شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
اختصاصی شبکه اجتهاد: کتاب من لا یحضره الفقیه تألیف محمّد بن علی بن الحسین بن بابویه قمی معروف به شیخ صدوق از مهمترین کتب روائی شیعه، و دومین کتاب از جمله کتب اربعه آنهاست.
کثرت نسخه‌های خطی از این کتاب، نقل قول‌های فراوان از آن، شروح و حواشی متعددی که پیرمون آن نگاشته شده و… ما را از بحث درباره جایگاه ارزنده این کتاب بی‌نیاز می‌کند.
در این یادداشت مختصر قصد دارم به معرفی یک نسخه ارزشمند از این کتاب بپردازم، اما قبل از معرفی آن نسخه مناسب است به ین مطلب اشاره کنم که کهن ترین نسخه‌های این کتاب، که قبل از قرن دهم استنساخ شده اند، عبارتند از:
۱. نسخه کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی (قم) شماره: ۲۳۵، ۱۵۱ برگ. مرحوم آیت‌الله مرعشی نجفی(ره)، قدمت نسخه را به قرن ۴ یا قرن ۵ نسبت داده است. (فهرست کتابخانه مرعشی، ج ۱ ، ص ۲۶۰؛ فهرست دنا، ج ۸، ص ۵۰۶)
۲. نسخه کتابخانه وزیری (یزد)، ۴۸۵ برگ. تاریخ کتابت این نسخه شنبه ۶ محرّم سنه ۵۷۴ هـ است. (فهرست کتابخانه وزیری، ج ۴، ص ۱۴۶۳؛ فهرست دنا، ج ۸، ص ۵۰۶)
۳. نسخه موزه بریتانیا، شماره: ۵۸۲، ۲۰۱ برگ. تاریخ کتابت این نسخه یازدهم شوّال ۶۵۲ هـ است. (فهرست دنا، ج ۸، ص ۵۰۶) عکس این نسخه در کتابخانه آیت‌الله مرعشی (قم) موجود است.
۴. نسخه کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی (قم) به شماره: ۱۰۶۳۸ که در سال ۸۹۷ یعنی اواخر قرن نهم نوشته شده است. (میراث شهاب، سال ۹، شماره ۲، ص ۲۵؛ فهرست دنا، ج۸، ص۵۰۶)
اما بیشترین استنساخ‌ها، در دوره صفویه اتفاق افتاده است. تشکیل حکومت شیعی در این دوره از جهتی، و از جهت دیگر رونق کارهای حدیثی و جنبش اخباری گری، دو عامل اساسی در کثرت استنساخ مصادر حدیثی در این دوره است.
در میان انبوه نسخه‌های این دوره، نسخه‌های زیادی وجود دارد که پیش علماء و محدّثین گرانمایه (مثل مجلسیین، شیخ بهائی، ملا صالح مازندرانی و…)، قرائت و مقابله شده است، و همراه با بلاغ‌ها و اجازت متعدّد آنهاست.
یکی از بهترین نسخه‌های کتاب من لا یحضره الفقیه، نسخهای است که توسط ملا عبدالله شوشتری استنساخ و مقابله شده است. و همو تعلیقات زیادی نیز بر این نسخه نگاشته است.
ملا عبدالله شوشتری، یکی از بزرگترین شخصیت‌های حدیثی دوره صفویه است به گونه‌‌ای که شاگردش مولی محمّدتقی مجلسی، انتشار فقه و حدیث در حوزه‌های علمیه را مرهون تلاش‌های او می‌داند، و می‌گوید: تعداد طلبه‌های حوزه که قبل از او بیشتر از پنجاه نفر نبودند به بیش از هزار نفر رسید (روضه المتقین، ج ۱۴، ص ۳۸۲)
معرفی نسخ ملا عبدالله
این نسخه به شماره ۱۲۲ در کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی (قم) وجود دارد (فهرست کتابخانه مرعشی، ج ۱، ص ۱۴۵)
مرحوم ملّا عبدالله شوشتری در فاصله زمانی ۹۸۹ تا ۹۹۱ هـ این نسخه را در نجف اشرف در ۶۸۴ صفحه کتابت کرده است. این نسخه همه کتاب تا آخر مشیخه را دربر دارد.
از مزیت‌های قابل اعتنای این نسخه، تعداد مقابله‌های است که توسط مشاهیر علمای و محدثین دوره صفویه صورت گرفته است:
۱. مقابله‌‌ای که توسّط خود ملا عبدالله با نسخه معتبر دیگر انجام شده است. (نک: پایان جزء اوّل، حاشیه ص ۱۹۸)
۲. مرحوم ملا محمّد تقی مجلسی دو بار این نسخه را با نسخه‌های متعدّد و معتبر مقابله کرده است است (نک: حاشیه ص ۱۸۳؛ پایان جزء اوّل، حاشیه ص ۱۹۸)
۳. ملّا صالح مازندرانی سومین مقابله و تصحیح این نسخه را انجام داده است. (نک: پایان جزء اوّل، حاشیه ص ۱۹۸)
۴. آخرین مقابله و تصحیح توسط مرحوم علامه محمّدباقر مجلسی در مجالس متعددی انجام شده است. تاریخ پایان این کار ـ بنا بر اجازه‌ای که علامه مجلسی به سبط ملا عبدالله داده ـ دهم ماه رجب سال ۱۰۹۵ هـ است (نک: حاشیه صفحه ۱۱۸)
در مواضع متعددی از این نسخه هم یادداشت‌های بلاغ دیگری آمده است (نک: ص۵۵ و ۶۵ و ۱۰۱ و و ۱۱۸ و ۱۲۴ و ۱۲۹ و ۱۶۴ و ۲۲۱ و ۳۱۰ و ۳۴۸ و ۳۵۴ و…)
این نسخه، از نفیس ترین نسخه‌های کتاب من لا یحضره الفقیه محسوب میشود و از ویژگی‌های مهم این نسخه، حواشی قابل توجّهی است که ملا عبدالله به قلم خود نگاشته است.
بخش عمده این حواشی به قلم خود کاتب، یعنی ملا عبدالله شوشتری است، که تاکنون به صورت مجزا تدوین نشده است و با توجه به جایگاه حدیث و فقهی شوشتری، می‌توان از آن در تدوین و انتشار حاشیه من لا یحضره الفقیه او بهره برد.
پا نوشت: برخی دیگر از حواشی نیز با رموزی همچون: «م د» (ظاهراً منظور شیخ محمد سبط شهید ثانی است)، «سبط ز» (ظاهراً منظور سبط شهید ثانی است)، «ح ی»، «ص رحمه الله» (شاید مراد از این دو، شیخ حسن عاملی صاحب معالم باشد)، «مجددّ رحمه الله»، «مراد رحمه الله» (ظاهراً منظور مولی مراد تفرشی است) و … مشخص شده است.
