شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
شبکه اجتهاد: مقاله مستقلی تحت عنوان «نوروز در فرهنگ شیعه» نوشته‌ام که سالهاست در ایام نوروز در مطبوعات و سایت‌ها منتشر می‌شود. اصل آن در مقالات تاریخی دفتر دوم منتشر شده بود. در آنجا روایات نوروز را بررسی کرده، و پس از آن مطالبی درباره نوروز در دوره صفوی نوشته و فهرستی از رسائل نوروزیه را هم آورده و یکی دو نمونه را هم چاپ کردم.
امروز مشغول مطالعه کتاب اختیارات علامه مجلسی بودم، نکته خاصی جلب توجهم کرد. بحث بسیار مختصری در باره منشأ تقویم هجری دارد و این که از ماه محرم آغاز می‌شود. وی بلافاصله می‌گوید که اگرچه محرم برای عامه به عنوان مبدأ سال است، اما شیعیان در این باره اعتنایی ندارند، چرا که این ماه برای آنها، ماه عزاست و کربلا در آن واقع شده است: «همه فرقه مسلمانان بغیر از فرقه شیعه اثنی عشریه که [برای آنها هم] مبدأ حساب از اول این ماه است، [اما] سال ایشان نوروز است، و اما این ماه [یعنی محرم] و این روز را [یعنی اول محرم] تعظیم نمی‌کنند، از برای حکایت کربلا. (اختیارات، ص ۳۱).
بدین ترتیب می‌توان دریافت که چرا در دوره صفوی، نوروز اهمیت یافته و این همه رساله در باره آن نوشته شده است. آنان می‌بایست برای اول سال قمری که مبنای محاسبه تقویم رایج بود، از محرم شروع می‌کردند و چنین کردند، اما نمی‌توانستند در آغاز این سال جشن بگیرند. زیرا اصول اول سال برای جشن است. پس باید نوروز را برجسته می‌کردند و چنین کردند.
برخی از این رسائل نوروزیه که قبل از پانزده سال، یعنی در حد فهرست‌های منتشره تا آن زمان یافته بودم، بشرح زیر است:
۱ ـ النوروزیه، مؤلف ناشناخته. تألیف شده به نام شاه طهماسب. ملامحمد جعفر فرزند محقق سبزوارى از آن نقل کرده است. ذریعه ۲۴ / ۳۸۲، ش ۲۰۵۴
۲ ـ النوروز، محمد ابراهیم الحسینى المدرّس الخادم، (رد بر نوروزیه آقا رضى قزوینى) ذریعه، ۲۴ / ۳۷۹، ش ۲۰۴۰ و نکـ: ش ۲۰۴۹
۳ ـ نوروز، همان رساله به فارسى.
۴ ـ نوروزیه، محمد تقى بن محمد رضا رازى. تألیف شده به اسم شاه صفى (سلطنت از ۱۰۳۸ ـ ۱۰۵۲). نسخه اى از آن در کتابخانه مرکزى دانشگاه (فهرست ۱۲ / ۲۵۱۷) و کتابخانه ملک موجود است. ذریعه، ۲۴ / ۳۸۳، ش ۲۰۵۳
۵ ـ نوروز و سى روز، فیض کاشانى (م ۱۰۹۱)، در شرح فارسى حدیث معلى بن خنیس. فیض چندین رساله در تقویم دعایى دارد. از جمله تقویم المحسنین و معیار الساعات. رساله نوروز وسى روز را دکتر معین همراه گفتارى تحت عنوان روز شمارى در ایران باستان در سال ۱۳۲۵ شمسى (توسط انجمن ایران شناسى) چاپ کرده است. ذریعه ۲۴ / ۳۸۰، ش ۲۰۴۸
۶ ـ نوروزیه، اسماعیل بن محمد باقر خاتون آبادى (م ۱۱۱۶)، تألیف شده به نام شاه سلیمان صفوى در یک مقدمه، دوازده باب و یک خاتمه. ذریعه، ۲۴ / ۲۰۵۱
۷ ـ نوروزیه، محمد باقر بن اسماعیل خاتون آبادى (م ۱۱۲۷)، تألیف شده به نام شاه سلطان حسین صفوى. نسخه آن در دانشگاه تهران (فهرست ۲ / ۱۲۶۶) موجود است. ذریعه ۲۴ / ۳۷۹، ش ۲۰۴۲
۸ ـ نوروزیه، ملاباقر بن اسماعیل کجورى. گفته شده در این رساله، مؤلف میرمخدوم شریفى را که در نواقض الروافض بر ضد غدیر و نوروز سخن گفته رد کرده است. آقابزرگ نسخه اى از آن نشناسانده است. ذریعه، ۲۴ / ۳۸۲، ش ۲۰۵۲
۹ ـ نوروزیه، ملامحمد جعفر بن محمد باقر سبزوارى. نسخه اى شخصى از آن را آقابزرگ دیده و عبارت نخست آن را آورده است. ذریعه ۱۴ / ۳۸۲، ش ۲۰۵۵
۱۰ ـ نوروزیه، مؤلف؟ نسخه اى از این رساله به شماره ۱۰۱۵ در کتابخانه آیه الله مرعشى موجود است و در آن تاریخ ۱۰۸۴ آمده است.
۱۱ ـ نوروزیه، آقارضى قزوینى. بسیارى بر این رساله رد نوشته اند. نسخه اى از آن به خط مؤلف در کتابخانه ملى موجود است. ذریعه ۲۴ / ۳۸۳، ش ۲۰۵۸
۱۲ ـ نوروزیه، میرمحمد حسین بن محمدصالح خاتون آبادى. نسخه اى از آن در کتابخانه حضرت عبدالعظیم (ع) موجود است. ذریعه ۲۴ / ۳۸۳، ش ۲۰۵۶
۱۳ ـ نوروزیه، میرزا محمد حسین بن میرزا ابوالحسن قائنى. ردى است بر رساله آقارضى قزوینى. ذریعه ۲۴ / ۳۸۳، ش ۲۰۵۷
۱۴ ـ نورزویه، رضى الدین محمد مستوفى در رد بر آقا رضى. آقابزرگ نسخه اى از آن نشناسانده است. ذریعه ۲۴ / ۳۸۳، ش ۲۰۵۹
۱۵ ـ نوروزیه، محمد باقر مجلسى، بحار الانوار، ج ۵۶، صص ۹۱ ـ ۱۴۳. این مدخل، گرچه رساله مستقلى نیست، اما، به دلیل آن که مرحوم مجلسى مفصل در این باره سخن گفته، در اینجا معرفى شد.
۱۶ ـ رساله در فضیلت روز نوروز، مؤلف؟ نسخه اى از آن در نه برگ در کتابخانه مسجد اعظم (فهرست، ص ۴۵۹) موجود است.
۱۷ ـ نوروزنامه، مؤلف؟ نسخه آن در کتابخانه مسجد اعظم (فهرست، ص ۵۷۲) موجود است.
۱۸ ـ نوروزنامه، مؤلف؟ نسخه آن در کتابخانه آیه الله گلپایگانى (فهرست، ۳ / ۷۹) موجود است.
۱۹ ـ نوروزنامه، مؤلف؟ نسخه آن در کتابخانه مجلس شوراى اسلامى (فهرست ۱۵ / ۱۷۹) موجود است.
۲۰ ـ نوروزیه، عماد الدین محمود بن مسعود. تألیف شده بنام سلطان حمزه میرزا. نسخه اى از آن در کتابخانه وزیرى یزد (فهرست، ۴ / ۱۱۶۷، ش ۲۱۰۷) موجود است. در آنجا از مؤلف به عنوان جالینوس ثانى یاد شده است. نیز مطالب آن در رساله خواجویى که ناظر به آن رساله تألیف شده آمده است.
۲۱ ـ نوروزیه، ملا اسماعیل خواجویى (م ۱۱۷۳). شرح و نقدى است بر رساله عمادالدین بن مسعود. ذریعه ۲۴ / ۳۸۱، ش ۲۰۵۰ (این رساله را آقاى سیدمهدى رجایى در میراث اسلامى ایران دفتر چهارم چاپ کرده است.)
۲۲ ـ نظم حدیث معلى بن خنیس منسوب به خواجه در کتاب سى روز و نوروز فیض کاشانى آمده و بیت اول آن چنین است: بقول جعفر صادق خلاصه سادات / ز ماه فارسیان هفت روز مذموم است (ذریعه: ۲۴/۲۹، ش ۱۰۸۷)
۲۳ ـ نوروزیه، میرزا محمد مهدى بن هدایه الله خراسانى (۱۱۵۲ ـ ۱۲۱۷) ردى است بر رساله خواجویى. نسخه اى از آن در کتابخانه مجلس (فهرست ۹ / ۳۲۲ ـ ۳۲۶. فهرست نویس محترم به تفصیل گزارش آن را آورده) موجود است. ذریعه ۲۴ / ۳۸۴، ش ۲۰۶۲
۲۴ ـ نوروزیه، غیاث الدین ادیب کاشانى، معاصر ناصرالدین شاه قاجار. در این رساله اقوال پیشینیان آمده و بررسى شده است. نسخه اى از آن در کتابخانه ملى (فهرست ۱ / ۳۹۹) موجود است. ذریعه ۲۴ / ۳۸۴، ش ۲۰۶۰
در فهرست نسخه هاى خطى فارسى ۱ / ۳۶۷ چندین رساله نوروزیه که مؤلف آنها ناشناخته است، معرفى شده است.
