شهید صدر؛ مبدع روش استنباط قواعد اقتصادی از معاملات

به گزارش شبکه اجتهاد، حجت‌الاسلام والمسلمین علی معصومی‌نیا، دانشیار دانشگاه علوم اقتصادی در، در رابطه با ابواب اقتصادی در فقه اسلامی و الزامات توجه به آن و همچنین تفاوت این مفاهیم با دیگر موضوعات اقتصادی در نظام‌های اقتصادی گفت: در قدم اول باید توجه داشت که ابواب اقتصادی در فقه، مبانی و قوانین فقهی هستند که به واسطه معاملات استنباط می‌شوند. منظور از معاملات، موضوعات اقتصادی هستند که به واسطه آن قوانین و مقرارات اقتصادی به وجود می‌آید.

شهید صدر و ابداع روش استنباط قواعد اقتصادی از معاملات
کارشناس مسائل اقتصاد اسلامی در ادامه در رابطه با نحوه استنباط موضوعات فقهی از معاملات اقتصادی گفت: روش استنباط قوانین اقتصادی از معاملات و تطابق آن با قواعد فقهی با عناوین صحیح و خطا و حرام و حلال روشی است که شهید صدر(ره) مبدع آن بوده است. همان‌طور که عنوان شد، معاملات اقتصادی رفتارهایی هستند که منجر به استخراج قواعد اقتصادی خواهند‌شد و همین قواعد مبنای قانون و مقررات اقتصادی در جامعه می‌شوند. به عنوان مثال قواعد حاکم بر معاملات در جوامع سوسیالیستی، نظام اقتصادی حاکم بر این جوامع را پدید آورده است و این امر در جوامع سرمایه‌داری نیز به همین ترتیب است.

حجت‌الاسلام معصومی‌نیا در تشریح این مطلب گفت: در کشورهای سرمایه‌داری برخی اصول اقتصادی نظیر اصالت فرد، مالکیت خصوصی و آزادی اقتصادی و نظام سرمایه‌داری بر اساس این قواعد اقدام به استخراج و تدوین قوانین و مقررات حاکم بر اقتصاد کرده است. در نقطه مقابل در نظام مارکسیستی که این مسائل به عنوان ارزش تلقی نمی‌شود، طبعا قوانین و مقررات در تضاد با این مفاهیم هستند. پس به طور خلاصه می‌توان گفت، قوانین و مقررات روبناهایی هستند که بر اساس قواعد اقتصادی در هر سیستم اقتصادی طراحی شده‌اند. طبعا با دانستن این مقررات می‌توانیم به قواعد اقتصادی پی ببریم. پس از راه مقررات حاکم بر قوانین می‌توان به نظام اقتصادی اشراف و آگاهی پیدا کرد.

علی معصومی‌نیا: برخی مفاهیم و مباحث اقتصادی هستند که به صراحت در آیات و روایات نیامده‌اند نیازند اجتهاد است و باید به این عرصه وارد شد.

عدالت و رشد اقتصادی از نمونه‌های مصرح اهداف نظام اقتصادی در قرآن
وی در ادامه با ورود به مبحث اقتصاد در فقه اسلامی اظهار داشت: در فقه ما معاملات و موضوعات اقتصادی حد وسعیی از مسائل را به خود اختصاص داده است. مباحثی نظیر خمس، زکات، مالیات‌ها، بیع، جعاله و بسیاری موضوعات دیگر که اگر به نحو صحیح مورد مطالعه قرار گیرد و جمع‌بندی کاملی صورت گیرد، می‌توان به مفاهیم و قواعد اقتصادی مدنظر اسلام پی برد. باید توجه داشت که برخی قواعد اقتصادی به صراحت در آیات و روایات وجود دارد و به منظور کشف دسته‌ دیگری از این قواعد نیازمند اجتهاد هستیم.

مولف کتاب اخلاق اقتصادی از منظر اسلام در ادامه با اشاره به آیه ۲۵ سوره مبارکه حدید گفت: همان‌طور که عنوان شد، برخی قواعد اقتصادی اسلام مشخصا از آیات و روایات استنباط می‌شوند؛ نظیر آیه ۲۵ سوره مبارکه حدید که می‌فرماید «لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَیِّنَاتِ وَأَنزَلْنَا مَعَهُمُ الْکِتَابَ وَالْمِیزَانَ لِیَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ وَأَنزَلْنَا الْحَدِیدَ فِیهِ بَأْسٌ شَدِیدٌ وَمَنَافِعُ لِلنَّاسِ وَلِیَعْلَمَ اللَّهُ مَن یَنصُرُهُ وَرُسُلَهُ بِالْغَیْبِ إِنَّ اللَّهَ قَوِیٌّ عَزِیزٌ؛ به راستى [ما] پیامبران خود را با دلایل آشکار روانه کردیم و با آنها کتاب و ترازو را فرود آوردیم تا مردم به انصاف برخیزند و آهن را که در آن براى مردم خطرى سخت و سودهایى است پدید آوردیم تا خدا معلوم بدارد چه کسى در نهان او و پیامبرانش را یارى می‌کند. آرى خدا نیرومند شکست‌ناپذیر است» (حدید/۲۵) در این آیه ما به صراحت اصل عدالت را به عنوان یک موضوع مورد توجه و هدف در نظام اقتصادی اسلام مشاهده می‌کنیم. همچنین در سوره‌ هود در آیه ۶۰، مفاهیم مربوط به رشد اقتصادی از منظر اسلام مطرح شده است.

فقه اسلامی مبنای تدوین قوانین در قواعد نظام اقتصادی اسلام
استاد اقتصاد دانشکده علوم اقتصادی در رابطه با موضوعات مورد اجتهاد در اقتصاد اسلامی گفت: برخی مفاهیم و مباحث اقتصادی هستند که به مانند آنچه در بالا عنوان شد، به صراحت در آیات و روایات نیامده‌اند، به طور مثال آیه‌‌ای در خصوص اینکه آیا مالکیت صرفا ناشی از کار است یا نه در اسلام نیامده و مسلما این مسئله نیازمند اجتهاد است؛ به این ترتیب که با کنارهم قراردادن موضوعات و مفاهیم اقتصادی مد نظر اسلام باید به این قبیل سوالات پاسخ داده شود.

وی در پایان خاطرنشان کرد: باید به منظور اجتهاد صحیح در مباحث اقتصادی فقه ابتدا این موضوعات و معاملات اقتصادی را شناسایی کنیم و بر اساس مفاهیم دین اسلام یعنی قواعدی که باید و نباید‌های مربوط به آن را مشخص می‌کند و حلال و حرام را تعیین می‌کند، به نظام‌سازی و تدوین مقررات و نهایتا اجتهاد، نظر اسلام در خصوص مباحث ثانویه و نوین اقتصادی را به‌دست آوریم.