احکام روزه مطابق با فتاوای ده تن از مراجع معظم تقلید: مبطلات روزه

خوردن و آشامیدن
۳۹: آیا چشیدن غذا، روزه را باطل می‌کند؟
جواب: همه مراجع: اگر آن را فرو نبرد، اشکال ندارد.[۱]

خون لثه
۴۰: به جهت بیماری مربوط به لثه، در روز چندین بار از آن خون می‌آید؛ ولی گاهی بدون توجّه فرو می‌رود، آیا روزه باطل می‌شود؟
جواب: همه مراجع: اگر بدون توجه و اختیار فرو داده شود، روزه صحیح است.[۲]

۴۱: گاهی از لثه‌هایم خون بیرون می‌آید و با آب دهان مخلوط می‌گردد؛ آیا اگر آن را فرو ببرم، روزه باطل می‌شود؟
جواب: همه مراجع (به‌جز تبریزی، صافی و نوری): اگر خون لثه در آب دهان مستهلک شود، فروبردن آن روزه را باطل نمی‌کند.[۳]

آیات عظام تبریزی و صافی: اگر خون لثه در آب دهان مستهلک شود، بنا بر احتیاط واجب فرو نبرد و بیرون بریزد.[۴]

آیت‌الله نوری: فروبردن آن جایز نیست؛ هرچند در آب دهان مستهلک شود.[۵]

غذای لای دندان
۴۲: کسی که می‌داند یا احتمال می‌دهد، در روز غذای باقی مانده در لای دندان فروبرده می‌شود، آیا لازم است هنگام سحر خلال یا مسواک کند؟
جواب: آیات عظام امام، خامنه‌ای و نوری: اگر در حد احتمال باشد، اشکال ندارد؛ ولی اگر بداند در روز چیزی از آن فرو می‌رود، باید دندان خود را خلال یا مسواک کند و اگر انجام ندهد و چیزی از آن فرو رود، روزه‌اش باطل می‌شود و اگر فرو نرود، بنا بر احتیاط واجب، باید قضای آن را به جا آورد.[۶]

آیات عظام بهجت، تبریزی، سیستانی، صافی و فاضل: اگر در حد احتمال باشد، اشکال ندارد؛ ولی اگر بداند در روز چیزی از آن فرو می‌رود، باید دندان خود را خلال یا مسواک کند و اگر انجام ندهد، روزه‌اش باطل می‌شود (هرچند چیزی از آن فرو نرود).[۷]

آیت‌الله مکارم: اگر در حد احتمال باشد، اشکال ندارد؛ ولی اگر بداند در روز چیزی از آن فرو می‌رود، بنا بر احتیاط واجب، باید دندان خود را خلال یا مسواک کند و اگر انجام ندهد و غذا فرو رود، روزه را تمام کند و بعد از ماه رمضان قضا نماید.[۸]

آیت‌الله وحید: اگر در حد احتمال باشد، اشکال ندارد؛ ولی اگر مطمئن باشد در روز چیزی از آن فرو می‌رود، باید دندان خود را خلال یا مسواک کند و اگر انجام ندهد و چیزی از آن فرو رود، روزه‌اش باطل می‌شود.[۹]
خوردن سهوی
۴۳: اگر شخص روزه‌دار در اثر فراموشی چیزی بخورد، آیا تذکر دادن به او واجب است؟
جواب: همه مراجع: خیر، تذکر دادن به او واجب نیست.[۱۰]
قرقره کردن
۴۴: حکم قرقره کردن برای روزه‌دار چیست؟
جواب: همه مراجع: اگر هنگام قرقره کردن، آب از حلق به پایین برود، روزه باطل می‌شود.[۱۱]
جویدن آدامس
۴۵: جویدن آدامس و مکیدن کندر برای روزه‌دار چه حکمی دارد؟
جواب: همه مراجع: اشکال دارد.[۱۲]
فروبردن اخلاط
۴۶: آیا فروبردن خلط، روزه را باطل می‌کند؟
جواب: همه مراجع (به‌جز بهجت و سیستانی): فروبردن خلط- چنانچه به فضای دهان نیامده باشد- اشکال ندارد؛ ولی اگر به فضای دهان برسد، احتیاط واجب آن است که فرو نبرد.[۱۳]

آیت‌الله بهجت: فروبردن خلط- اگر در حال غیر روزه امر عادی باشد و به فضای دهان نیز نیامده باشد- اشکال ندارد؛ ولی اگر به فضای دهان برسد، احتیاط واجب آن است که فرو نبرد.[۱۴]

آیت‌الله سیستانی: فروبردن خلط- چنانچه به فضای دهان نیامده باشد- اشکال ندارد؛ ولی اگر به فضای دهان برسد، احتیاط مستحب آن است که فرو نبرد.[۱۵] تبصره: مرز فضای دهان و حلق، مخرج حرف (خ) می‌باشد.

روزه‌دار و دندان‌پزشکی
۴۷: پرکردن دندان در ماه رمضان، چگونه است؟
جواب: همه مراجع: پر کردن یا جرم‌گیری و کشیدن دندان در ماه رمضان، برای پزشکان جایز است و برای شخص روزه‌دار زمانی جایز است که مطمئن باشد، خون یا آبی که به‌وسیله دستگاه وارد فضای دهان می‌شود، فرو نخواهد رفت.[۱۶]
مسواک کردن
۴۸: آیا مسواک کردن با خمیردندان، در حال روزه اشکال دارد؟
جواب: همه مراجع: خیر، اشکال ندارد؛ ولی باید از فرورفتن آب دهان جلوگیری شود.[۱۷]
نخ دندان
۴۹: حکم استفاده از نخ دندان- که فلوراید و طعم نعنا دارد- در حال روزه چیست؟
جواب: همه مراجع: اگر آب دهان را فرو نبرد، اشکال ندارد.[۱۸]
داروی چشمی
۵۰: آیا ریختن دارو به چشم (مانند قطره چشمی)، روزه را باطل می‌کند؟
جواب: همه مراجع: اگر دارو به حلق نرسد و یا به حلق برسد ولی فرو نبرد، روزه‌اش باطل نمی‌شود.[۱۹]

تبصره: به‌طورکلی ریختن دارو به چشم درصورتی‌که مزه یا بوی آن به حلق برسد، کراهت دارد.

تزریق آمپول
۵۱: حکم تزریق آمپول در حال روزه ماه رمضان چیست؟
جواب: آیات عظام امام، بهجت و خامنه‌ای: اگر آمپول جنبه غذایی و تقویتی دارد، بنا بر احتیاط واجب، باید از تزریق آن خودداری کرد؛ ولی اگر جنبه دوایی دارد و یا عضو را بی‌حس می‌کند، تزریق آن اشکال ندارد.[۲۰]

آیات عظام تبریزی، سیستانی، صافی، نوری و وحید: تزریق آمپول، روزه را باطل نمی‌کند؛ خواه جنبه غذایی و تقویتی داشته باشد، یا جنبه دوایی و مانند آن.[۲۱]

آیت‌الله فاضل: اگر آمپول جنبه غذایی و تقویتی داشته باشد، باید از تزریق آن خودداری کرد؛ ولی اگر جنبه دوایی دارد و یا عضو را بی‌حس می‌کند، تزریق آن اشکال ندارد.[۲۲]

آیت‌الله مکارم: تمام انواع آمپول‌های دارویی یا تقویتی که به‌صورت عضلانی تزریق می‌شوند برای افراد روزه‌دار اشکال ندارد ولی تزریق آمپول‌های وریدی جایز نیست.[۲۳]
تزریق سرم
۵۲: حکم تزریق سرم در حال روزه ماه رمضان چیست؟
جواب: آیات عظام امام، تبریزی، خامنه‌ای و وحید: بنا بر احتیاط واجب، باید از تزریق سرم خودداری کند؛ خواه جنبه غذایی و تقویتی داشته باشد، یا جنبه دوایی و مانند آن.[۲۴]

آیت‌الله بهجت: تزریق سرم روزه را باطل می‌کند.[۲۵]

آیات عظام سیستانی، صافی و نوری: تزریق سرم روزه را باطل نمی‌کند؛ خواه جنبه غذایی و تقویتی داشته باشد، یا جنبه دوایی و مانند آن.[۲۶]

آیت‌الله فاضل: اگر سرم جنبه غذایی و تقویتی داشته باشد، باید از تزریق آن خودداری کرد؛ ولی اگر جنبه دوایی و مانند آن داشته باشد، تزریق آن اشکال ندارد.[۲۷]

آیت‌الله مکارم: تزریق سرمه‌ای وریدی برای روزه‌دار جایز نیست.[۲۸]
اهدای خون
۵۳: اهدای خون از سوی فرد روزه‌دار، چه حکمی دارد؟
جواب: همه مراجع: اگر باعث ضعف شود، خون گرفتن مکروه است.[۲۹]
دود وسیله نقلیه
۵۴: گاهی انسان روزه‌دار در کنار وسیله نقلیه، قرار می‌گیرد و دود آن به حلق او می‌رسد؛ آیا روزه‌اش باطل می‌شود؟
جواب: همه مراجع: اگر با این اعتقاد که دود غلیظ به حلقش نمی‌رسد، در کنار وسیله نقلیه بایستد و به‌طور اتفاقی دود به حلق او برسد، روزه‌اش صحیح است.[۳۰]
دود و بخار
۵۵: تنفس بخار آب در حمام، برای روزه‌دار چه حکمی دارد؟
جواب: همه مراجع: بخار آب حمام، روزه را باطل نمی‌کند [مگر آنکه در فضای دهان به‌صورت آب درآید].[۳۱]
دستگاه بخور
۵۶: آیا استفاده از دستگاه بخور، جهت معالجه روزه را باطل می‌کند؟
جواب: آیات عظام امام، خامنه‌ای و نوری: صرف بخار غلیظ روزه را باطل نمی‌کند [مگر آنکه در فضای دهان به‌صورت آب درآید].[۳۲]

آیت‌الله بهجت: اگر به‌صورت بخار غلیظ باشد، باید آن را به حلق نرساند و اگر بخارها در فضای دهان به‌صورت آب جمع شود، نباید فرو دهد.[۳۳]

آیات عظام تبریزی، سیستانی، صافی، فاضل، مکارم و وحید: اگر به‌صورت بخار غلیظ باشد بنا بر احتیاط واجب باید آن را به حلق نرساند.[۳۴]

تبصره: طبق فتوای همه مراجع تقلید، اگر بخارها در فضای دهان به‌صورت آب جمع شود، نباید فرو دهد.

کشیدن سیگار
۵۷: حکم کشیدن سیگار و تنباکو در حال روزه چیست؟
جواب: همه مراجع: احتیاط واجب آن است که روزه‌دار، از دود سیگار و تنباکو خودداری کند.[۳۵]
تهوع روزه‌دار
۵۸: اگر روزه‌دار به جهت حالت تهوع، قی کند؛ روزه‌اش چه حکمی دارد؟
جواب: همه مراجع: اگر بی‌اختیار باشد، اشکال ندارد؛ ولی اگر از روی عمد باشد، روزه را باطل می‌کند.[۳۶]
عطر و شامپو
۵۹: آیا استفاده از شامپو، کرم ویتامینه و رژلب در ماه مبارک رمضان مجاز است؟
جواب: همه مراجع: هیچ‌یک از موارد ذکر شده، روزه را باطل نمی‌کند؛ مگر آنکه رژ لب، وارد دهان شده و فرو داده شود.[۳۷]

۶۰: استعمال عطر برای روزه‌دار، در ماه رمضان چه حکمی دارد؟
جواب: همه مراجع: استعمال عطر برای روزه‌دار مستحب است؛ ولی بو کردن گیاهان معطّر مکروه است.[۳۸]
فروبردن سر در آب
۶۱: شستن سر در زیر شیر آب در حال روزه، چه حکمی دارد؟
جواب: همه مراجع: شستن سر زیر شیر آب روزه را باطل نمی‌کند.[۳۹]

۶۲: آیا شنا کردن و فروبردن سر زیر آب روزه را باطل می‌کند؟
جواب: همه مراجع (به‌جز بهجت، سیستانی و وحید): صرف شنا کردن روزه را باطل نمی‌کند ولی فروبردن سر زیر آب، بنا بر احتیاط واجب روزه را باطل می‌سازد.[۴۰]

آیات عظام بهجت و وحید: صرف شنا کردن روزه را باطل نمی‌کند ولی فروبردن سر زیر آب، روزه را باطل می‌سازد.[۴۱]

آیت‌الله سیستانی: به‌طورکلی فروبردن سر زیر آب، روزه را باطل نمی‌سازد؛ ولی کراهت شدید دارد.[۴۲]
روزه غواصان
۶۳: اگر کسی با به سر گذاشتن کلاه مخصوص (مانند غواص‌ها) در آب فرو رود، روزه‌اش چه حکمی دارد؟
جواب: همه مراجع (به‌جز سیستانی): اگر سر در محفظه‌ای قرار گیرد، روزه‌اش باطل نمی‌شود.[۴۳]

آیت‌الله سیستانی: به‌طورکلی فروبردن سر زیر آب، روزه را باطل نمی‌سازد.[۴۴]
جنابت
۶۴: کسی که شب ماه رمضان جنب شده و می‌داند که اگر بخوابد، بعد از اذان صبح بیدار می‌شود، تکلیف او چیست؟
جواب: همه مراجع (به‌جز مکارم): این شخص باید پیش از خواب غسل کند و اگر بدون غسل بخوابد و بعد از اذان صبح بیدار شود، روزه‌اش باطل است و باید علاوه بر قضای آن، کفّاره هم بدهد.[۴۵]

آیت‌الله مکارم: اگر بدون غسل بخوابد و بعد از اذان صبح بیدار شود، روزه‌اش اشکال دارد و بنا بر احتیاط واجب، بعد از ماه رمضان، آن را قضا کند و کفّاره هم بدهد.[۴۶]

۶۵: در ماه رمضان بعد از اذان صبح، با حالت احتلام بیدار شدم؛ ولی می‌دانم پیش از اذان محتلم شده‌ام، تکلیفم چیست؟
جواب: همه مراجع: روزه صحیح است.[۴۷]
جنابت قبل اذان
۶۶: شخص جنب که در ماه رمضان قبل از اذان صبح، به آب دسترسی ندارد، وظیفه‌اش چیست؟
جواب: همه مراجع: اگر تا پیش از اذان صبح به آب دسترسی ندارد، تیمّم بدل از غسل کند و روزه او صحیح است. بعد از اذان در صورت دسترسی به آب، برای نماز صبح غسل کند و در غیر این صورت، با همان تیمم نماز صبح خود را بخواند.[۴۸]

۶۷: شخصی در ماه رمضان پیش از اذان صبح محتلم شده و اگر بخواهد غسل کند، وقت برای خوردن سحری باقی نمی‌ماند؛ تکلیف او چیست؟
جواب: همه مراجع: اگر می‌تواند بدون خوردن سحری روزه بگیرد، باید غسل کند و اگر بدون آن نمی‌تواند روزه بگیرد و خوف ضرر دارد، سحری بخورد و پیش از اذان تیمم کند.[۴۹]

۶۸: کسی که در تنگی وقت، قبل از اذان صبح در شب‌های ماه رمضان، به جهت جنابت تیمم کند؛ آیا می‌تواند با آن نماز بخواند، یا باید غسل به جا آورد؟
جواب: آیات عظام امام، خامنه‌ای و نوری: بنا بر احتیاط واجب، باید برای نماز صبح غسل به جا آورد.[۵۰]

آیات عظام بهجت، تبریزی، سیستانی، صافی، فاضل و وحید: باید برای نماز صبح، غسل به جا آورد.[۵۱]

آیت‌الله مکارم: اگر تیمم و عذرش باقی است، با همان تیمم می‌تواند نماز صبح بخواند.[۵۲]

۶۹: اگر در ماه رمضان، با اعتقاد به اینکه برای غسل جنابت وقت دارد، مشغول به غسل شود و وسط غسل بفهمد مقداری از غسل با اذان صبح همراه شده است، حکم روزه او چیست؟
جواب: همه مراجع: روزه او صحیح است.[۵۳]

۷۰: کسی که پیش از اذان صبح، با حالت احتلام از خواب بیدار می‌شود، آیا می‌تواند تا نزدیک اذان، غسل نکند و تیمم کند؟
جواب: باید پیش از اذان صبح، تیمم کند و روزه او صحیح است.[۵۴]
احتلام روزه‌دار
۷۱: جوانی که عادتش این است که اگر در روز بخوابد، محتلم می‌شود؛ آیا در ماه رمضان می‌تواند در روز بخوابد؟
جواب: همه مراجع: آری، می‌تواند در روز بخوابد؛ هرچند بداند در خواب محتلم می‌شود و روزه او صحیح است.[۵۵]

۷۲: اگر شخصی بعد از نماز صبح، محتلم شود و تا غروب غسل نکند؛ آیا اشکالی به روزه او وارد می‌شود؟
جواب: همه مراجع: خیر، لازم نیست فوری غسل کند و روزه او صحیح است؛ ولی برای نماز باید غسل کند.[۵۶]
جنابت و روزه قضا
۷۳: شخصی می‌خواهد روزه قضای ماه رمضان را بگیرد، بعد از اذان صبح بیدار می‌شود و خود را محتلم می‌یابد؛ آیا می‌تواند آن روز را روزه بگیرد؟
جواب: آیات عظام امام، خامنه‌ای و نوری: اگر بعد از اذان صبح محتلم شده باشد، می‌تواند روزه بگیرد؛ ولی اگر پیش از اذان صبح محتلم شده، نمی‌تواند آن روز را روزه بگیرد.[۵۷]

آیت‌الله بهجت: روزه آن روز باطل می‌شود.[۵۸]

آیات عظام تبریزی، سیستانی و وحید: می‌تواند آن روز را روزه بگیرد.[۵۹]

آیات عظام صافی و فاضل: اگر وقت قضای روزه تنگ نیست، باید روز دیگری را روزه بگیرد؛ ولی اگر وقت تنگ است- به‌عنوان‌مثال پنج روز قضا به ذمه دارد و پنج روز هم بیشتر به ماه رمضان باقی نمانده است- بنا بر احتیاط واجب، باید آن روز را روزه بگیرد و بعد از رمضان هم قضا کند و اگر وقت تنگ نیست، روزه‌اش باطل است و باید روز دیگری را روزه بگیرد.[۶۰]

آیت‌الله مکارم: اگر وقت قضای روزه تنگ نیست، بنا بر احتیاط واجب باید روز دیگری را روزه بگیرد؛ ولی اگر وقت تنگ است- به‌عنوان‌مثال پنج روز قضا به ذمه دارد و پنج روز هم بیشتر به ماه رمضان باقی نمانده- همان روز را روزه بگیرد و روزه صحیح است.[۶۱]
ندانستن جنابت
۷۴: چندین سال با حال جنابت، روزه گرفتم و نماز خواندم؛ درحالی‌که نمی‌دانستم جنب باید غسل کند، تکلیف من چیست؟
جواب: آیات عظام امام، بهجت، تبریزی، خامنه‌ای و وحید: نماز و روزه‌هایی را که در حال جنابت انجام داده‌اید، باید قضا کنید.[۶۲]

آیات عظام سیستانی، صافی و فاضل: اگر در یادگرفتن مسائل کوتاهی نکرده‌اید، روزه‌ها صحیح است و قضا ندارد؛ ولی نمازهایی را که در حال جنابت خوانده‌اید، درهرحال باید قضا کنید.[۶۳]

آیت‌الله مکارم: روزه‌هایی را که در حال جنابت انجام داده‌اید، بنا بر احتیاط واجب قضا کنید و نمازهایی را که در این حالت خوانده‌اید قضا نمایید.[۶۴]

آیت‌الله نوری: روزه‌ها صحیح است و قضا ندارد؛ ولی نمازهایی را که در حال جنابت خوانده‌اید، باید قضا کنید.[۶۵] تبصره ۱: طهارت نسبت به نماز شرط واقعی است؛ ازاین‌رو اگر از روی ناآگاهی بدون طهارت نماز بخواند، نمازش باطل است.
تبصره ۲: درهرحال روزه‌هایی که با این حالت گرفته شده است کفاره ندارد.

فراموشی غسل جنابت
۷۵: اگر در ماه رمضان، غسل جنابت را فراموش کنیم و پس از چند روز یادمان بیاید، چه تکلیفی داریم؟
جواب: همه مراجع: باید نمازها و روزه آن چند روز را قضا کنید؛ ولی کفّاره ندارد.[۶۶]

۷۶: کسی که مدتی روزه گرفته و نماز خوانده است و بعد بفهمد جنب بوده، تکلیف او چیست؟
جواب: همه مراجع: اگر متوجه اصل جنابت نبوده، روزه‌های او صحیح است؛ ولی باید نمازها را قضا کند.[۶۷]

۷۷: اگر کسی در شب جنب شود؛ ولی غسل را فراموش کند، تا اینکه در روز متوجه شود؛ آیا در این صورت نیز روزه‌اش باطل است؟
جواب: همه مراجع: آری، در این فرض نیز روزه باطل می‌شود.[۶۸] تبصره: هرچند روزه شخص باطل است؛ ولی باید تا غروب از خوردن و آشامیدن و مانند آن امساک کند.

تأخیر غسل جنابت
۷۸: اگر کسی در شب ماه رمضان، جُنُب شود و تا نزدیک اذان صبح، غسل را به تأخیر اندازد و سپس تیمم کند، آیا روزه او صحیح است؟
جواب: همه مراجع (به‌جز صافی و وحید): در این فرض (هرچند تأخیر غسل، گناه است)؛ ولی چنانچه قبل از اذان صبح تیمم کند، روزه او صحیح است.[۶۹]

آیات عظام صافی و وحید: در این فرض (هرچند تأخیر غسل، گناه است)؛ بنا بر احتیاط واجب تیمم کند و روزه بگیرد و قضای آن را نیز به جا آورد.[۷۰]
بطلان غسل روزه‌دار
۷۹: کسی که نمی‌دانسته شستن کف پا در غسل لازم است، مدتی به‌این‌ترتیب غسل می‌کرده؛ نسبت به نماز و روزه‌های گذشته چه تکلیفی دارد؟
جواب: همه مراجع: اگر می‌داند که آب به کف پا نمی‌رسیده، باید نمازهایی را که خوانده، قضا کند؛ ولی روزه‌ها قضا ندارد.[۷۱]

۸۰: مدتی غسل‌های خود را نادرست انجام می‌دادم و با آن روزه می‌گرفتم و نماز می‌خواندم، آیا باید روزه‌ها و نمازها را قضا کنم؟
جواب: همه مراجع: روزه‌ها قضا ندارد؛ ولی نمازها را باید قضا کنید.[۷۲]
استمنا
۸۱: استمنا چیست؟
جواب: همه مراجع: استمنا آن است که انسان با خود یا دیگری کاری کند که از او، منی بیرون آید. این عمل حرام است و در صورت خروج منی، غسل جنابت بر او واجب می‌شود.[۷۳]
استمنای روزه‌دار
۸۲: اگر کسی به‌عمد روزه خود را در ماه مبارک رمضان، به وسیله استمنا باطل کند، چه حکمی دارد؟
جواب: همه مراجع (به‌جز خامنه‌ای، سیستانی و صافی): علاوه بر قضا، بنا بر احتیاط واجب، باید «کفاره جمع» (۶۰ روز روزه و اطعام ۶۰ فقیر) بپردازد.[۷۴]

آیت‌الله صافی: علاوه بر قضا، باید کفاره جمع (۶۰ روز روزه و اطعام ۶۰ فقیر) بپردازد.[۷۵]

آیات عظام خامنه‌ای و سیستانی: علاوه بر قضا، کفّاره دارد و بنا بر احتیاط مستحب، کفاره جمع (۶۰ روز روزه و اطعام ۶۰ فقیر) بپردازد.[۷۶]

۸۳: کسی که به حرمت استمنا در ماه رمضان آگاهی داشته؛ ولی نمی‌دانسته روزه را باطل می‌کند، تکلیف او چیست؟
جواب: همه مراجع (به‌جز سیستانی، خامنه‌ای و مکارم): در فرض یادشده، باید روزه‌هایی که در آن استمنا کرده، قضا کند و کفّاره هم بدهد.[۷۷]

آیت‌الله سیستانی: پرداخت کفّاره واجب نیست و اگر جهل به حدی باشد که احتمال باطل شدن روزه را نمی‌داده است، قضای روزه‌ها نیز واجب نیست.[۷۸]

آیت‌الله خامنه‌ای: در فرض یادشده، تنها قضای روزه‌ها واجب است.[۷۹]

آیت‌الله مکارم: در فرض یادشده، بنا بر احتیاط واجب روزه‌هایی که در آن استمنا کرده، قضا کند و کفّاره هم بدهد.[۸۰]
خودارضایی
۸۴: کسی که بدون قصد بیرون آمدن منی در ماه رمضان، با خودش بازی کند و ناخودآگاه منی از او خارج شود؛ آیا روزه‌اش باطل می‌شود؟
جواب: همه مراجع: اگر احتمال می‌داده که با این کار منی از او بیرون می‌آید، روزه‌اش باطل می‌شود.[۸۱]
استمنا هنگام بلوغ
۸۵: در جوانی گاهی در ماه رمضان استمنا می‌کردم؛ ولی به‌هیچ‌وجه از حرمت آن آگاهی نداشتم و نیز نمی‌دانستم که روزه را باطل می‌کند، تکلیف من چیست؟
جواب: آیات عظام امام، صافی و نوری: اگر جهل به حدی باشد که احتمال باطل شدن روزه را نمی‌داده‌اید، کفّاره واجب نیست؛ ولی بنا بر احتیاط واجب، باید روزه‌هایی را که در آن‌ها استمنا کرده‌اید، قضا کنید.[۸۲]

آیات عظام بهجت، خامنه‌ای و فاضل: اگر جهل به حدی باشد که احتمال باطل شدن روزه را نمی‌داده‌اید، کفّاره واجب نیست؛ ولی باید روزه‌هایی را که در آن‌ها استمنا کرده‌اید، قضا کنید.[۸۳]

آیات عظام تبریزی و وحید: باید روزه‌هایی را که در آن‌ها استمنا کرده‌اید، قضا کنید؛ ولی کفّاره واجب نیست.[۸۴]

آیت‌الله سیستانی: پرداخت کفّاره واجب نیست و اگر جهل به حدی باشد که احتمال باطل شدن روزه را نمی‌داده‌اید، قضای روزه‌ها نیز واجب نیست.[۸۵]

آیت‌الله مکارم: بنا بر احتیاط واجب باید روزه‌هایی را که در آن‌ها استمنا کرده‌اید، قضا کنید؛ ولی کفّاره واجب نیست.[۸۶]

۸۶: اگر با قصد خروج منی، خود ارضایی کند؛ درصورتی‌که به حد خروج منی نرسد، آیا روزه را باطل می‌کند؟
جواب: آیات عظام امام، خامنه‌ای و فاضل: خیر، روزه‌اش باطل نمی‌شود.[۸۷]

آیات عظام بهجت، صافی، مکارم و نوری: اگر به قصد بیرون آمدن منی، خود ارضایی کند، روزه‌اش باطل می‌شود؛ هرچند منی از او بیرون نیاید.[۸۸]

آیت‌الله تبریزی: اگر به قصد بیرون آمدن منی، خود ارضایی کند- هرچند منی از او بیرون نیاید- باید روزه را تمام کند و بعد از ماه رمضان قضا نماید.[۸۹]

آیات عظام سیستانی و وحید: اگر به قصد بیرون آمدن منی خود ارضایی کند- هرچند منی از او بیرون نیاید- بنا بر احتیاط واجب، روزه را تمام کند و بعد از ماه رمضان قضا نماید.[۹۰]
فکر شهوانی
۸۷: اگر در ماه رمضان، فکر و خیال شهوانی باعث حرکت منی شود؛ ولی از بیرون آمدن آن جلوگیری گردد، روزه باطل است؟
جواب: همه مراجع (به‌جز امام، خامنه‌ای و فاضل): اگر با این کار قصد بیرون آمدن منی را نداشته باشد، روزه باطل نمی‌شود.[۹۱]

آیات عظام امام، خامنه‌ای و فاضل: تا هنگامی‌که منی از او خارج نشود، روزه باطل نمی‌شود.[۹۲]
نگاه به نامحرم
۸۸: اگر روزه‌دار به نامحرم نگاه کند، آیا روزه‌اش باطل می‌شود؟
جواب: همه مراجع: خیر، روزه‌اش صحیح است.[۹۳] تبصره: این عمل از ثواب و ارزش روزه می‌کاهد؛ ازاین‌رو بایسته است چشم، گوش، زبان، قلب و همه اعضا، از ارتکاب خلاف و گناه حفظ شوند.

فیلم مبتذل
۸۹: حکم مشاهده فیلم‌های مبتذل در ماه رمضان چیست؟ آیا روزه را باطل می‌کند؟
جواب: همه مراجع: نگاه به فیلم‌های مبتذل و شهوت برانگیز، حرام است؛ خواه در ماه رمضان باشد یا غیر آن و اگر احتمال می‌دهد با نگاه به این نوع فیلم‌ها، منی از او خارج می‌شود- چنانچه منی بیرون بیاید- روزه‌اش باطل است.[۹۴]
ملاعبه با همسر
۹۰: ترشّحات معمولی که از بانوان روزه‌دار، هنگام ملاعبه با همسرشان خارج می‌شود، چه حکمی دارد؟ آیا روزه‌شان باطل می‌شود؟
جواب: همه مراجع: ترشّحات مزبور پاک است و روزه را باطل نمی‌کند.[۹۵]

۹۱: آیا ملاعبه با همسر در ماه رمضان جایز است؟
جواب: همه مراجع: اگر بدون قصد بیرون آمدن منی، با همسر خود ملاعبه کند- چنانچه اطمینان دارد منی از او خارج نمی‌شود- اشکال ندارد و روزه هر دو صحیح است؛ هرچند اتفاقاً از او منی بیرون آید.[۹۶]
روابط زناشویی
۹۲: مردی که نمی‌تواند روزه بگیرد، آیا می‌تواند با همسر روزه‌دار خود نزدیکی کند؟
جواب: همه مراجع: خیر، جایز نیست.[۹۷]

۹۳: آیا در حال روزه نزدیکی از پشت با همسر، روزه را باطل می‌کند؟
جواب: همه مراجع (به‌جز مکارم): آری، روزه را باطل می‌کند.[۹۸]

آیت‌الله مکارم: بنا بر احتیاط واجب روزه را باطل می‌کند.[۹۹]

۹۴: اگر زن و شوهر در حال روزه نزدیکی کنند- درحالی‌که نمی‌دانند این کار روزه را باطل می‌کند- تکلیف چیست؟
جواب: عظام امام، صافی و نوری: اگر جهل به حدی باشد که احتمال باطل شدن روزه را نمی‌دادند، کفّاره واجب نیست؛ ولی بنا بر احتیاط واجب، باید روزه‌ها را قضا کنند.[۱۰۰]

آیات عظام بهجت، خامنه‌ای و فاضل: اگر جهل به حدی باشد که احتمال باطل شدن روزه را نمی‌دادند، کفّاره واجب نیست؛ ولی باید روزه‌ها را قضا کنند.[۱۰۱]

آیات عظام تبریزی، سیستانی و وحید: باید روزه‌ها را قضا کنند؛ ولی کفّاره واجب نیست.[۱۰۲]

آیت‌الله مکارم: بنا بر احتیاط واجب، باید روزه‌ها را قضا کنند؛ ولی کفّاره واجب نیست.[۱۰۳]
ماه‌عسل
۹۵: دختر و پسری که تازه عروسی کرده و در ماه رمضان برای ماه عسل مسافرت می‌کنند؛ آیا نزدیکی آنان در روز حرام است؟
جواب: همه مراجع: اگر قصد ماندن ده روز نکنند، آمیزش در ماه رمضان حرام نیست؛ ولی کراهت دارد.[۱۰۴]
معاینه زن
۹۶: آیا معاینه زن حامله در حال روزه، توسط پزشک زنان- که ناچار باید دست را داخل رحم کند- روزه را باطل می‌کند؟
جواب: همه مراجع: خیر، روزه را باطل نمی‌کند.[۱۰۵]
دروغ
۹۷: چه نوع دروغی روزه را باطل می‌کند؟
جواب: همه مراجع (به‌جز بهجت، سیستانی و مکارم): دروغ بستن به خدا، پیامبر اسلام صلی‌الله علیه و آله، امامان و بنا بر احتیاط واجب پیامبران، جانشینان آنان و حضرت زهرا علیهاالسلام.

آیت‌الله بهجت: دروغ بستن به خدا، پیامبر اسلام صلی‌الله علیه و آله، امامان، پیامبران، جانشینان آنان و حضرت زهرا علیهاالسلام.

آیت‌الله سیستانی: بنا بر احتیاط واجب، دروغ بستن به خدا، پیامبر اسلام و امامان علیهم‌السلام.

آیت‌الله مکارم: بنا بر احتیاط واجب، دروغ بستن به خدا، پیامبر اسلام صلی‌الله علیه و آله، امامان، پیامبران، جانشینان آنان و حضرت زهرا علیهاالسلام.

۹۸: اگر کسی با کتابت، دروغی را به نبی اکرم صلی‌الله علیه و آله یا امامان علیهم‌السلام نسبت بدهد، آیا روزه‌اش باطل می‌شود؟
جواب: همه مراجع: آری، روزه‌اش باطل می‌شود؛ هرچند با نوشتار باشد.[۱۰۶]
غلط خواندن قرآن
۹۹: اگر در ماه رمضان آیه قرآن یا حدیث را به‌طور سهوی غلط بخواند، تکلیف روزه‌اش چیست؟
همه مراجع: روزه‌اش باطل نمی‌شود؛ ولی سعی کند قرآن یا حدیث را درست بخواند.[۱۰۷]
روزه‌خواری مجاز
روزه بیمار
۱۰۰: اگر گرفتن روزه باعث شود بیماری دیرتر بهبود یابد، تکلیف چیست؟
جواب: همه مراجع: نباید روزه بگیرد.[۱۰۸]

۱۰۱: اگر بیمار با اعتقاد به اینکه روزه برایش ضرر دارد، روزه بگیرد؛ حکم چیست؟
جواب: همه مراجع: اگر روزه بگیرد، صحیح نیست و باید پس از ماه رمضان آن را قضا کند.[۱۰۹]

۱۰۲: کسی که می‌داند یا احتمال قوی می‌دهد که اگر روزه بگیرد، به زخم معده یا سنگ مثانه دچار می‌شود؛ آیا روزه بر او واجب است؟
جواب: همه مراجع: اگر احتمال عقلایی می‌دهد، روزه بر او واجب نیست.[۱۱۰]
روزه بیمار کلیوی
۱۰۳: کسی که ناراحتی کلیه دارد و باید برای جلوگیری از آن در طول روز، چندین بار از آب و مایعات استفاده کند، حکم روزه او چه می‌شود؟
جواب: همه مراجع: اگر برای جلوگیری از بیماری کلیه، نیاز به نوشیدن آب یا سایر مایعات در طول روز باشد، روزه گرفتن بر او واجب نیست.[۱۱۱]
روزه بیمار آسمی
۱۰۴: کسی که به نفس‌تنگی شدید مبتلا شده و در روز باید از اسپری استفاده کند، تکلیف روزه او چیست؟
جواب: عظام امام، فاضل، مکارم و نوری: با توجه به اینکه داروی یادشده، خوردن و آشامیدن بر آن صدق نمی‌کند، روزه را باطل نمی‌کند.[۱۱۲]

آیت‌الله بهجت: اگر به صورت گاز رقیق باشد، اشکال ندارد و روزه صحیح است.[۱۱۳]

آیات عظام تبریزی و وحید: اگر قبل از رسیدن به حلق به صورت هوا در بیاید، روزه را باطل نمی‌کند.[۱۱۴]

آیت‌الله سیستانی: اگر به صورت مایع به حلق نرسد، اشکال ندارد و روزه صحیح است.[۱۱۵]

آیت‌الله خامنه‌ای: اگر دارو به صورت گاز یا پودر وارد حلق شود، بنا بر احتیاط واجب روزه را باطل می‌کند و اگر گرفتن روزه بدون آن، زحمت و مشقّت دارد، استفاده از آن جایز است و بعد از ماه رمضان، اگر توانست بدون استفاده از اسپری روزه بگیرد، بنا بر احتیاط واجب قضا کند.[۱۱۶]

آیت‌الله صافی: اگر موادی وارد ریه می‌شود، روزه اشکال پیدا می‌کند و اگر گرفتن روزه بدون استفاده از آن، زحمت و مشقّت دارد و در طول سال باید از اسپری استفاده کند، در ماه رمضان روزه بگیرد و بنا بر احتیاط واجب برای هر روز یک مد طعام هم به فقیر بدهد و قضا ندارد.[۱۱۷]
ضعف چشم
۱۰۵: چشم من ضعیف است و می‌ترسم روزه برایم ضرر داشته باشد، تکلیف من چیست؟
جواب: همه مراجع: اگر خوف ضرر عقلایی باشد، روزه بر شما واجب نیست و اگر تا ماه رمضان سال بعد بیماری ادامه یافت، قضا هم واجب نیست. تنها برای هر روز ۷۵۰ گرم گندم، یا جو، یا آرد و … به‌عنوان کفّاره به فقیر بدهید.[۱۱۸]
ضعف بدن
۱۰۶: به علت درس خواندن و امتحانات، ضعف و سستی بر من غالب می‌شود؛ آیا می‌توانم روزه‌ها را بخورم؟
جواب: مراجع: این‌گونه ضعف و سستی‌ها تا حدودی لازمه روزه است و برای نوع افراد پیش می‌آید و به جهت آن نمی‌توان روزه را خورد؛ ولی اگر ضعف به حدی برسد که تحمل آن بسیار سخت و مشکل باشد، خوردن آن اشکال ندارد.[۱۱۹]

تبصره: انسان می‌تواند در این شرایط به مسافرت برود (حداقل ۵/۲۲ کیلومتر) و روزه خود را بخورد و به وطن برگردد. در این صورت لازم نیست تا مغرب از خوردن و آشامیدن خودداری کند و بعد از ماه رمضان، قضای آن را به جا آورد و کفّاره هم ندارد.

خوردن دارو
۱۰۷: بیماری که در طول روز تنها به خوردن چند قرص نیاز دارد، درحالی‌که گرفتن روزه برایش ضرر ندارد؛ آیا خوردن تنها چند قرص روزه را باطل می‌کند؟
جواب: همه مراجع: آری، روزه او باطل می‌شود.[۱۲۰]
معیار ضرر در روزه
۱۰۸: آیا احتمال ضرر، مجوز ترک روزه می‌شود، یا اطمینان به ضرر لازم است؟ میزان در مقدار ضرر چیست؟
جواب: همه مراجع (به‌جز تبریزی، سیستانی و وحید): آنچه باعث افطار روزه می‌شود، خوف ضرری است که منشأ عقلایی داشته باشد و میزان در مقدار آن، عرف عقلا است؛ به‌گونه‌ای که اثر مترتب بر روزه را ضرر بدانند.[۱۲۱]

آیات عظام تبریزی، سیستانی و وحید: آنچه باعث افطار روزه می‌شود، خوف ضرری است که منشأ عقلایی داشته باشد و مقدار ضرر، باید قابل‌توجه باشد.[۱۲۲]
نظر پزشک
۱۰۹: ملاک در ضرر، تشخیص پزشک است یا تشخیص خود شخص؟
جواب: همه مراجع: تشخیص خود بیمار ملاک است. همین اندازه که ترس نسبت به ضرر عقلایی باشد، کافی است. خوف ضرر گاهی از قول متخصص و زمانی از تجربه مریض‌های مشابه و گاهی از تجربه خود انسان، به دست می‌آید.[۱۲۳]

۱۱۰: اگر انسان شک داشته باشد که روزه برایش ضرر دارد یا نه؛ ولی پزشک او را از گرفتن روزه منع می‌کند، تکلیف چیست؟
جواب: آیات عظام امام، خامنه‌ای، صافی، فاضل و نوری: اگر از گفته پزشک برای او ترس پیدا شود و احتمال عقلایی بدهد که روزه برایش ضرر دارد، نباید روزه بگیرد.[۱۲۴]

آیات عظام تبریزی و وحید: در فرض یادشده اگر پزشک، متخصص و مورد اعتماد باشد، باید به گفته‌اش عمل کند.[۱۲۵]

آیات عظام بهجت و سیستانی: اگر از گفته پزشک برای او ترس پیدا شود و احتمال عقلایی بدهد که روزه برایش ضرر دارد، می‌تواند روزه نگیرد.[۱۲۶]

آیت‌الله مکارم: اگر از گفته پزشک برای او ترس پیدا شود و احتمال عقلایی بدهد که روزه برایش ضرر دارد، نباید روزه بگیرد و اگر با تجربه خودش در یافته که ضرر ندارد، باید روزه بگیرد. در صورت شک، می‌تواند یکی دو روز را تجربه کند و بعد طبق دستور بالا عمل نماید.[۱۲۷]
زن باردار
۱۱۱: زن بارداری که نتوانسته روزه بگیرد، تکلیفش چیست؟
جواب: آیات عظام امام، خامنه‌ای و نوری: اگر روزه برای جنین ضرر داشته است، باید برای هر روز یک مد طعام به فقیر بدهد و اگر برای خودش ضرر داشته، بنا بر احتیاط واجب باید برای هرروز یک مد طعام به فقیر بدهد و درهرحال روزه‌ها را باید قضا کند.[۱۲۸]

آیات عظام بهجت، سیستانی و فاضل: افزون بر قضای روزه‌ها، باید برای هر روز یک مد طعام به فقیر بدهد؛ خواه روزه برای جنین ضرر داشته باشد، یا برای خودش. [۱۲۹]

آیات عظام تبریزی، مکارم و وحید: اگر روزه برای جنین ضرر داشته است، باید برای هر روز یک مد طعام به فقیر بدهد و اگر برای خودش ضرر داشته، پرداخت کفّاره واجب نیست و درهرحال روزه‌ها را باید قضا کند.[۱۳۰]

آیت‌الله صافی: اگر روزه برای جنین ضرر داشته است، بنا بر احتیاط واجب باید برای هر روز یک مد طعام به فقیر بدهد و اگر برای خودش ضرر داشته، پرداخت کفّاره واجب نیست و درهرحال روزه‌ها را باید قضا کند.[۱۳۱]

۱۱۲: روزه گرفتن برای زن باردار- که نمی‌داند روزه برای جنین ضرر دارد- چه حکمی دارد؟
جواب: همه مراجع: اگر بر اثر روزه، خوف ضرر بر جنین داشته باشد، نباید روزه بگیرد.[۱۳۲]

۱۱۳: زن بارداری که به جهت حمل و شیردهی نتوانسته روزه ماه رمضان و قضای آن را تا سال بعد بگیرد؛ آیا تکلیف قضا از او ساقط می‌شود و حکم مریض را دارد؟
جواب: همه مراجع: خیر، هر زمان توانایی پیدا کرد، باید روزه‌ها را قضا کند و حکم مریض را ندارد.[۱۳۳]
روزه زن شیرده
۱۱۴: تکلیف زنی که شیر می‌دهد، چیست؟
جواب: آیات عظام امام، خامنه‌ای و نوری: اگر گرفتن روزه باعث کمی شیر او و ناراحتی بچه شود، یا برای خودش ضرر داشته باشد؛ روزه برای او واجب نیست و در صورت اول باید برای هر روز، یک مد طعام به فقیر بدهد و در فرض دوم این امر احتیاط واجب است و درهرحال روزه‌ها را باید قضا کند.[۱۳۴]

آیات عظام بهجت، سیستانی و فاضل: اگر گرفتن روزه باعث کمی شیر او و ناراحتی بچه شود، یا برای خودش ضرر داشته باشد؛ روزه برای او واجب نیست و باید برای هر روز یک مد طعام به فقیر بدهد و درهرحال روزه‌ها را باید قضا کند.[۱۳۵]

آیات عظام تبریزی، صافی، مکارم و وحید: اگر گرفتن روزه باعث کمی شیر او و ناراحتی بچه شود، یا برای خودش ضرر داشته باشد؛ روزه برای او واجب نیست و در صورت اول باید برای هر روز یک مد طعام به فقیر بدهد و درهرحال روزه‌ها را باید قضا کند.[۱۳۶]
عادت ماهیانه
جلوگیری از عادت ماهیانه
۱۱۵: اگر در ایام عادت، از قرص یا آمپول جلوگیری استفاده کند؛ آیا روزه او صحیح است؟
جواب: همه مراجع: اگر عادت نشود، روزه صحیح است.[۱۳۷]
زن حائض
۱۱۶: اگر زن حائض در ماه رمضان، پیش از اذان صبح از حیض پاک شود، تکلیف او چیست؟
جواب: همه مراجع: اگر برای غسل وقت دارد، باید غسل کند و اگر وقت تنگ است، باید تیمّم کند و روزه‌اش صحیح است. اگر از روی عمد، غسل یا تیمم نکند، روزه‌اش باطل است و باید کفّاره بدهد.[۱۳۸]

۱۱۷: اگر زن حائض، در ماه رمضان غسل حیض را فراموش کند و بعد از یک یا چند روز متوجه شود، آیا باید روزه‌اش را قضا کند؟
جواب: همه مراجع (به‌جز بهجت و مکارم): خیر، روزه‌ها صحیح است و قضا ندارد.[۱۳۹]

آیت‌الله بهجت: باید روزه‌ها را قضا کند.[۱۴۰]

آیت‌الله مکارم: بنا بر احتیاط واجب، باید روزه‌ها را قضا کند.[۱۴۱] تبصره: بهتر است در فرض یادشده، روزه‌ها را قضا کند.

۱۱۸: اگر زن روزه‌دار در روز، خون حیض مشاهده کند، تکلیف روزه‌اش چگونه است؟
جواب: همه مراجع: روزه باطل می‌شود و باید بعد از ماه رمضان، قضا کند.[۱۴۲]
نذر روزه حائض
۱۱۹: خانمی نذر کرده بود که چند روز اول ماه شعبان را روزه بگیرد؛ ولی در این چند روز عادت ماهیانه شد؛ تکلیف او چیست؟
جواب: همه مراجع (به‌جز مکارم و وحید): اگر صیغه شرعی خوانده، باید در ایام عادت ماهیانه روزه نگیرد و در زمان دیگری، قضای آن را به جا آورد.[۱۴۳]

آیات عظام مکارم و وحید: اگر صیغه شرعی خوانده، باید در ایام عادت ماهیانه روزه نگیرد و بنا بر احتیاط واجب، در زمان دیگری قضای آن را به جا آورد.[۱۴۴]

[۱]. توضیح المسائل مراجع، م ۱۵۸۲؛ وحید، توضیح المسائل، م ۱۵۹۰
[۲]. امام، استفتاءات، ج ۱، روزه، س ۶؛ توضیح المسائل مراجع، م ۱۵۷۳؛ وحید، توضیح المسائل، م ۱۵۸۱؛ خامنه‌ای، اجوبه الاستفتاءات، س ۷۶۵
[۳]. امام، سیستانی، فاضل و مکارم، تعلیقات علی العروه، الفصل الرابع، م ۱؛ خامنه‌ای، اجوبه الاستفتاءات، ۷۶۳ و دفتر: وحید، بهجت
[۴]. تبریزی، استفتاءات، س ۶۴۰ و دفتر: صافی
[۵]. نوری، تعلیقات علی العروه، الفصل الرابع، م ۱
[۶]. توضیح المسائل مراجع، م ۱۵۷۸؛ خامنه‌ای، اجوبه الاستفتاءات، س ۷۶۴
[۷]. توضیح المسائل مراجع، م ۱۵۷۸ و سیستانی، تعلیقات علی العروه، ج ۲، المفطرات، م ۱
[۸]. مکارم، توضیح المسائل مراجع، م ۱۵۷۸
[۹]. وحید، توضیح المسائل، م ۱۵۸۶
[۱۰]. دفتر: همه مراجع
[۱۱]. تبریزی، استفتاءات، س ۶۹۹؛ دفتر: همه مراجع
[۱۲]. تبریزی، استفتاءات، س ۷۱۴؛ مکارم، استفتاءات، ج ۲، س ۴۲۶
[۱۳]. توضیح المسائل مراجع، م ۱۵۸۰؛ وحید، توضیح المسائل، ۱۵۸۸ و دفتر: خامنه‌ای
[۱۴]. همان، م ۱۵۸۰
[۱۵]. توضیح المسائل مراجع، م ۱۵۸۰
[۱۶]. دفتر: همه مراجع
[۱۷]. دفتر: همه مراجع
[۱۸]. امام، استفتاءات، ج ۱، روزه س ۱۱؛ تبریزی، استفتاءات، س ۷۱۳؛ فاضل، جامع المسائل، ج ۱، س ۵۴۴؛ العروه الوثقی، ج ۲، المفطرات، الثانی
[۱۹]. دفتر: همه مراجع
[۲۰]. توضیح المسائل مراجع، م ۱۵۷۶؛ خامنه‌ای، اجوبه الاستفتاءات، س ۷۶۷
[۲۱]. توضیح المسائل مراجع، م ۱۵۷۶؛ وحید، توضیح المسائل، م ۱۵۸۴
[۲۲]. توضیح المسائل مراجع، م ۱۵۷۶
[۲۳]. توضیح المسائل، م ۱۳۳۹
[۲۴]. خامنه‌ای، اجوبه الاستفتاءات، س ۷۶۷؛ تبریزی، استفتاءات، س ۶۸۱؛ مکارم، توضیح المسائل مراجع، م ۱۵۷۶ و دفتر: امام و وحید
[۲۵]. دفتر: بهجت
[۲۶]. صافی، جامع الاحکام، ج ۱، س ۴۷۳ و دفتر: سیستانی و نوری
[۲۷]. فاضل، جامع المسائل، ج ۲، س ۴۴۲
[۲۸]. توضیح المسائل، م ۱۳۳۹
[۲۹]. توضیح المسائل مراجع، م ۱۶۵۷؛ وحید، توضیح المسائل، م ۱۶۶۵
[۳۰]. سیستانی، نوری، تعلیقات علی العروه، ج ۲، المفطرات، السادس؛ امام، مکارم، فاضل و تبریزی، توضیح المسائل مراجع، م ۱۶۰۵؛ بهجت، وسیله النجاه، ج ۱، م ۱۱۰۴؛ وحید، توضیح المسائل، م ۱۶۱۳؛ دفتر: خامنه‌ای و صافی
[۳۱]. العروه الوثقی، ج ۲، الفصل الخامس؛ توضیح المسائل مراجع، م ۱۶۰۵؛ فاضل، جامع المسائل، ج ۱، س ۵۵۱
[۳۲]. نوری، تعلیقات علی العروه، ج ۲، المفطرات، السادس؛ امام، توضیح المسائل مراجع، م ۱۶۰۵؛ دفتر: خامنه‌ای
[۳۳]. بهجت، وسیله النجاه، ج ۱، م ۱۱۰۴
[۳۴]. سیستانی، تعلیقات علی العروه، ج ۲، المفطرات، السادس؛ مکارم، فاضل و تبریزی، توضیح المسائل مراجع، م ۱۶۰۵؛ وحید، توضیح المسائل، م ۱۶۱۳؛ دفتر: صافی
[۳۵]. خامنه‌ای، اجوبه الاستفتاءات، س ۷۶۰؛ توضیح المسائل مراجع، م ۱۶۰۵؛ وحید، توضیح المسائل، ۱۶۱۳ و دفتر: بهجت
[۳۶]. توضیح المسائل مراجع، م ۱۶۴۶؛ وحید، توضیح المسائل، م ۱۶۵۴
[۳۷]. العروه الوثقی، احکام المفطرات، فصل ۴ و ۵ و نوری، استفتاءات، ج ۱، س ۶۸۹
[۳۸]. همان، ج ۲، الفصل الخامس؛ اللمعه الدمشقیه، ج ۲، ص ۱۳۳ و تبریزی، استفتاءات، ج ۱، س ۶۸۹
[۳۹]. توضیح المسائل مراجع، م ۱۶۰۸ و ۱۶۰۹ و ۱۶۱۰
[۴۰]. توضیح المسائل مراجع، م ۱۶۰۸ و دفتر خامنه‌ای
[۴۱]. بهجت، توضیح المسائل مراجع، م ۱۶۰۸ و وحید، توضیح المسائل، م ۱۶۱۶
[۴۲]. توضیح المسائل مراجع، م ۱۶۰۸
[۴۳]. توضیح المسائل مراجع، م ۱۶۰۸،
[۴۴]. همان
[۴۵]. توضیح المسائل مراجع، م ۱۶۲۵؛ وحید، توضیح المسائل، م ۱۶۳۳
[۴۶]. مکارم: توضیح المسائل مراجع، م ۱۶۲۵
[۴۷]. توضیح المسائل مراجع، م ۱۶۳۳؛ وحید، توضیح المسائل، م ۱۶۴۱
[۴۸]. توضیح المسائل مراجع، م ۷۲۶؛ وحید، توضیح المسائل، م ۷۳۳ و خامنه‌ای، اجوبه الاستفتاءات، س ۲۰۲ و ۲۰۴
[۴۹]. بهجت، استفتاءات، ج ۲، س ۲۸۳۷؛ فاضل، جامع المسائل، ج ۱، س ۵۴۶؛ تبریزی، استفتاءات، س ۶۸۰؛ دفتر: همه مراجع
[۵۰]. نوری، توضیح المسائل، م ۷۲۷؛ امام، توضیح المسائل مراجع، م ۷۲۶
[۵۱]. توضیح المسائل مراجع، م ۷۲۶؛ وحید، توضیح المسائل، م ۷۳۳
[۵۲]. مکارم، توضیح المسائل مراجع، م ۷۲۶
[۵۳]. بهجت، استفتاءات، ج ۲، س ۲۸۴۰؛ دفتر: همه مراجع
[۵۴]. العروه الوثقی، فصل فی المفطرات، م ۲۶؛ توضیح المسائل مراجع، م ۱۶۲۱
[۵۵]. توضیح المسائل مراجع، م، ۱۵۹۰؛ وحید، توضیح المسائل، م ۱۵۹۸؛ دفتر: خامنه‌ای
[۵۶]. توضیح المسائل مراجع، م ۱۶۳۲ و وحید، توضیح المسائل، م ۱۶۴۰
[۵۷]. توضیح المسائل مراجع، م ۱۶۳۵
[۵۸]. بهجت، وسیله النجاه، ج ۱، م ۱۰۸۹
[۵۹]. توضیح المسائل مراجع، م ۱۶۳۵؛ وحید، توضیح المسائل، م ۱۶۴۱
[۶۰]. توضیح المسائل مراجع، م ۱۶۳۵
[۶۱]. توضیح المسائل مراجع، م ۱۶۳۵
[۶۲]. تبریزی، صراط النجاه، ج ۱، س ۱۰۷ و منهاج الصالحین، ج ۱، بعد از م ۱۰۰۴؛ وحید، منهاج الصالحین، ۲، بعد از م ۱۰۰۴؛ امام، استفتاءات، ج ۱ روزه، س ۳۱؛ خامنه‌ای، اجوبه الاستفتاءات، س ۱۹۴ و دفتر: بهجت
[۶۳]. سیستانی، منهاج الصالحین، ج ۱، بعد از م ۱۰۰۴؛ فاضل، جامع المسائل، ج ۱، س ۵۵۸؛ دفتر: صافی و وحید
[۶۴]. توضیح المسائل مراجع، م ۱۶۵۸
[۶۵]. نوری، استفتاءات، ج ۲، س ۶۹
[۶۶]. توضیح المسائل مراجع، م ۱۶۲۲
[۶۷]. امام، استفتاءات، ج ۱، روزه، س ۳۱؛ خامنه‌ای، اجوبه الاستفتاءات، س ۱۹۵؛ نوری، استفتاءات، ج ۲، س ۶۹؛ تبریزی، صراط النجاه، ج ۱، س ۱۰۷؛ فاضل، جامع المسائل، ج ۱، س ۵۵۸؛ بهجت، وسیله النجاه، ج ۱، م ۱۰۸۹؛ سیستانی و تبریزی، منهاج الصالحین، م ۹۸۵؛ دفتر: وحید، مکارم؛ صافی، هدایه العباد، ج ۱، م ۱۲۸۲
[۶۸]. دفتر: همه مراجع
[۶۹]. توضیح المسائل مراجع، م ۱۶۲۱؛ مکارم، توضیح المسائل، م ۱۳۷۱؛ نوری، توضیح المسائل، م ۱۶۱۸
[۷۰]. وحید، توضیح المسائل، م ۱۶۲۹ و صافی، توضیح المسائل مراجع، م ۱۶۲۱
[۷۱]. امام استفتاءات، ج ۱؛ س ۱۰۱؛ فاضل، جامع المسائل، ج ۱، س ۵۶۰؛ صافی، جامع الاحکام، ج ۱، س ۱۰۸؛ نوری، استفتاءات، ح ۲، س ۶۹؛ تبریزی، استفتاءات، س ۶۸۲ و دفتر: سیستانی، بهجت، مکارم و وحید
[۷۲]. امام، استفتاءات، ج ۱، روزه، س ۱۰۱؛ تبریزی، استفتاءات، س ۶۸۲؛ خامنه‌ای، اجوبه الاستفتاءات، س ۱۹۸؛ دفتر: همه مراجع
[۷۳]. توضیح المسائل مراجع، م ۱۵۷۲؛ وحید، توضیح المسائل، م ۱۵۸۰ و دفتر: خامنه‌ای
[۷۴]. توضیح المسائل مراجع، م ۱۶۶۵؛ نوری، توضیح المسائل، م ۱۶۶۲؛ وحید، توضیح المسائل، م ۱۶۷۳
[۷۵]. توضیح المسائل مراجع، م ۱۶۶۵
[۷۶]. همان، م ۱۶۶۵؛ خامنه‌ای، اجوبه الاستفتاءات، س ۷۸۵
[۷۷]. تبریزی، وحید، منهاج الصالحین، کفّاره الصوم، تتمیم؛ امام، فاضل، نوری، تعلیقات علی العروه، الفصل الثالث، السادس؛ دفتر: خامنه‌ای، صافی و بهجت
[۷۸]. سیستانی، منهاج الصالحین، ج ۱، کفاره الصوم، تتمیم
[۷۹]. اجوبه الاستفتاءات، س ۷۷۳ و دفتر استفتاءات
[۸۰]. مکارم، توضیح المسائل مراجع، م ۱۶۵۸، ۱۶۵۹؛ تعلیقات علی العروه، الفصل الثالث و السادس
[۸۱]. توضیح المسائل مراجع، م ۱۵۹۵؛ وحید، توضیح المسائل، م ۱۶۰۳؛ العروه الوثقی، ج ۲، المفطرات، الرابع
[۸۲]. توضیح المسائل مراجع، م ۱۵۹۵؛ وحید، توضیح المسائل، م ۱۶۰۳؛ العروه الوثقی، ج ۲، المفطرات، الرابع
[۸۳]. امام، تحریرالوسیله، ج ۱، فیمایجیب الامساک فیه، م ۱۸، فیما یترتب علی الافطار، م ۱؛ صافی، هدایه العباد، ج ۱، م ۱۳۱۱، ۱۳۱۸؛ نوری، تعلیقات علی العروه، الفصل الثالث، السادس
[۸۴]. بهجت، وسیله النجاه، ج ۱، م ۱۱۰۹، ۱۱۱۷؛ فاضل، تعلیقات علی العروه، الفصل الثالث و السادس؛ خامنه‌ای، اجوبه الاستفتاءات، س ۸۱۷
[۸۵]. تبریزی، وحید: منهاج الصالحین، کفاره الصوم، تتمیم
[۸۶]. سیستانی، منهاج الصالحین، ج ۱، کفاره الصوم، تتمیم
[۸۷]. توضیح المسائل مراجع، م ۱۵۹۴؛ خامنه‌ای، اجوبه الاستفتاءات، س ۷۸۵
[۸۸]. توضیح المسائل مراجع، م ۱۵۹۴؛ دفتر: بهجت
[۸۹]. توضیح المسائل مراجع، م ۱۵۹۴
[۹۰]. سیستانی، توضیح المسائل مراجع، م ۱۵۹۴؛ وحید، توضیح المسائل، م ۱۶۰۲
[۹۱]. توضیح المسائل مراجع، م ۱۵۹۴؛ وحید، توضیح المسائل، م ۱۶۰۲ و دفتر: بهجت
[۹۲]. توضیح المسائل مراجع، م ۱۵۹۴؛ خامنه‌ای، اجوبه الاستفتاءات، س ۷۸۵
[۹۳]. دفتر: همه مراجع
[۹۴]. توضیح المسائل مراجع، م ۱۵۹۵؛ وحید، توضیح المسائل، م ۱۶۰۳؛ العروه الوثقی، ج ۲، المفطرات، الرابع؛ خامنه‌ای، اجوبه الاستفتاءات، س ۱۱۸۷؛ صافی، جامع الاحکام، ج ۲، س ۱۷۱۷ و ۱۶۰۵؛ فاضل، جامع المسائل، ج ۱، س ۱۷۲۹ و ۱۷۳۱؛ مکارم، استفتاءات، ج ۱، س ۷۷۸ و ۷۸۲؛ سیستانی، sistani. org (فیلم)، س ۴؛ تبریزی، استفتاءات، س ۱۶۰۳ و ۱۶۰۵ و صراط النجاه، ج ۵، س ۱۱۲۹، دفتر: نوری، امام، بهجت و وحید
[۹۵]. العروه الوثقی، ج ۱، مستحبات غسل الجنابه، م ۶
[۹۶]. توضیح المسائل مراجع، م ۱۵۹۵؛ وحید، توضیح المسائل، م ۱۶۰۳ و دفتر: خامنه‌ای و بهجت
[۹۷]. توضیح المسائل مراجع، م ۱۶۸۳؛ وحید، توضیح المسائل، ۱۶۹۱
[۹۸]. العروه الوثقی، ج ۲، المفطرات، الثالث
[۹۹]. مکارم، تعلیقات علی العروه، المفطرات، الثالث
[۱۰۰]. امام، تحریر الوسیله، ج ۱، فیمایجیب الامساک فیه، م ۱۸، فیما یترتب علی الافطار، م ۱؛ صافی، هدایه العباد، ج ۱، م ۱۳۱۱، ۱۳۱۸؛ نوری، تعلیقات علی العروه، الفصل الثالث، السادس
[۱۰۱]. بهجت، وسیله النجاه، ج ۱، م ۱۱۰۹، ۱۱۱۷؛ فاضل، تعلیقات علی العروه، الفصل الثالث، السادس؛ خامنه‌ای، اجوبه الاستفتاءات، س ۸۱۷
[۱۰۲]. تبریزی، سستانی و وحید، منهاج الصالحین، کفاره الصوم، تتمیم
[۱۰۳]. مکارم، توضیح المسائل مراجع، م ۱۶۵۸
[۱۰۴]. العروه الوثقی، ج ۲، فصل فی شرائط وجوب الصوم، م ۶
[۱۰۵]. همان، ج ۲، المفطرات، م ۸
[۱۰۶]. العروه الوثقی، ج ۲، المفطرات، الخامس
[۱۰۷]. همان، ج ۲، المفطرات، الخامس
[۱۰۸]. العروه الوثقی، ج ۲، شرایط صحه الصوم، السادس
[۱۰۹]. همان
[۱۱۰]. توضیح المسائل مراجع، م ۱۷۴۳، ۱۷۴۴؛ وحید، توضیح المسائل، م ۱۷۵۱، ۱۷۵۲؛ خامنه‌ای، اجوبه الاستفتاءات، ۷۴۶
[۱۱۱]. خامنه‌ای، اجوبه الاستفتاءات، س ۷۵۶؛ تبریزی، استفتاءات، س ۶۴۶؛ صافی، جامع الاحکام، ج ۱، ۴۸۵؛ دفتر: همه مراجع
[۱۱۲]. امام، استفتاءات، ج ۱، روزه، س ۶؛ فاضل، جامع المسائل، ج ۱، س ۵۵۱ ۳؛ مکارم، استفتاءات، ج ۱، س ۲۸۵؛ نوری، استفتاءات، ج ۱، س ۲۱۲
[۱۱۳]. استفتاءات، ج ۲، س ۲۸۸۰
[۱۱۴]. تبریزی، استفتاءات، س ۷۱۱؛ دفتر: وحید
[۱۱۵]. دفتر: سیستانی
[۱۱۶]. خامنه‌ای، اجوبه الاستفتاءات، س ۷۶۲
[۱۱۷]. دفتر: صافی
[۱۱۸]. توضیح المسائل مراجع، م ۱۷۰۳ و ۱۷۴۴
[۱۱۹]. همان، م ۱۵۸۳؛ وحید، توضیح المسائل، م ۱۵۹۱؛ خامنه‌ای، اجوبه الاستفتاءات، س ۷۳۲
[۱۲۰]. دفتر: همه مراجع
[۱۲۱]. توضیح المسائل مراجع، م ۱۷۴۳، ۱۷۴۴
[۱۲۲]. تبریزی، سیستانی، وحید، منهاج الصالحین، شرایط صحه الصوم، م ۱۰۲۹
[۱۲۳]. توضیح المسائل مراجع، م ۱۷۴۳ و ۱۷۴۴؛ خامنه‌ای، اجوبه الاستفتاءات، س ۷۵۳؛ وحید، توضیح المسائل، م ۱۷۵۱ و ۱۷۵۲
[۱۲۴]. توضیح المسائل مراجع، م ۱۷۴۳، ۱۷۴۴؛ خامنه‌ای، اجوبه الاستفتاءات، س ۷۵۵
[۱۲۵]. تبریزی، توضیح المسائل مراجع، م ۱۷۴۳؛ وحید، منهاج الصالحین، ج ۲، م ۱۰۳۲
[۱۲۶]. سیستانی، منهاج الصالحین، ج ۱، م ۱۰۳۲؛ بهجت، توضیح المسائل مراجع، م ۱۷۴۳
[۱۲۷]. مکارم، توضیح المسائل مراجع، م ۱۷۴۳
[۱۲۸]. توضیح المسائل مراجع، م ۱۷۲۸؛ دفتر: خامنه‌ای
[۱۲۹]. توضیح المسائل مراجع، م ۱۷۲۸
[۱۳۰]. همان، م ۱۷۲۸؛ وحید، توضیح المسائل، م ۱۷۳۶
[۱۳۱]. صافی، توضیح المسائل، م ۱۷۲۸
[۱۳۲]. توضیح المسائل مراجع، م ۱۷۲۸؛ العروه الوثقی، ج ۲، فصل ۱۱
[۱۳۳]. بهجت، وسیله النجاه، ج ۱، م ۱۱۵۷؛ مکارم، استفتاءات، ج ۲، س ۴۴۳؛ خامنه‌ای، اجوبه الاستفتاءات، ۷۴۷ و دفتر: همه مراجع
[۱۳۴]. توضیح المسائل مراجع، م ۱۷۲۹؛ دفتر: خامنه‌ای
[۱۳۵]. توضیح المسائل مراجع، م ۱۷۲۹
[۱۳۶]. همان، م ۱۷۲۹؛ وحید، توضیح المسائل، م ۱۷۳۷
[۱۳۷]. امام، استفتاءات، ج ۱، س ۳۹؛ فاضل، جامع المسائل، ج ۱، س ۵۶۳؛ صافی، جامع الاحکام، ج ۱، س ۵۱۲؛ دفتر: همه مراجع
[۱۳۸]. توضیح المسائل مراجع، م ۱۶۳۷؛ وحید، توضیح المسائل، م ۱۶۴۵؛ العروه الوثقی، ج ۲، المفطرات ۵۵، الفصل السادس
[۱۳۹]. توضیح المسائل مراجع، م ۱۶۴۱؛ وحید، توضیح المسائل، م ۱۶۴۹
[۱۴۰]. استفتاءات، ج ۲، س ۲۸۳۵
[۱۴۱]. مکارم، تعلیفات علی العروه، المفطرات، م ۵۰
[۱۴۲]. توضیح المسائل مراجع، م ۱۶۴۰؛ وحید، توضیح المسائل، م ۱۶۴۸
[۱۴۳]. توضیح المسائل مراجع، م ۲۶۵۷؛ خامنه‌ای، استفتاء، س ۱۰۹۷
[۱۴۴]. توضیح المسائل مراجع، م ۲۶۵۷؛ وحید، توضیح المسائل، م ۲۷۲۱