شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
برخی از استثنائات احکام که مدّ نظر اهل فن هم نیست در کتاب «مستنبطات الاعلام فی شرح مستثنیات الاحکام» مورد توجه قرار گرفته شده است. مؤلف در مقدمه متذکر می‌شوند که حتی برخی از کسانی که خبره فن هستند هم گاهی در این موارد به اشتباه می‌افتند. ایشان تعبیر «مَهَره الفن» را به کار می‌برند و می‌گویند گاهی برخی از «مهره فن» از تبصره‌های قاعده کلیه غافل می‌شوند و به همان تمسّک می‌کنند در حالی که از انخرام این قاعده به یک مورد خاص غفلت دارند. لذا این کتاب، برای کسانی که در مسیر تحقیق و نگارش رساله‌های علمی هستند نیز بسیار قابل استفاده است.
شبکه اجتهاد: درباره کتاب «مستنبطات الاعلام فی شرح مستثنیات الاحکام» اثر ابتکاری مرحوم آیت‌الله حاج سید احمد زنجانی، پای سخن یکی از محققین این کتاب، حجت‌الاسلام والمسلمین سید عبدالحسین آل یاسین نشستیم. او از اساتید سطح عالی حوزه علمیه قم و فارغ‌التحصیل مدرسه فقهی امام محمدباقر علیه‌السلام و از پژوهش‌گران مرکز فقهی امام محمد باقر علیه‌السلام است.
به عنوان آغاز بحث، بفرمایید چه شد که تحقیق روی کتاب «مستنبطات الاعلام فی شرح مستثنیات الاحکام» مرحوم آیت‌الله حاج سید احمد زنجانی را آغاز کردید؟
آل یاسین: آثار مرحوم آیت‌الله حاج سید احمد زنجانی، والد مکرّم جناب آیت‌الله شبیری زنجانی دام ظلّه، در کتب تراجم عنوان شده است. مثلا مرحوم آقا بزرگ طهرانی در الذریعه، بسیاری از کتب ایشان را نام برده است، از جمله کتاب «مستنبطات الاحکام فی شرح مستثنیات الاحکام»، و مدخلی نیز با همین عنوان قرار داده است. همانطور که در برخی مداخل دیگر مانند «الکلام یجرّ الکلام» هم از این کتاب نام برده‌اند. همچنین نام کتب دیگر ایشان مانند «افواه الرجال» و «بین السیدین» مطرح بوده است ولی این آثار چندان شناخته شده نبودند. متأسفانه این آثار حتی استنساخ نشده بودند؛ چه رسد به اینکه طبع شده باشند.
جای تأسف است که آن مرحوم با وجود اینکه در بین خواصّ، از نظر علمی جایگاه بسیار ممتازی داشتند، ولی از آنجا که آثار علمی ایشان منتشر نشده است، بیشتر افراد تنها با چند اثر ایشان مانند «الکلام یجرّ الکلام» آشنا هستند. در حالی که انصافا ایشان در مباحث فقهی و اصولی غور کرده بودند و تألیفات گراسنگی داشته‌اند، و به طور کلّی ایشان بسیار اهل قلم بوده‌اند و بالغ بر شصت عنوان کتاب یا رساله در موضوعات مختلف تألیف نموده‌اند و باید ایشان را «ابن القلم» حساب نمود.
جریان تحقیق در این اثر و همچنین بقیّه آثار ایشان از آنجا شروع شد که برخی از نسخ خطی آثار ایشان در خطر نابودی قرار گرفت. پس از آن بود که در مؤسسه فقهی امام محمد باقر علیه السلام، عزم راسخی پیدا شد که این آثار تحقیق و منتشر شوند. در روند تحقیق روی این کتاب‌ها به عمق علمی این آثار پی بردیم و چند سالی هست که مشغول تحقیق این آثار هستیم. برخی از این آثار منتشر شده‌اند و برخی دیگر را هم مشغول کار هستیم.
ظاهرا بیش از یک سال در ارتباط با کتاب «مستنبطات الاعلام فی شرح مستثنیات الاحکام» بودید و روی این اثر تحقیق می‌کردید. در جریان تحقیق، این اثر را چگونه یافتید؟
آل یاسین: مرحوم آسید احمد زنجانی انسان بسیار خوش ذوق و قریحه‌ای بودند و دقت ویژه‌ای داشتند که آثار خودشان را در اسلوب جدید و بدیعی ارائه دهند. اگر شما به آثار دیگر ایشان هم توجه نمایید، همین خصیصه را خواهید دید. مثلا کتاب «بین السیدین»، در حقیقت به معنای «الحکم و القضاء بین السیدین» است؛ و مراد از سیدین دو تن از علمای بزرگ شیعه می‌باشند؛ یعنی مرحوم سید یزدی صاحب عروه و مرحوم آسید ابوالحسن اصفهانی که بر عروه تعلیقه دارند. ایشان در این اثر مانند یک قاضی آراء هر دو بزرگوار را نقد و بررسی می‌کنند و گاهی اوقات نظر فقهی یکی از این دو بزرگوار را تأیید نموده و گاهی اوقات هم نظر هر دو بزرگوار را رد نموده و نظریه سومی را مطرح می‌نمایند. این اسلوب، قالبی بدیع است که نمونه آن را کمتر دیده‌ایم. مثلا ما کتابی مثل «الاختلاف بین العَلَمین» را از مرحوم مامقانی داشته‌ایم و این اسلوب فی الجمله بوده است ولی شیوه‌هایی که ایشان در نگارش به کار برده‌اند، خیلی کم و نادر است.
کتاب دیگری از ایشان با عنوان «شرائط الاحکام» است. این کتاب به این نکته می‌پردازد که هر حکم، شروطی دارد. چرا که گاهی اوقات همه شروط در یک جا جمع نشده است. در حالی که ایشان از ابتدای کتاب الطهاره تا انتهای کتاب الدیات، شرایط این احکام را در یک جا جمع نموده‌اند. یا مثلا در کتاب «فروق الاحکام» به برخی از موضوعاتی پرداخته‌اند که به حسب ظاهر شبیه به هم هستند ولی در احکام مختلفند و از دل همین کتاب، رساله موجزی بیرون آمد که بعدا خود ایشان آن کتاب را شرح نمودند. همین چارچوب بدیع را در مورد کتاب «الهدی الی الفروق بین الرجال و النساء» نیز شاهدیم.
یکی از کارهای ایشان هم رسالۀ «مستثنیات الاحکام» است. ایشان ابتدائا رساله‌ای با همین عنوان نوشتند. ایشان غرض خود را از تألیف این رساله اینگونه معرفی می‌کنند که خیلی از اوقات حکمی به صورت کلّی به عنوان قاعده در اذهان شکل می‌گیرد و خیلی‌ها متوجه این نکته نیستند که این قاعده مُنخَرِم است و تبصره دارد و حتی به گفته ایشان ممکن است خیلی از ماهران در فنّ فقاهت، غافل از این باشند که این مورد، تبصره‌ها و استثنائاتی هم دارد و قاعده کلّی نیست. از این جهت، اصل موضوع بحث، موضوع بدیعی است که کمتر مورد توجه قرار می‌گیرد. اهمیت دیگر این اثر، جامعیت آن است؛ به گونه‌ای که از ابتدای طهارت تا آخر دیات را شامل می‌شود. ایشان عنایت ویژه‌ای به این رساله داشتند و سه چهار بار آن را اصلاح نمودند. در هر بار، مسائل این رساله حذف و اضافه، حکّ و اصلاح و کم و زیاد شده است.
البته منظور از مستثنیات، به عنوان اوّلی است و نه مستثنیات به عناوین ثانوی مثل اضطرار، چنانکه خود ایشان هم این نکته را متذکر شده‌اند که منظور از مستثنیات، مستثنیات به عنوان اوّلی است و نه به عنوان ثانوی؛ والا اگر چنین باشد، هیچ قاعده و حکم فقهی نیست مگر آنکه به این لحاظ استثناء خواهد داشت.
آل یاسین: بله همینطور است. خود ایشان هم متوجه این نکته بوده‌اند و متذکر آن می‌شوند. در هر حال رساله مستثنیات الاحکام به واسطه بدیع بودن و جامعیتش، مورد توجه بعضی از اعلام هم قرار گرفت. از جمله مرحوم آیت‌الله وحیدی شبستری شرحی بر این کتاب با عنوان «مستمسکات الأحکام فی شرح مستثنیات الأحکام » تألیف نموده‌اند. این موضوع نشان می‌دهد که این اثر، رساله قویمی بوده است.
این رساله همان زمان هم چاپ شد؟
آل یاسین: بله. این رساله در زمان حیات مرحوم آسید احمد زنجانی به چاپ رسید و بعد از آن، مستدرکاتی هم داشت که آن نیز چاپ شد. البته یکسری از نسخ خطی رسالۀ مستثنیات که بعداً ایشان به جهت اصلاح و تنقیح، به خط خودشان استنساخ کرده بودند همانطور به صورت مخطوط باقی ماند. به لطف خدا ما به این نسخ دسترسی پیدا کردیم و قرار است که خود رساله مستثنیات به صورت مستقل چاپ شود.
باید در نظر داشت که رساله مستثنیات که در ابتدای مستنبطات چاپ شده است، در حقیقت، منتزع و مستخرجی است از مستثنیاتی که به عنوان متن مستنبطات برگزیده شده است. اما مستثنیاتی که عرض می‌کنم، چند نسخه دارد که تفاوت‌های زیادی از حیث تعداد مسائل و متن مسائل با یکدیگر دارند. حتی مثلا در یک نسخه یک کتاب فقهی مثل «کتاب الجهاد» هست که در نسخ دیگر نیست. لذا نباید به این مستثنیاتی که مرحوم زنجانی به عنوان متن مستنبطات برگزیده -و ما آنرا در ابتدای کتاب مستنبطات قرار داده و به چاپ رساندیم- اکتفا شود، بلکه باید متن خود مستثنیات به عنوان یک اثر مجزّا و با در نظر گرفتن تمام نسخه‌های موجود، چاپ شود، و به نظر حقیر، نسخه ۱۳۷۳هـ.ق از این اثر، کامل‌ترین نسخه به شمار می‌رود.
همانطور که اشاره شد، خود مرحوم آسید احمد زنجانی هم به این رساله عنایت ویژه‌ای داشتند. به گونه‌ای که غیر از حکّ و اصلاح و حذف و اضافه، درصدد شرح این کتاب برآمدند. ایشان یکبار در سال ۱۳۶۶هـ.ق از شرح این کتاب فارغ شدند که این نسخه به دست ما رسید و ما روی آن تحقیق کردیم. البته پس از تحقیق روی این اثر، متوجه شدیم که در کتابخانۀ یکی از شهرستان‌ها نسخۀ دیگری از مستنبطات، که متأخّرتر هم بوده موجود است. وقتی آن نسخه را با نسخه ۱۳۶۶ق مقایسه نمودیم، متوجه شدیم که این نسخه جدید بسیار منقّح‌تر از آن نسخه است و تاریخ آن هم ۱۳۷۲ق بوده است. طبعاً نسخه متأخّر، محور کار ما قرار گرفت. اگر چه این دو نسخه مشترکات زیادی داشتند ولی به لحاظ تعداد مسائل و یا حذف و اضافه آن، متفاوت بودند. مثلا نسخه ۱۳۶۶ ق دارای ۵۲۸ مسأله بود، ولی نسخه متأخر ۶۵۶ مسأله داشت. البته صرفا اینطور نبود که همه مسائل نسخۀ قبلی در مسائل نسخۀ جدید هم باشد و نسخۀ جدید یک تعداد مسأله بیشتر داشته باشد؛ بلکه برخی از مسائل نسخۀ قبل، در نسخه جدید حذف شده بود. حتی خطی که ایشان بر روی بعضی مسائل نسخه قبل کشیده بودند، هم مشخص است. لذا بر آن شدیم که نسخه متأخر را ملاک کار قرار دهیم و البته نیم نگاهی هم به نسخه قدیمی‌تر داشتیم.
آن مرحوم در این کتاب تا چه اندازه مباحث را تفصیل داده‌اند؟
آل یاسین: ایشان در این اثر نه بنای بر بسط داشتند و نه بنای بر ایجاز داشتند. در حقیقت این کتاب، یک کتاب فقهی نیمه استدلالی است که به نحو مختصر، هم به ادلّه توجه نموده و آنها را مطرح نموده است و هم اقوال را اشاره نموده و آنها را بررسی می‌نماید.
در کار با آثار خطی، معمولا محقق با نویسنده ارتباط روحی پیدا می‌کند. چه چیزهایی از مخطوطات ایشان برای شما جالب بود؟
آل یاسین: غیر از قریحه و بدیع بودن سبک قلمی آثار ایشان، بحث خوش خطی ایشان برایم جالب بود که الحق و الانصاف ایشان خط بسیار خوبی داشتند. ضمن اینکه ایشان به چگونگی تألیف یک کتاب آشنا بودند. مثلا رموزی در تألیف کتاب وجود داشت که در زمان ایشان به کار می‌رفت و مرسوم بود. شاید خیلی از محققین هم مطّلع نبودند که چگونه از این رموز استفاده کنند و چرک نویس کتابشان را به خطّاط می‌دادند تا برایشان بنویسند؛ ولی ایشان خودشان کتبشان را می‌نوشتند. البته برخی از آثار ایشان بعدها، توسط غیر ایشان هم استنساخ شده است؛ مثل کتاب «آراء الامامیه» ایشان که بعدها شخصی به اسم غفرانی با خط بسیار زیبایی استنساخ نموده است. یا یکی از نسخه‌های کتاب مستثنیات، به خط خودشان نیست و این هم از دستخط نویسنده معلوم است؛ ضمن اینکه خیلی هم مغلوط است.
بنابراین با توجه به خوب بودن خط ایشان، برای قرائت نسخ مشکل زیادی نداشتید؟
آل یاسین: ایشان از دو نوع خط استفاده می‌کردند؛ خط نستعلیق و خط نسخ. خواندن خط نسخ مشکلی نداشت؛ مگر در موارد رمزی که محقّق باید آشنا به رموز باشد. مثلا ایشان روی یک کلمه نوشته است «م» و روی کلمه دیگر نوشته است «خ». ممکن است برای تایپیست، این رمز معلوم نباشد و در تایپ به شکل معمولی عبارت را تایپ کند، در حالی «خ» به معنای مؤخر و «م» به معنای مقدّم است. یعنی شما باید کلمه‌ای که رویش «م» قرار گرفته است را مقدم کنید و کلمه‌ای که بالایش «خ» قرار گرفته است، باید مؤخر باشد، و نویسنده برای پرهیز از خطکاری شدن نوشته‌اش، نیامده این دو عبارت را خط بزند و از نو بنویسد و در عوض، از این رمز استفاده کرده است. لذا اگر کسی این رموز را نداند معنا کاملا عوض شود و اگر متوجه این رموز نباشیم، متن اصلی هم تحقیق نخواهد شد.
و یا مثلاً ایشان در مستنبطات، که رساله مستثنیات را به صورت مزجی شرح کرده‌اند، متن مستثنیات را به این روش ممتاز نموده‌اند که خطی روی این بخش‌ها کشیده‌اند، و این دست نکاتی که در نوشتن یک کتاب در آن ازمنه باید رعایت می‌شد را به خوبی رعایت کرده‌اند.
تألیف شرح مزجی هم کار سختی است.
آل یاسین: دقیقا. در شرح مزجی باید عبارات شرح را به گونه‌ای به لحاظ معنوی و ادبی انتخاب کرد که متن با شرح یکی شود که خواننده احساس کند که با یک متن یکپاچه روبرو است.
در مستثنیات الاحکام، بیشتر اقوال چه کسانی مدّ نظر ایشان بوده است؟
آل یاسین: ایشان به جواهر تسلّط بالایی داشتند و لذا به این کتاب زیاد مراجعه می‌کردند. کتب دیگری همچون مصباح الفقیه مرحوم همدانی، حدائق و منابع دیگری که مباحث را به شکل منقّح مطرح می‌نمودند، مورد عنایت ایشان بوده است. البته خیلی از اوقات هم به لحاظ نوع استدلال ایشان، می‌بینیم که نوع استدلال به یکی از این آثار می‌خورد.
این کتاب را بیشتر برای کدام دسته از طلاب کارآمد می‌دانید؟
آل یاسین: همانطور که اشاره کردم، این کتاب، به صورت تفصیلی به استدلال‌ها نپرداخته است ولی در حد مراجعه اساتید بسیار کارآمد است. اساسا چنین کتبی مخصوص لفت النظر و جلب توجه نوشته شده‌اند. خصوصا که برخی از استثنائات احکام که مدّ نظر اهل فن هم نیست در این کتاب مورد توجه قرار گرفته شده است. خود ایشان در مقدمه متذکر می‌شوند که حتی برخی از کسانی که خبره فن هستند هم گاهی در این موارد به اشتباه می‌افتند. ایشان تعبیر «مَهَره الفن» را به کار می‌برند و می‌گویند گاهی برخی از «مهره فن» از تبصره‌های قاعده کلیه غافل می‌شوند و به همان تمسّک می‌کنند در حالی که از انخرام این قاعده به یک مورد خاص غفلت دارند. لذا این کتاب، برای کسانی که در مسیر تحقیق و نگارش رساله‌های علمی هستند نیز بسیار قابل استفاده است. / مرکز فقهی امام محمدباقر(ع)
