فقها و کتب مالکی

– مالک بن انس اصبحی (امام المذهب) (م۱۷۹). فتاوای پراکنده وی به عنوان مدونات جمع شد که عبارت است از:
– الأسدیه (فی فقه المالکیه)؛ اسد بن فرات بن سنان ـ قاضی قیروان ـ (م۲۰۴ق) شاگرد مالک و محمد بن حسن شیبانی، آن را از اجوبه عبدالرحمن بن قاسم گردآوری کرده است.
– المدونه الکبری = مدونه سحنون؛ عبد السلام بن سعید التنوخی ملقب به سحنون (م۲۴۰ق) که محتوای آن را به واسطه عبد الرحمن بن قاسم عتقی (م۱۹۱ق) از امام مالک بن أنس روایت کرده است.
– الواضحه فی السنن و الفقه؛ ابن حبیب، عبدالملک بن حبیب سلمی قرطبی (م۲۳۸ق).
– المستخرجه العتبیه علی الموطأ؛ ابوعبدالله محمد عتبی قرطبی (م۲۵۴ق).
– الموّازیه؛ ابوعبدالله محمد به سعید معروف به ابن‌موّاز قرطبی (م۲۸۱ق).
– ابوبکر باقلانی (م۴۰۳ق): الانصاف فیما یجب ولایجوز فیه الخلاف، و: التمهید فی أصول الفقه، و: المقنع فی أصول الفقه
– ابن ابی‌زید قیروانی(م۳۸۶ق): الرساله (که شروح متعددی بر آن نگاشته شده است)
– ابن‌عبدالبر، ابوعمر یوسف بن عبدالله بن محمد بن عبدالبر نمری شیخ علمای اندلس (م۴۳۶ق): الکافی، و: التمهید لما فی الموطأ من المعانی و الأسانید، و: الاستذکار لمذهب علماء الأمصار.
– باجی، ابوالولید سلیمان بن خلف تمیمی باجی (م۴۷۴ق): المنتقی در هفت مجلد که منتخبی از شرح خود او بر موطأ مالک است و گفته می‌شود بهترین کتاب در مذهب مالک است.(۱)
– ابن رشد/ پدر (م۵۲۰ق): البیان و التحصیل؛ و: المقدمات
– محمد بن احمد معروف به ابن رشد قرطبی/ حفید (م۵۹۵ق): بدایه المجتهد و نهایه المقتصد، این کتاب ارزنده دارای دو جزء است و اخیراً نسخه محقق آن توسط مجمع تقریب بین مذاهب اسلامی نیز به چاپ رسیده است؛ و: البیان، و: المقدمات
– احمد بن ادریس بن عبدالرحمان معروف به قرافی (م۶۸۴ق): الاحکام فی تمییز الفتاوی عن الاحکام، الذخیره، و: الفروق این کتاب دارای چهار جزء است.
– خلیل جندی، خلیل بن اسحاق بن موسى مصری (م۷۷۶ق): مختصر المذهب المالکی که دارای شروح متعدد است و طلاب مالکی آن را حفظ می‌کنند. شروح معروف مختصر عبارت است از:
– التاج والإکلیل شرح مختصر خلیل؛ ابوعبدالله محمد بن یوسف بن ابی‏القاسم عبدری معروف به مواق (م۸۹۷ق).
– مواهب الجلیل فی شرح مختصر خلیل؛ ابو عبدالله محمد بن محمد بن عبد الرحمان مغربی معروف به حطاب رعینی (م۹۵۴ق) شامل شش جزء(۲)
– شرح الخَرَشی على مختصر خلیل، محمد بن عبدالله خرشی (م۱۱۰۱ق) در شش جزء که با حاشیه عدوی (م۱۱۸۹) بر «مختصر» چاپ شده است.
– الشرح الکبیر؛ و: الشرح الصغیر شیخ ابوالبرکات احمد بن محمد دردیر عدوی (م۱۲۰۱ق)
– حاشیه؛ لمحمد عرفه شمس‌الدین دسوقی(م۱۲۳۰ق) که در حاشیه الشرح‌الکبیر چاپ شده است.
– شرح الزرقانی على مختصر خلیل؛ شیخ عبدالباقی بن یوسف زرقانی (م۱۰۹۹ق) در هشت جزء که در چهار مجلد به چاپ رسیده است.(۳)
– الشرح المیسر؛ علامه محنض بابه بن اعبید الدیمانی الشنقیطی (م۱۲۷۷ق).
– شاطبی(م۷۹۰ق): الموافقات
– قاضی ابوبکر محمد بن عاصم اندلسی غرناطی، معروف به ابن عاصم (م۸۲۹ق): تحفه الحکام در دو جزء.(۴)
– تسولی سبراری، علی بن عبد السلام (م۱۲۵۸ق): البهجه فی شرح التحفه.(۵)
– عدوی (م۱۱۸۹ق): حاشیه العدوی على کفایه الطالب (اثر برانی)
– أمیر(مت ۱۲۳۲ق): الإکلیل
– محمد علیش(م۱۳۹۹ق): منح الجلیل ، فتح العلی المالک
– آبی ازهری، صالح عبد السمیع (م۱۳۳۰ق): جواهر الإکلیل = شرح مختصر العلامه الشیخ الجلیل فی مذهب الامام مالک؛ و: الثمر الدانى فی تقریب المعانی شرح رساله ابن أبى زید القیروانی
– داه شنقیطی (م۱۳۸۹ق): فتح الرحیم على فقه الإمام مالک بالأدله (شرحی بر نظم رساله ابن أبی زید قیروانی)(۶)

———————————-

پانوشت:

1. دو شرح مهم دیگر بر موطأ مالک، یکی اثر جلال‌الدین عبدالرحمن سیوطی شافعی (م۹۱۱ق) به نام تنویر الحوالک و دیگری اثر محمد بن عبدالباقی زرقانی (م۱۱۲۲ق) به نام شرح الزرقانی است.
2.  این شرح به همراه شرح مواق درحاشیپه آن، توسط دارالفکر در لبنان به چاپ رسیده است.
3. بر این شرح معروف، حواشی و شروحی نگاشته شده که اهم آنها چنین است:
   حاشیه البنانی (م۱۱۹۴ق)
   حاشیه الرهونی (م۱۲۳۰ق)
   حاشیه الأمیر على (م۱۲۳۲ق)
4. ارجوزه «تحفه الحکام» در ۱۶۹۹ بیت پیرامون حوال شخصیه و معاملات بر مذهب مالکی به نظم کشیده شده است.
5. شرح مذکور از تحفه به همراه شرح دیگری از ابوعبد الله تاودی مالکی (که مختصرتر از البهجه است) به تصحیح محمد عبد القادر شاهین توسط دار الکتب العلمیه (بیروت، ۱۴۱۸ هـ – ۱۹۹۸م) در دو مجلد به چاپ رسیده است.
6. سایر فقها و کتب فقهی مهم مالکیه عبارت است از:
   – عبد الوهاب بغدادی(م۴۲۲ق): الإشراف على نکت مسائل الخلاف
   – ابن عربی(م۵۴۳ق): أحکام القرآن
   – ابن حاجب(م۶۴۶ق): جامع الأمهات
   – عبدالرحمن البغدادی(م۷۳۲ق): إرشاد السالک إلى أشرف المسالک
   – ابوقاسم ابن جزی (م۷۴۱ق) نویسنده کتاب القوانین الفقهیه فی تلخیص مذهب المالکیه.
   – برهان‌الدین ابراهیم بن علی بن محمد، معروف به ابن‌فرحون (م۷۹۹ق): تبصره الحکام فى‌ اصول‌ الاقضیه و مناهج‌ الأحکام؛ در دو جزء.
   – ونشریسی(م۹۱۴ق): المعیار المعرب
   – أبوالحسن المالکی(م۹۳۹ق): کفایه الطالب الربانی
   – ابن‌عرفه (م۸۰۳ق): تفسیر ابن عرفه
   – ابوالحسن بن خلف(م۸۵۷ق): کفایه الطالب الربانی شرح رساله ابن القیروانی
   – میاره، محمد بن أحمد (م۱۰۷۲ق): الإتقان والإحکام شرح تحفه الأحکام= شرح میاره
   – نفراوی(م۱۱۲۰ق): الفواکه الدوانی
   – صاوی، احمد بن محمد الخلوتى (م۱۲۴۱ق): بلغه السالک لأقرب المسالک على الشرح الصغیر (تألیف أحمد دردیر)