأثیر و تأثر فقه با حوزه‌هایی را مشاهده کنیم که دستگاه فقاهت در مقام حل مسئله جامعه و حکومت لابد از تعامل با آن‌ها است.
در تزاحم بین اقتصاد و سلامت کدام اهم است؟
یکی از مباحث اساسی در چالشهای فقهی کرونا تعارضات حوزه اقتصاد و سلامت است. در شرایط فعلی اقتصادی، محدودیتهای ناشی از کرونا فشارهای بیشتری را به معیشت مردم وارد کرده است و این سؤال را به وجود می‌آورد که تا کجا باید دستورهای حوزه بهداشت و درمان را اولویت داد. حجت‌الاسلام جواد مجتهد شبستری، عضو مجلس خبرگان در یادداشتی به این موضوع پرداخته است. این استاد سطوح عالی حوزه علمیه قم بـه مسئله اول در چارچوب تزاحم و ضرر اهم پرداخته و مسئله ضمان دولت را با استفاده از قاعده احسان بررسی کرده است.
جستاری در نظریه‌های مسئولیت مدنی دولت
حجت‌الاسلام مهدی علوی مهر از مدرسان سطوح عالی حوزه قم در یادداشتی در خصوص مسئولیت مدنی دولت، ضمن بررسی ضمان حاکمیّت در قبال صدماتی که به مردم وارد می‌شود، پس از اثبات شخصیّت حقوقی دولت، چهار نظریه را مورد دقت قرار داده و با بحث در ادله مثبت و مانع هر کدام قول مختار را ارائه می‌کند. نکته حائز اهمیـت در بررسی وی توجه بـه مبادی کلامی و حکمی حکومـت اسلامی و استفاده از آن در انتخاب قول مختار است که خود می‌توانـد مورد دقت و محل بحث قرار بگیرد.
حیل الحکومه به مثابه حیل القاضی
حجت‌الاسلام سیدتقی حسینی، از اساتید خارج فقه و اصول حوزه علمیه در نوشتاری به بررسی تزاحم ضررین حاصل از اعمال محدودیتهای بهداشتی و عدم اعمال این محدودیّت‌ها همچون شیوع بیماری پرداخته است. او تفاوت‌های طـرح ایـن مسئله در قالب فقه فردی و طرح آن در قالب فقه اجتماعی را تبیین کرده و به ملاحظه آثار تاریخی و تمدنی موضوعات و همچنین داشتن نگاه نظام‌وار به آن‌ها می‌پردازد. استاد حسینی روشی برای تشخیص اقوی ملاکات در تزاحمات حکومتی و اجتماعی ارائه می‌کند و با طرح حیل الحکومه راهکاری برای حاکمیت در جهت جلوگیری از تحقق تزاحمات و ارتفاع آن‌ها در صورت به وجود آمدنشان پیشنهاد می‌دهند.
ضمان شخصیت حقوقی حاکم
حجت‌الاسلام سید مهدی موسوی از مدرسان سطوح عالی حوزه علمیه قم در یادداشتی پنج دلیل برای اثبات ضمان بر شخصیت حقوقی حاکم اقامه می‌کند. اهمیّت این بررسی از آن جهت است که مسائل مهمی بر قبول این فرض مترتّب می‌شود که در موضوعاتی مثل شیوع ویروس کرونا می‌تواند منشأ اثر باشد.
شقوق دخیل در مسئله کرونا
حجت‌الاسلام حبیب‌الله شورگشتی، استاد سطوح عالی و خارج فقه و اصول حوزه علمیه قم در یادداشتی به موضوع‌شناسی مسئله تزاحم اقتصاد و سلامت در شیوع ویروس کرونا پرداخته است. او با استفاده از تشقیق شقوق پس از بر شمردن فروض قابل طرح در تعارض بین اقتصاد جامعه و حفظ سلامت نفوس مردم به فرض حفظ سلامت اقلیت در قبال تضرر مالی اکثریت پرداخته‌اند. این بررسی نشان می‌دهد که حکم‌شناسی قبل از تدقیق پیرامون موضوع محل مناقشه تا چه حد می‌تواند فقیه را در فرایند استنباط دچار خطا کند و مشخص کردن دقیق موضوع تا چه حد می‌تواند در نتیجه تعیین کننده باشد.
ماجرای بنی جذیمه و ضمان حاکم
حجت‌الاسلام صادق طهوری از مدرسان خارج فقه و اصول حوزه علمیه قم در یادداشت خود با بررسی دلالی روایت قتل عام بنی جذیمه ضمان حکومت در قبال ضررهایی که به مردم وارد می‌شود را به نحو مطلق اثبات کرده‌اند. ایشان در پایان مباحث خود، بندی از قانون اساسی که مربوط به ضمان دولت است را مورد ارزیابی قرار داده است.
گستره قاعده احسان در تصمیمات حاکمیتی
یکی از قواعد مسلم فقهی قاعده احسان است که رافع ضمان ناشی از ضرری است که محسن در فرایند احسان به دیگران وارد می‌کند. حجت‌الاسلام احمد قیصری از اساتید سطوح عالی حوزه علمیه قم در یادداشتی به شرایط صدق عنوان احسان به فعل دولت در صورت اضرار به مردم پرداخته و آن را در موضوع شیوع ویروس کرونا بررسی کرده است.
قرنطینه چالشی برای حاکمیت
حجت‌الاسلام حمید وحیدی، استاد سطوح عالی حوزه علمیه قم در نوشتاری که حاصل یک گفتگو است، ابتدا به اهمیّت توجه به تعاضد فقه با دیگر علوم دینی و ابتنای آن بر مبانی معرفتی اشاره می‌کند و در ادامه مبانی استنباطات فقهی را در مورد چالش کرونا با تمرکز بر موضوع قرنطینه بررسی کرده و به تعارض قاعده لاضرر و قاعده سلطنت در این موضوع پرداخته و در پایان برای روایاتی که در این موضوع دارای تعارض بدوی هستند وجه جمعی را عنوان کرده است.
پشه و نمرود؛ تأملاتی تمدنی در پدیده کرونا
حجت‌الاسلام عبدالله محمدی استاد سطوح عالی و عضو هیئت علمی مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران در نوشتار خود با نگاهی مقایسه‌‌‌ای زمینه‌‌ها و پیامدهای معرفتی شیوع ویروس کرونا را در دو مکتب لیبرالیسم و اسلام بررسی کرده است. اگرچه این مقاله یک جستار معرفتی محض به‌حساب می‌آید، اما می‌توان از آن در مبادی حِکمی تحقیقات فقهی، حقوقی و اخلاقی، بر پایه تمایزات تمدنی جامعه اسلامی و دنیای غرب استفاده کرد. در واقع برای اتصاف هر کدام از اضلاع یک تمدن به اسلامی بودن علاوه بر مطابقت آن با اصول و قواعد اسلام باید تلائم با دیگر اضلاع نیز مطمح نظر واقع شود. این تلائم تنها در مبانی جهان‌شناختی و فلسفی پربار و دارای سخن تأمین می‌شود و برای دست یافتن به این مبانی رویارویی علمی با ارکان تمدن غرب می‌تواند الهام بخش و سازنده باشد.
وی در این نوشتار مزایای گفتمان اسلام نسبت به غرب را در مواجهه با شیوع کرونا برشمرده و تفوق نظام اخلاقی اسلام را نشان داده‌اند. در ادامه به مبانی فلسفی غرب اشاره کرده و پیامدهای نگاه مادی را در موقعیّتی همچون اپیدمی کویید ۱۹ بیان کرده‌اند. همچنین به مقایسه جایگاه و کارکرد خانواده در این دو مکتب در مواجهه با این ویروس پرداخته و در آخر معنای زندگی و مقوله عدالت‌خواهی را در چارچوب این دوگانه تحلیل کرده‌اند.
پرداختن به سرفصل‌‌های این مقاله می‌تواند در فهم روح حاکم بر مساله از نظر مبانی اسلامی راه گشا باشد. هر چند دلیل لفظی در برخی موارد موجود نباشد، لکن دانستن مذاق کلی شریعت در استنباط احکام شرعی اثرگذار است. لذا مباحثی از این قبیل در موضوع‌شناسی، شناخت مقاصدالشریعه حاکم بر مسئله، گزینش قواعد فقهیه، حل تعارضات ادله و تزاحمات موجود در استنباط احکام مرتبط با این بلیه مثمر ثمر خواهد بود.
گفتنی است، پیش از این مناط، سه پرونده «ماهیت‌شناسی فقه نظام»، «مبانی فقه نظام‌ساز در اندیشه امام و رهبری» و «نقش نهاد فقاهت در گام دوم انقلاب» را منتشر ساخته است.
علاقه‌مندان می‌توانند برای دانلود و دریافت ویژه‌نامه «چالشهای فقهی کرونا» اینجا کلیک کنند.
