مدرس خارج فقه مسائل فقه پزشکی تبیین کرد؛
چالش‌های فقهی روش‌های نوین باروی/ اکثر مراکز ناباروری توجهی به ملاحظات شرعی ندارند

یک پژوهشگر و مدرس حوزه فقه پزشکی اظهار داشت: مقام معظم رهبری اهدای اسپرم اجنبی را مجاز می‌دانند، اما در فتوای خود به‌صراحت تأکید کرده‌اند که باید از هرگونه مقدمات و ملازمات حرام پرهیز شود. متأسفانه بر اساس بازدیدهایی که از مراکز مختلف درمان ناباروری در سطح کشور انجام شده، به‌جز دو یا سه مورد محدود، در اغلب این مراکز فرآیند اخذ اسپرم از طریق روش‌های حرام صورت می‌گیرد و این مسئله بسیار جدی و نگران‌کننده است. فرزندی که با استفاده از مقدمات حرامی همچون استمناء متولد می‌شود، چه آینده‌ای در انتظار او خواهد بود؟ متأسفانه در بسیاری از مراکز ناباروری، ملاحظات شرعی و فقهی رعایت نمی‌شود و این امر می‌تواند به تولد فرزندانی منجر شود که از حیث هویت، نسب شرعی و حتی جایگاه قانونی با ابهام و مشکل مواجه‌اند.

به گزارش خبرنگار اجتهاد، همایش علمی-تخصصی «نورا» با محور ناباروری و رویکرد ایرانی-اسلامی، با حضور اساتید حوزه و دانشگاه، پژوهشگران و صاحب‌نظران عرصه پزشکی و علوم انسانی، همزمان با ایام سالروز وحدت حوزه و دانشگاه در دانشگاه علوم پزشکی مشهد برگزار شد.

در این همایش حجت‌الاسلام سیدمحسن مرتضوی، مدرس خارج فقه و اصول حوزه علمیه قم و پژوهشگر مسائل فقه پزشکی، برخی چالش‌های فقهی و حقوقی روش‌های نوین باروری را از منظر فقه اهل‌بیت(ع) تشریح کرد.

نگرانی از کاهش جمعیت و تأکید بر فرزندآوری حلال

مرتضوی در بخش نخست سخنان خود تأکید کرد که تعالیم پیامبر گرامی اسلام(ص) و اهل‌بیت(ع) بر اهمیت فرزندآوری و تکثیر نسل در اسلام دلالت دارد. به‌عنوان نمونه، پیامبر اکرم(ص) می‌فرمایند: «تَزَوَّجُوا فَإِنِّی مُکَاثِرٌ بِکُمُ الْأُمَمُ غَداً یَوْمَ الْقِیَامَهِ»؛ ازدواج کنید و فرزند بیاورید تا در روز قیامت به فزونی جمعیت امت اسلام مباهات کنم. همچنین امام صادق(ع) می‌فرمایند: «إِنَّ خَیْرَ نِسَائَکُمُ الْوُلُودُ الْوَدُودُ الْعَفِیفَهُ الْعَزِیزَهُ فِی أَهْلِهَا»؛ بهترین زنان شما، زنانی هستند که پرمحبت، فرزندآور و عفیف‌اند.

وی در ادامه با اشاره به جایگاه دعا برای کثرت فرزند و درخواست رزق فرزندان صالح در متون دینی، به نقش هدایتگر قرآن کریم پرداخت و افزود: قرآن در آیه ۳۱ سوره اسراء با نهی صریح از کشتن فرزندان به‌دلیل ترس از فقر می‌فرماید: «لَا تَقْتُلُوا أَوْلَادَکُمْ خَشْیَهَ إِمْلَاقٍ نَحْنُ نَرْزُقُهُمْ وَإِیَّاکُمْ إِنَّ قَتْلَهُمْ کَانَ خِطْئًا کَبِیرًا». این آیه به‌روشنی بیانگر آن است که رزق فرزندان بر عهده خداوند است و نگرانی‌های اقتصادی نباید مانع فرزندآوری شود.

مرتضوی خاطرنشان کرد: رویکرد اسلام بر اهمیت فرزندآوری و تکثیر نسل استوار است؛ موضوعی که در سال‌های اخیر به‌ویژه از سوی مقام معظم رهبری نیز مورد تأکید قرار گرفته است. با توجه به روند سالمندی جمعیت و کاهش نرخ تولد، توجه جدی به این مسئله اهمیتی دوچندان یافته است.

این نویسنده حوزه فقه مسائل پزشکی در بخش دوم سخنان خود، ضمن تأکید بر ضرورت مشروع بودن تولد فرزند، نسبت به استفاده از روش‌های غیرمجاز در فرآیند فرزندآوری هشدار داد و تصریح کرد: هرچند افزایش جمعیت و فرزندآوری امری مهم و راهبردی است، اما هدف هرگز وسیله را توجیه نمی‌کند و نمی‌توان به بهانه رشد جمعیت، از هر شیوه‌ای برای فرزندآوری بهره گرفت.

لزوم دقت و احتیاط در فرزندآوری از منظر تعالیم اسلامی

مرتضوی با تأکید بر روایات اهل‌بیت(ع) و تعالیم اسلامی، به ضرورت رعایت دقت، حساسیت و احتیاط در امر فرزندآوری اشاره کرد و گفت: در منابع دینی نمونه‌های متعددی در این زمینه نقل شده است. از جمله پیامبر گرامی اسلام(ص) می‌فرمایند: «أَنْکِحُوا الْأَکْفَاءَ»؛ برای ازدواج، دامن‌های پاک و عفیف را برگزینید، و نیز «وَ اخْتَارُوا لِنُطَفِکُمْ»؛ برای نطفه‌های خود با دقت انتخاب کنید و بهترین جایگاه را در نظر بگیرید. پیامبر اکرم(ص) با این تعبیر هشدار می‌دهند که باید توجه داشت نطفه در چه جایگاهی قرار می‌گیرد تا امکان رشد و پرورش صحیح آن فراهم شود. ازاین‌رو نسبت به زنی که قرار است حامل جنین باشد، باید حساسیت و دقت لازم اعمال شود.

جایگاه مادر در شکل‌گیری شخصیت جنین

وی در ادامه با اشاره به روایت دیگری از امام صادق(ع) افزود: آن حضرت می‌فرمایند: «إِنَّمَا الْمَرْأَهُ وَعَاءٌ»؛ زن ظرف پرورش فرزند است. جنین در طول نه ماه بارداری، بسیاری از ویژگی‌های وراثتی، اخلاقی و رفتاری را از مادری که صاحب رحم است دریافت می‌کند. بر همین اساس، به‌ویژه در روش‌هایی مانند IVF، تلقیح خارج رحمی و نیز در قراردادهای اجاره رحم، باید با نهایت دقت مشخص شود که چه زنی به‌عنوان رحم جایگزین انتخاب می‌شود و نطفه زوجین در چه بستری پرورش می‌یابد.

این مدرس حوزه علمیه قم سپس تأکید کرد: در تعالیم اهل‌بیت(ع) روایات فراوانی درباره لزوم احتیاط در امر فرزندآوری وارد شده است. برای نمونه، امام صادق(ع) می‌فرمایند: «لَا تُجَامِعُوا فِی النِّکَاحِ عَلَى الشُّبْهَهِ»؛ در امر ازدواج و فرزندآوری از موارد شبهه‌ناک و مشتبه پرهیز کنید. همچنین آن حضرت می‌فرمایند: «هُوَ الْفَرْجُ وَ أَمْرُ الْفَرْجِ شَدِیدٌ وَ مِنْهُ یَکُونُ الْوَلَدُ وَ نَحْنُ نَحْتَاطُ»؛ مسئله فرج ـ که کنایه‌ای از امور جنسی و تولید نسل است ـ امری بسیار حساس و خطیر به‌شمار می‌رود و باید در آن نهایت دقت و احتیاط را به‌کار بست، چراکه تولد فرزند از همین مسیر رقم می‌خورد.

تأثیر حلال و حرام بر آینده فرزندان و جامعه

وی خاطرنشان کرد: ما نسبت به بچه‌دار شدن و اینکه فرزند از چه راهی، با چه بستری و از چه مجرایی متولد می‌شود، موظف به رعایت کمال احتیاط هستیم، زیرا هدف، تولد فرزندی حلال‌زاده، مشروع، سالم و صالح است. در اعتقاد دین مبین اسلام، حتی یک لقمه حرام یا شبهه‌ناک می‌تواند در فرزندان اثرگذار باشد و به همین دلیل، سفارش فراوانی به کسب رزق و لقمه حلال شده است. حال اگر لقمه چنین تأثیری دارد، بی‌تردید امر نطفه، تشکیل جنین و فرآیند باروری نیز نقشی عمیق در آینده فرزندان و سلامت جامعه ایفا می‌کند. ازاین‌رو باید مراقبت شود که باروری زوجین نابارور، از هر راهی و با هر مقدمه‌ای ـ به‌ویژه مقدمات حرام ـ صورت نگیرد.

مراکز ناباروری در تراز یک حکومت اسلامی و انقلاب اسلامی هستند؟

مرتضوی در بخش سوم ارائه خود به تبیین چالش‌های فقهی و حقوقی روش‌های نوین باروری از منظر فقه اهل‌بیت(ع) پرداخت و بر اهمیت نهادینه شدن مراکز ناباروری در سطح تراز جمهوری اسلامی تأکید کرد. او در این بخش با اشاره به اهدای اسپرم بیگانه و رحم جایگزین، ضرورت پایبندی به موازین شرعی و حفظ نسب و هویت فرزند متولد شده را مورد تأکید قرار داد.

این مدرس خارج فقه تلقیح مصنوعی که ۱۵ سال در زمینه فقه پزشکی سابقه تحقیق و تالیف دارد، ابراز داشت که یکی از دغدغه‌های اصلی، مسائل شرعی و فقهی روش‌های نوین باروری است و باید مراکز ناباروری در تراز یک حکومت اسلامی و انقلاب اسلامی باشد.

اهدای اسپرم بیگانه و محدودیت‌های شرعی

مرتضوی درباره اهدای اسپرم از مرد بیگانه گفت: اکثر مراجع تقلید و همچنین مذاهب اربعه اهل سنت و آیین‌های مسیحیت و یهود مخالف این شیوه‌اند. بنابراین در مرکز ناباروری باید روش‌های بارداری را مطابق با حکم شرعی مراجع معظم ارائه کرد.

پژوهشگر مسائل فقه پزشکی به برخی چالش‌های فقهی و حقوقی اهدای اسپرم اجنبی اشاره کرد و گفت: اهدای اسپرم اجنبی چالش‌های عجیبی از لحاظ فقهی و حقوقی ایجاد می‌کند. مسئلۀ نَسَب شرعی و قانونی! صاحب اسپرم اجنبی همان مرد بیگانه پدر شرعیِ این طفل متولد شده‌ است. در حالی که نوعاً نسب این طفل متولد شده به او گفته نمی‌شود و اسپرم‌ها به صورت مجهول از بانک اسپرم اخذ می‌شود و این موجب از بین رفتن مسأله نسب و زیر پا گذاشتن احکام متعددی همچون بحث ارث، نفقه و محرمیّت شرعی خواهد شد.

پیامدهای اجتماعی اهدای اسپرم اجنبی

وی ادامه داد: اگر ما مسئلۀ اهدای اسپرم اجنبی را ترویج کنیم همان‌طوری که الآن در اروپا انجام می‌شود، دختران مجرد بدون ازدوا، تقاضا باروری از بانک‌های اسپرم می‌کنند و نهاد خانواده و امر مقدس ازدواج در جامعه از بین خواهد رفت، پس اهدای اسپرم اجنبی موجب از بین رفتن هویت انسانی و شرعی فرزند متولد شده خواهد شد و لذا باید مورد دقت بیشتری قرار بگیرد که متاسفانه در بسیاری از مراکز ناباروی این امر با توجه به خلا قانونی در این زمینه انجام می‌شود.

مرتضوی تصریح کرد: مقام معظم رهبری هم که اهدای اسپرم اجنبی را مجاز می‌دانند در فتوای خود تصریح می‌کنند که باید از مقدمات و ملازمات حرام اجتناب شود. من مراکز ناباروری مختلفی را در سطح کشور بازدید کردم. متأسفانه غیر از دو سه مورد در اکثر مراکز، عملیات اخذ اسپرم به روش حرام صورت می‌پذیرد و این دغدغۀ بسیار مهمی است. بچه‌ای که از طریق مقدمات حرامی همچون استمناء متولد شود چه آینده‌ای از او انتظار خواهیم داشت.

دقت در مسئله رحم جایگزین و IVF

این مدرس خارج فقه حوزه علمیه قم همچنین تاکید کرد: مسئلۀ رحم جایگزین، مسئلۀ تلقیح خارج رحمی به روش IVF باید مورد دقت بیشتری قرار بگیرد. همان ‌طوری که در روایات هم اشاره شده است، رحم مادر محل پرورش و رشد جنین‌ است. باید دقت کنیم که چه رحمی می‌خواهد به عنوان رحم جایگزین قرار بگیرد، چون بسیاری از ویژگی‌های رفتاری و تربیتیِ فرزند از مادر صاحب رحم اخذ می‌شود. لذا نسبت به قراردادهای اجاره رحم باید دقت شود .

مرتضوی در پایان اظهار امیدواری کرد که با برگزاری چنین همایش‌ها و تشکیل کمیسیون‌های مشترک، دغدغه‌ها و چالش‌های پیش روی روش‌های نوین باروری کاهش یابد و مرکزی ناباروری‌های کاملاً اسلامی در تراز حکومت اسلامی به جامعه ارائه شود.