ملاک جهاد ابتدایی عدوان کافر است نه عقیده/ لزوم بررسی آیات قتال

عضو هیئت علمی موسسه دارالحدیث با اشاره به آیات قتال با کفار و جهاد ابتدایی تاکید کرد: عمده علمای اسلامی معتقدند جهاد ابتدایی با کفاری است که عدو و دشمن هستند و صرف کشتن کفار به دلیل عقیده کفرآمیز آنان نیست از این رو آیات قتال نیز باید در منظومه کلی قرآن دیده شود.

 به گزارش شبکه اجتهاد، حجت‌الاسلام والمسلمین مهدی مهریزی، عضو هیئت علمی موسسه دارالحدیث، در نشست علمی «جهاد ابتدایی در اسلام» در موسسه دین‌پژوهان با اشاره به عنوان بحث و ارتباط آن با مباحث عاشورا و این ایام گفت: این موضوع سوژه برخی حرکت‌های تندروانه در جهان اسلام شده است.

وی افزود: عبدالله المهاجر کتابی با عنوان «مسایل من فقه الجهاد» نوشته که به عنوان مانیفست داعش مطرح است و مستند آنان بحث جهاد ابتدایی بیان شده در کتب فقهی است و آن را مستمسک خود قرار داده و دنیا را به دارالکفر و دارالاسلام تقسیم کرده و به توجیه جنایات خود می‌پردازند بنابراین بحث جهاد ابتدایی موضوع مهی محسوب می‌شود.

وی با بیان اینکه تحلیل این مسئله در فقه امامیه و اهل سنت می‌تواند راهگشای ما در این مسئله باشد افزود: در کتب فقهی جهاد را به سه دسته دفاعی، ابتدایی و جنگ با بغات تقسیم می‌کنند؛ جهاد دفاعی امری کاملا عقلایی است و همه اهمیت آن را درک می‌کنند، جنگ با بغات نیز شورش علیه حکومت مشروع است که هضم این مسئله نیز آسان است.

مهریزی با اشاره به نوع بحث جهاد ابتدایی در کتب فقهی بیان کرد: در جهاد ابتدایی، صحبت بر سر کسانی است که سر ستیزی با ما ندارند؛ اگر اهل کتاب هستند میان جزیه و قتال و پذیرش مخیر می‌شوند و اگر اهل کتاب نباشند باید با آنان بجنگیم مگر اینکه در توان ما نباشد حتی برخی کتب فقهی سالی یکبار جنگ با این افراد را جایز می‌داند.

جهاد ابتدایی ویژه دوره معصوم است

وی افزود: مشهور فقهای امامیه نظرشان این است که جنگ ابتدایی در دوره غیبت جایز نیست و باید در دوره امام معصوم باشد ولی برخی امام عادل در روایات را به فقیه عادل نیز سرایت می‌دهند و این نوع جهاد برای دعوت دین و دیندار کردن دیگران است.

عضو هیئت علمی دارالحدیث گفت: این بحث در ۱۵۰ ساله اخیر تا حدودی دغدغه روشنفکران مسلمان و کسانی که بینش اصلاح گرانه داشته اند بوده زیرا این مسئله در موارد متعدد سبب اعتراض به فقه اسلامی و ایجاد شبهه شده است و پاسخ‌ها نیز عمدتا معطوف به این مسئله است.

مهریزی با اشاره به استنادات قرآنی فقها در مسئله جهاد ابتدای بیان کرد: ۱۴ آیه قرآن است که در کتب فقهی به آن استناد شده است البته برخی آیات کمتری را مورد مستند خود قرار داده و برخی بیشتر ولی تقریبا این تعداد آیه قابل تسری به این بحث است که از جمله آن آیه معروف «وَقَاتِلُوا الْمُشْرِکِینَ کَافَّهً کَمَا یُقَاتِلُونَکُمْ کَافَّهً)۳۶ توبه)» است همچنین به سیره پیامبر نیز در کتب فقهی استناد شده است؛ در کتاب جواهر آمده است که بدون اینکه قبلیه بنی المصطلق جنگ را شروع کند از سوی پیامبر مورد حمله قرار گرفتند که البته این مسئله را برخی رد کرده‌اند زیرا این قبیله قصد حمله به پیامبر را داشتند ولی لو رفتند لذا پیامبر به آنان حمله کرد.

عضو شورای دین پژوهان کشور افزود: در کتب اهل سنت نیز به روایاتی استناد شده که در کتب شیعی نیست، مثلا آمده که در جهاد ابتدایی بزرگان آنان یعنی کفار را بکشید و بچه‌ها را رها کنید یا بکشید یا در برخی روایات وجود دارد که بهشت زیر سایه شمشیرهاست که البته این روایت در کتب ما هم وجود دارد؛ این دیدگاه با تهاجم مستشرقان مواجه شده که چطور دینی که عقلانی است ممکن است این دیدگاه را داشته باشد و همین مسئله عالمان شیعه و اهل سنت را به تکاپو انداخته تا پاسخ درخوری به این مسئله بدهند، لذا عالمان شیعه مانند مرحوم بلاغی و اهل سنت چون عبده برای توجیه آن، تمامی جنگ‌های پیامبر را دفاعی و نه ابتدایی دانسته‌اند.

وی افزود: علامه بلاغی می‌فرماید هیچکدام از جنگ‌های پیامبر ابتدایی نبوده و تماما دفاعی بوده است و در جنگ‌های دفاعی نیز کمال اخلاق و امور انسانی رعایت شده است البته ایشان وارد بحث آیات قرآن نشده است و پاسخ خود به مستشرقان را معطوف به جنگ‌های پیامبر کرده و عبده نیز همین پاسخ را به اتهامات و اعتراضات داده است.

این استاد حوزه اظهار کرد: مرحله اول در کتب عالمان مسلمین از جنگ‌ها شروع شده و این جنگ‌ها را توجیه و تبیین دفاعی کرده اند که ممکن است از لحاظ تئوری برای ما خوب باشد ولی در بحث آیات قرآن کریم این باب مفتوح است.

نظر علامه درباره جهاد ابتدایی

مهریزی عنوان کرد: برخی دیگر نیز ذیل آیات قرآن این بحث را مطرح کرده‌اند که مرحوم علامه طباطبایی و شهید مطهری در زمره این افراد هستند؛ علامه آیات قتال و جهاد ابتدایی را به دفاع باز می‌گرداند؛ ایشان فرموده است که اسلام دینی مبتنی بر فطرت است و کمال انسان در به فعلیت رساندن فطرت است و دفاع از این فطرت حق مشروع انسانی است لذا جهاد ابتدایی را به دفاع از فطرت انسانی و توحید باز گردانده است البته سخن ایشان به اجمال است و آن را بسط نداده است.

عضو هیئت علمی موسسه دارالحدیث عنوان کرد: ایشان جهاد ابتدایی را به شکلی خواسته به دفاع برگردانند و فرموده جهاد ابتدایی برای زمین و پیشرفت مادی و کشورگشایی … نیست بلکه برای آن است که نفیس‌ترین متاع فطری یعنی توحید، احیاء شود. همچنین شهید مطهری در کتاب جهاد و آزادی عقیده به صورت عینی تر بحث کرده و فرموده جهاد ابتدایی برای دفاع است؛ ایشان نیز دفاع را به سه دسته تقسیم کرده اول اینکه آزادی ملتی به خطر بیفتد، دوم دفاع از جان و مال و وطن و آب و خاک ملت و سومین صورت این است که دینی در جایی به خطر بیفتد مانند زمان کمونیست‌ها که حق توحید را برای مردم نفی می‌کردند که در این صورت نیز جهاد واجب می‌شود.

وی افزود: مرحله دیگر در مواجهه با بحث جهاد ابتدایی دیدگاه جدیدی است که بر اساس آیات قرآن مطرح شده است و در این زمینه برخی اهل سنت و علمای شیعه به آن پرداخته‌اند؛ یکی از اندیشمندان اهل سنت عنوان کرده که جهاد ابتدایی مصداقش عدوان کافر است. در کتاب الجهاد فی الاسلام نیز همین آمده است و در شیعه نیز مرحوم شمس‌الدین در جهاد الامه در سال ۱۴۱۷ به این بحث پرداخته و ایشان نیز دیدگاه فوق را مطرح کرده و در ایران نیز مرحوم صالحی نجف آبادی تقریبا همین نظریه را مورد توجه قرار داده است.

نویسنده ده‌ها کتاب دینی تصریح کرد: شمس الدین مطرح کرده کسانی که ملاک جهاد ابتدایی را کفر کافر و اعتقاد آن بیان کرده تنها به دسته‌ای از آیات پرداخته‌اند و به آیات عام توجه کرده و به آیات خاص قرآن توجه نکرده‌اند در حالی که برخی آیات مقید و مخصص آیات عام هستند و جهاد ابتدایی محدود به نکث و نقض پیمان و یا محاربه کافران شده است و حتی در دسته‌ای از آیات خاص که آیات عام را تخصیص زده و در کتب فقهی نیز تبیین نشده است سفارش به برخورد خوب با کفار غیر عدوان شده است.

وی افزود: آیت‌الله آصفی نیز این تعارض میان آیات عام و خاص را با سلسله مراتب تشریع مانند تشریع مرحله ای شراب و … حل کرده است ولی برخی مانند مرحوم شمس الدین آن را رد کرده و گفته است که این آیات مربوط به یک دوره و یک مرحله نیست و آنچه ملاک جنگ ابتدایی است عدوان کافر است، یعنی اگر آنان حمله نکرده و در حال آماده شدن برای حمله نیستند کاری غیر مشروع است.

نویسنده کتاب تراث شیعه اظهار کرد: امروزه در مباحث فلسفه اخلاق، مداخلات بشردوستانه در دنیا مطرح است که البته کاری با مصادیق آن در وضع کنونی و سوء استفاده‌ها نداریم ولی در این مداخلات بشردوستانه حق دفاع به عنوان حق اخلاقی و جواز کمک به فرد مورد تعرض نیز به عنوان حق اخلاقی به رسمیت شناخته شده است؛ زیرا هر فردی حق مصونیت از تعرض دارد ولی وقتی وارد حریم دیگری شد حق مصونیت از تعرض را از دست می‌دهد و فرد و جامعه سومی می‌تواند برای مقابله با او اقدام کند که به نوعی این مداخلات می‌تواند شبیه چیزی که در جهاد ابتدایی در اسلام بیان شده منطبق شود.

وی تاکید کرد: بر این اساس، اگر فرد و جامعه‌ای مورد تعرض قرار گرفت و ما می‌توانیم با کمترین هزینه از او دفاع کنیم بر ما واجب است دفاع کنیم یا حتی اگر دولتی با مردم خود با ستم رفتار کند این دولت حق مصونیت خود را از دست داده و دولت‌های دیگر نیز می‌توانند از مردم آن کشور حمایت کنند لذا آنچه اسلام در جهاد ابتدایی گفته امروز به مداخلات اخلاقی تعبیر می‌شود البته این مسئله باید چارچوب معینی داشته باشد تا برخی کشورها مانند آمریکا و استکبار از آن سوء استفاده نکنند.

مهریزی در ادامه با بیان اینکه برخی معتقدند قرآن کریم منظومه‌ای معرفتی از آیات است که و نباید یک دسته آیات بدون توجه به دیگر آیات بررسی شود اظهار کرد: اگر آیات قرآن همان دو دسته فوق یعنی عام و خاص در مورد قتال با کفار باشد به نحوی قابل جمع است ولی آیاتی مانند «ادْعُ إِلَى سَبِیلِ رَبِّکَ بِالْحِکْمَهِ وَالْمَوْعِظَهِ الْحَسَنَهِ»(۱۲۵ نحل) و یا «لا اکراه فی الدین …» وجود دارند که در تعارض با این آیات هستند بنابراین باید میان این دو مجموعه بحث جهاد ابتدایی بحث شود یعنی باید آیات قتال در یک منظومه معارفی مورد بحث و تبیین قرار دهیم زیرا هدف بعثت پیامبر(ص) مکارم اخلاقی است.

بنابرگزارش ایکنا، وی در جمع بندی بحث خود تاکید کرد: در فقه شیعه و سنی مشهور فقها ملاک جهاد ابتدایی کفر کافر و عقیده کافر نیست بلکه عدوان کافر است همچنین برخی استنادات به حضور حسنین(ع) در جنگ خلفا و تایید امام علی برکشورگشایی خلفا مسئله قابل اثباتی نیست.