شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
مدیر گروه پژوهشی فقه قرآن و حدیث مرکز فقهی ائمه اطهار(ع) گفت: جای سؤال است که چگونه آیات فقهی را منحصر به ۵۰۰ آیه می‌کنیم؟ اگر دایره فقه‌القرآن را فقط به احکام عملی منحصر نکنیم و آن را به سمت احکام اعتقادی قلبی و جوانحی ببریم، آیات زیادی خواهیم داشت که احکام شرعی مانند حرمت شرک و حرمت سوء ظن به خداوند را به ما می‌دهد.
به گزارش شبکه اجتهاد، حجت‌الاسلام والمسلمین محسن قمرزاده، مدیر گروه پژوهشی فقه قرآن و حدیث مرکز فقهی ائمه اطهار(ع) امروز، ششم بهمن‌ماه در نشست علمی «فقه القرآن و عرصه‌های پژوهش» که در این مرکز برگزار شد، با اشاره به آیات شریفه «وَنَزَّلْنَا عَلَیْکَ الْکِتَابَ تِبْیَانًا لِکُلِّ شَیْءٍ»(نحل/۸۹) و «إِنَّ إِلَى رَبِّکَ الرُّجْعَى»(علق/۸)، گفت: برخی با استناد به آیاتی از این دست، مرجعیت تام و مطلق برای قرآن کریم قائل هستند، البته برخی هم این مرجعیت را به هدایت‌بخشی قرآن منحصر می‌کنند.
وی با اشاره به برخی آسیب‌ها در فروکاستن مرجعیت علمی قرآن، افزود: نگاه دانشی به قرآن یعنی حرکت از سمت فقه یا دانش‌های دیگر به قرآن یکی از این آسیب‌هاست. این در حالی است که قرآن کریم مرجع است و اگر مرجعیت آن را در علوم به خصوص دانش فقه که علم ناب اسلامی است، به رسمیت بشناسیم، تحول زیادی رخ خواهد داد.
قمرزاده تصریح کرد: امروز برخی فریادشان بلند است که به همه آیات می‌توانیم نگاه فقهی داشته باشیم، این رویکرد ممکن است اغراق‌آمیز باشد، اما این سؤال مطرح است که در کتب فقهی کنونی چند درصد به احکام توجه شده است؟ آیا می‌توانیم حکمی از قرآن استخراج کنیم که تاکنون استخراج نشده است؟
مدیر گروه فقه قرآن و حدیث مرکز فقهی ائمه اطهار(ع) اضافه کرد: برخی مرجعیت قرآن را تام، برخی مرجعیت آن را استکمالی و تکمیل‌کننده و برخی الهامی می‌دانند؛ یعنی غیر از آیات احکام معروف، فقیه می‌تواند الهاماتی از قرآن بگیرد و نظریه‌پردازی داشته باشد. بنده معتقدم اگر مرجعیت قرآن تام نباشد، حداقل در مبحث قواعد اصولی فقهی، احکام اعتقادی قلبی و احکام عملی نقش مرجعیت دارد و روایات هم در عرض و طول قرآن قابل استفاده است.
استاد مرکز فقهی ائمه اطهار(ع) تأکید کرد: معتقدم باید قرآن را منشأ علوم بدانیم، نه اینکه با پیش‌فرض علوم وارد شده و بخواهیم نظریات علوم را بر قرآن تحمیل کنیم؛ یعنی پیش‌فرض ما هم در نظریه‌پردازی و استخراج احکام باید از قرآن باشد.
قمرزاده با طرح این سؤال که آیا ممکن است در دانش کلام چیزی مطرح شود که در قرآن به آن پرداخته نشده است؟ تصریح کرد: در بحث اخلاق و دانش‌های اجتماعی و فقه هم این سؤال مطرح است؛ یکی از آسیب‌های جدی با وجود زحمات زیادی که علما متحمل شده‌اند، همین موضوع است که مرجعیت قرآن لحاظ نشده است.
تفاوت میان آیات احکام و فقه قرآن
قمرزاده بیان کرد: یکی دیگر از مطالب نیازمند تبیین دقیق آن است که اکثریت علما، آیات‌الاحکام و فقه القرآن را یک عنوان گرفته‌اند، در حالی که این دو با هم تفاوت دارند و نیازمند اصطلاح‌شناسی است. آیات احکام آیاتی قسیم آیات عقاید، قصص و اخلاق هستند، آیات الاحکام آیاتی هستند که به هر نحوی حکم شرعی داشته باشند ولو اینکه سیاق یاری نکند.
این پژوهشگر حوزه گفت: الان بحث بر سر این است که آیا آیات قصص و اخلاقی و … قرآن هم می‌تواند حکم فقهی به ما بدهد یا خیر؟ مثلاً در داستان دختران شعیب، هم مضامین اخلاقی، هم مضامین اجتماعی و هم حکم شرعی اشتغال زنان در خارج منزل به همچنین شروط ضمن عقد به دست می‌آید. البته در این موارد، برخی این نکته را بیان کرده‌اند که آیا احکام شریعت‌های دیگر برای ما حجت است یا خیر؟
وی با بیان اینکه حجت‌الاسلام والمسلمین نقی‌پورفر از استادان حوزه و دانشگاه در یکی از آثارش به این موضوع پرداخته، افزود: وی معتقد است که از داستان حضرت مریم(س) می‌توان حکم روزه سکوت را به دست آورد و از آیات قصص و سایر آیات هم احکامی به دست می‌آید که اگر مطالب شریعت‌های قبلی نسخ نشده باشد، برای ما حجت و قابل پذیرش است.
وی اضافه کرد: بنابراین، گستره مطالعه آیات‌الاحکام منحصر به ۵۰۰ آیه نیست، برخی می‌گویند دایره آن همه آیات هستند که البته شاید مبالغه باشد، اما یقیناً منحصر به ۵۰۰ آیه هم نیست.
قمرزاده با بیان اینکه برای ورود به گسترده‌سازی آیات فقهی، شروطی لازم است، بیان کرد: در بحث‌های فقه‌القرآن تنها یک تخصص لازم نیست، بلکه محقق فقه‌القرآن باید تمام شرایط یک فقیه را داشته باشد. محقق فقه‌القرآنی هم باید با حیطه فقهی و هم تفسیری آشنایی تخصصی داشته باشد تا به سمت یکی غش نکند؛ یعنی هم در فقه و اصول و هم در حیطه قرآنی مسلط باشد.
وی با بیان اینکه مثلاً وقتی می‌خواهیم آیات فقهی مساجد را استخراج کنیم، باید استقراء تام در همه آیات صورت بگیرد، نه اینکه صرفاً با توجه به یک یا چند آیه فوراً نتیجه‌گیری شود، اظهار کرد: نگاه شیعه به آیات قرآن در صدور حکم، برایندی است و باید قرائن متصله و منفصله آن استخراج شود، لذا نباید صرفاً به آیات مشهور در یک حوزه فقهی رجوع شود، زیرا نگاه غیراستقرایی قرآن را از مرجعیت می‌اندازد.
چرا آیات‌الاحکام به ۵۰۰ آیه محدود می‌شود
قمرزاده با بیان اینکه در آیات‌الاحکام رایج کنونی عمدتاً مباحث مستقیم فقهی مطرح شده است، افزود: برخی بیش از ۱۳۰۰ آیه علمی شمارش کرده‌اند و این جای سؤال است که چگونه آیات فقهی را منحصر به ۵۰۰ آیه می‌کنیم؟ اگر دایره فقه‌القرآن را فقط به احکام عملی منحصر نکرده، بلکه به سمت احکام اعتقادی قلبی و جوانحی ببریم، آیات زیادی خواهیم داشت که احکام شرعی مانند حرمت شرک و حرمت سوء ظن به خداوند را به ما می‌دهد یا در مورد موضوعاتی مانند وجوب توبه، حرمت دروغ و غیبت و سایر احکام اخلاقی، کار کمتری صورت گرفته است.
وی با اشاره به خلأهای پژوهشی، افزود: خیلی از مباحث حقوقی زوجین مانند طلاق کمتر از منظر قرآن بحث شده است. در احکام اجتماعی و سیاسی قرآن هم خلأهای پژوهشی زیادی وجود دارد که می‌توانیم وارد آن شویم؛ در مباحث شبهه‌پژوهی فقه‌القرآن، مطالعات تطبیقی درون و برون مذهبی و حتی بین‌الادیانی هم خلأ زیادی داریم. البته تطبیق روش مطالعه است که مقایسه، حداقل آن است و می‌تواند بین دو شیعه، شیعه و سنی و اسلام و ادیان دیگر رخ دهد. مثلاً در حکم حجاب، یهود ادله مختص خود را و قرآن هم ادله خود را دارد.
قمرزاده اظهار کرد: یکی از خلأهای جدی، مطالعات فقه‌القرآنی تطبیقی یا مطالعات فقه القرآنی تنزیلی است؛ مثلاً کسی می‌تواند حتی باب فقهی صلات و زکات را در بستر نزول تدریجی آیات بحث کند، زیرا تدریجی بودن نزول آیات خودش موضوعی حکیمانه است و این نزول حکیمانه برای ما درس‌آموز است و داده‌های اضافه‌تری به ما می‌دهد.
وی افزود: همچنین می‌توانیم مطالعات فقه‌القرآنی را با گرایش‌های مختلف داشته باشیم، مثلاً فقه آیات پزشکی، فقه آیات سیاسی و فقه آیات اجتماعی که باید با روش استقراء تام صورت بگیرد. ضمن اینکه کتب فقهی علما نیازمند بازشناسی، آسیب‌شناسی، رقیق شدن برای مجامع دانشگاهی و تبدیل به درسنامه شدن دارد که خود عرصه‌های زیادی برای پژوهش است.
منبع: ایکنا
