شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
بروجردی معتقد است که علمای متقدم اهل سنت از نظرات معتدل‌تری در خصوص جهاد برخوردار هستند، مثلا متقدمین انتحار و استشهاد را نمی‌پذیرند اما متاخرین آن را مباح می‌دانند. اغلب علمای شیعه تقسیم رایج جهاد به «جهاد اولیه» و «جهاد دفاعی» را می‌پذیرند، با این قید که جهاد اولیه مشروط به حضور امام مبسوط الید و معصوم باشد.
به گزارش شبکه اجتهاد، نشست «جهاد و ترور در اسلام» با سخنرانی اشرف بروجردی، عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی و رئیس سازمان اسناد و کتابخانه ملی، چهارشنبه گذشته، در پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی برگزار شد.
بروجردی در آغاز این نشست گفت: در خصوص مسئله قتل و ترور، دو رویکرد اسلامی وجود دارد. موضوع قتل و ترور از مباحث مورد مناقشه‌ای است که از سوی برخی مسلمانان با عنوانی همچون «جهاد» و «دفاع» تعریف می‌شود و دو نگرش بر آن حاکم است. نگرش اول حفظ جان انسان را از واجبات مسلم دانسته است و به آیه «مِنْ أَجْلِ ذَلِکَ کَتَبْنَا عَلَى بَنِی إِسْرَائِیلَ أَنَّهُ مَنْ قَتَلَ نَفْسًا بِغَیْرِ نَفْسٍ أَوْ فَسَادٍ فِی الْأَرْضِ فَکَأَنَّمَا قَتَلَ النَّاسَ جَمِیعًا وَمَنْ أَحْیَاهَا فَکَأَنَّمَا أَحْیَا النَّاسَ جَمِیعًا وَلَقَدْ جَاءَتْهُمْ رُسُلُنَا بِالْبَیِّنَاتِ ثُمَّ إِنَّ کَثِیرًا مِنْهُمْ بَعْدَ ذَلِکَ فِی الْأَرْضِ لَمُسْرِفُونَ: از این روى بر فرزندان اسرائیل مقرر داشتیم که هر کس کسى را جز به قصاص قتل یا [به کیفر] فسادى در زمین بکشد چنان است که گویى همه مردم را کشته باشد و هر کس کسى را زنده بدارد چنان است که گویى تمام مردم را زنده داشته است و قطعا پیامبران ما دلایل آشکار براى آنان آوردند [با این همه] پس از آن بسیارى از ایشان در زمین زیاده روى مى‌کنند». (مائده، ۳۲)
وی افزود: جریان دیگر نگرشی است که ضرورت توسعه و تعمیم دین اسلام را به دلیل خاتمیت و فراگیری اسلام در کل جهان اصل می‌داند و اینکه برای فراگیری اسلام باید کفار و مشرکین که مانع اشاعه دین اسلام هستند تا سر حد کفار و مشرکین مبارزه کرد، این نگرش به آیه «وَقَاتِلُوهُمْ حَتَّى لَا تَکُونَ فِتْنَهٌ وَیَکُونَ الدِّینُ کُلُّهُ لِلَّهِ فَإِنِ انْتَهَوْا فَإِنَّ اللَّهَ بِمَا یَعْمَلُونَ بَصِیرٌ: و با آنان بجنگید تا فتنه‌اى بر جاى نماند و دین یکسره از آن خدا گردد پس اگر [از کفر] بازایستند قطعا خدا به آنچه انجام مى‌دهند بیناست» (انفال، ۳۹) استناد می‌کند.
رئیس سازمان اسناد و کتابخانه ملی تصریح کرد: سوالاتی که در این زمینه وجود دارد این است که رابطه و نسبت بین جهاد و ترور چیست؟ کدامیک از دو رویکرد فوق در خصوص جهاد مبنای فتاوی علمای شیعه است؟ کدامیک از دو رویکرد فوق مبنای فتاوی علما اهل سنت است؟ و وجوه اشتراک فتاوی علمای شیعه و اهل سنت کدام است؟
تعریف واژه جهاد و ترور
بروجردی با بیان اینکه نخستین برداشتی که از دو واژه «جهاد» و «ترور» به ذهن متبادر می‌شود، در بردارنده برخوردی فیزیکی است که منجر به نزاع، کشتن و قتل می‌شود، گفت: اگر چه «جهاد» در لغت از ریشه «جهد» و به معنای تلاش است، اما در فهم و ادبیات جامعه آنچه مورد استناد است وجه قتل، محاربه و در مجموع اعمال خشونت است.
وی افزود: «ترور» که یک واژه فرانسوی است به معنای وحشت و ترس است و در لغت‌نامه آمده که ژاکوبن‌ها (گروه‌های تندرو در انقلاب کبیر فرانسه) واژه «تروریسم» را در بیان تعریف از خود ذکر کرده‌اند، اما به مرور این واژه ماهیتی جنایی یافت و امروز در فرهنگ سیاسی به عنوان «نظام وحشت» از آن یاد می‌شود و به کسانی گفته می‌شود که با استفاده از نظام زور و وحشت به دنبال گسترش دیدگاه خود باشد.
دو قالب جهاد
رئیس سازمان اسناد و کتابخانه ملی تصریح کرد: جهاد ابتدایی به معنای آن است که جهادگر خود آغاز کننده نزاع است و به قصد اقناع فرد مقابل برای پذیرش یک ایده و یا یک رویکرد است و دامنه آن از برخورد کلامی تا قتل و جنگیدن است. جهاد دفاعی به معنای پیکار برای مقابله با مهاجم است. پس از خود آغازگر نمی‌تواند باشد و تنها برای دفع تهاجم اقدام می‌کند. ملاک تقدس و حرمت آن دفاع از حقوق انسانی و جان و ناموس سرزمین است.
وی ادامه داد: واژه‌های محاربه، غیله به معنای حمله ناگهانی، فتک به معنای کشتن ناگهانی، ارهاب به معنای ترساندن، عملیات استشهادی، عملیات انتحاری، دارالحرب، دارالکفر، دارالاسلام، دارالذنب، دارالامان، دارالبغی، دارالهجره با موضوع ما ارتباط دارد.
دیدگاه علما شیعه در خصوص جهاد
بروجردی با بیان اینکه اغلب قریب به اتفاق فقهای شیعه تقسیم‌بندی جهاد به دو نوع ابتدایی و دفاعی را پذیرفته‌اند، گفت: با این تاکید که جهاد ابتدایی باید به امر امام معصوم مبسوط الید باشد. اما جهاد دفاعی نیاز به امر امام معصوم ندارد. شیخ محمدحسن نجفی صاحب جواهرالکلام در روایتی از امام رضا(ع) هرگونه اقدام به قتل کفار را در دوره غیبت حرام می‌داند. اما بعید نمیداند که فقها با استناد به ادله ولایت فقیه در این مسئله مناقشه داشته باشند. وی درباره دفاع به نکته ظریفی اشاره می‌کند و می‌نویسد دفاع بر هر که برجان خود بترسد «مطلقا» واجب است اما در دفاع از مال یا آبرو یا جان و مال و عرض دیگران در صورتی واجب است که ظن غالب بر سلامت نفس باشد.
رئیس سازمان اسناد و کتابخانه ملی افزود: صاحب جواهر معتقد است اولا اگر مسلمانان مورد هجوم کفار قرار گیرند و این هجوم اساس اسلام را تهدید کند و کفار اراده استیلا بر بلاد مسلمانان داشته باشد و اسارت و آوارگی مسلمانان را در پی داشته باشد جهاد واجب است و همچنین با حاکمیت غیرمسلمانان اقامه شعائر اسلامی اسلامی را آزاد بگذارند و به وجهی از وجوه در اجرای احکام متعرض مسلمانان نشوند در آن صورت ضروری است که از وجوب جهاد منع کرده یا تحریم شود، چون آسیب رساندن به جان بدون اذن شرعی جای نیست، صاحب جواهر برای اجرای جهاد در چنین شرایطی ادعای آرا علما را کرده است.
رویکرد به ترور از دیدگاه علمای شیعه
عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی افزود: فقیه شیعه از وضعیت دفاعی هرگونه تعرض به غیرمسلمانان را تحریم می‌کند. در دفاع شخصی هم اگر در رابطه با نفس و جان باشد آن را ذیل کتاب «حدود» قرار داده و تنها اگر در دفاع از کیان اسلام و هویت جامعه اسلامی باشد در قالب «جهاد دفاعی» تعریف می‌شود. بنابراین در تفکر شیعی توسل به «ترور» تحریم است و ترور یا فتک در ادبیات فقه شیعه جایگاه سلبی دارد.
بروجردی تصریح کرد: علی‌رغم تحریم ترور و عهدشکنی در فقه شیعی، دفاع استشهادی یا دفاع انتحاری را به طور قطع تحریم نمی‌کند. اگر چه این نوع دفاع ار ادبیات جهانی در قالب «تروریسم انتحاری» تعریف می‌شود. فقه شیعی هم خودکشی را مطلقا تحریم می‌کند و ترور یا فتک در قاموس شیعه وجود ندارد. لیکن در مقام دفاع آنگاه که فرد مورد تعرض قرار می‌گیرد و یا کیان اسلام در خطر است، با عنوان دفاع شهادتطلبانه می‌پذیرد، البته با شرط اینکه علم و یقین به در خطر نابودی قرار گرفتن وجود داشته باشد.
وی با بیان اینکه آخوند ملامحمد خراسانی در بحث جهاد دفاعی می‌گوید هر دولت و امتی باید در امور عرفیه و موضوعات خارجیه توسعه ثروت ملی، رواج صنایع و ایجاد استقلال عمل کند، گفت: این از مصادیق جهاد دفاعی است که بر عامه مسلمین واجب و لازم است و دول کفر از همین طریق دست تطاول و تغلب به دارالاسلام می‌گشایند.
عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی تصریح کرد: در فتاوای امام خمینی(ره) ایشان ناظر به جهاد دفاعی است و هیچ حکم روشنی در خصوص جهاد ابتدایی ندارد و فقط عملیات استشهادی آن هم درباره شهادت حسین فهمیده را مورد تایید قرار می‌دهد.
بروجردی تصریح کرد: شیخ محمدمهدی شمس‌الدین در کتاب فقه العنف المسلح خود هرگونه خشونت مسلحانه را به دلیل مورد اتهام تروریست بودن و ایجاد هرج و مرج و در نتیجه انزوای اسلام، حرام می‌داند و هیچ یک از چهار نوع خشونت مشروع در فقه اسلامی یعنی جهاد با کفار، جنگ با بغاه، امر به معروف و نهی از منکر، استفاده از روش‌های خشونت در امور سیاسی را قابل قبول نمیداند.
ترور و جهاد از دیدگاه علمای اهل سنت
رئیس سازمان اسناد و کتابخانه ملی با بیان اینکه جریان‌های دینی اهل سنت در این خصوص شامل سه مکتب فقهی و کلامی است، گفت: این جریان‌ها عبارتند از جریان اعتدال‌گرایی، اخوان، سلفی-تکفیری. جریان اعتدال‌گرایی با فتاوای شیخ یوسف قرضاوی و دکتر علی قره‌داغی، احکام اسلام را بر اساس مقاصد شریعت می‌داند و خواستار تلقی احکام اخلاقی و شرعی از دین بوده و مخالف هرگونه اعمال خشونت است.
وی افزود: جریان فکری اخوانی با شعار قرآن قانون ما، جهاد راه ما و شهادت مقصد ماست، بیشتر ناظر بر جهاد دفاعی است. در این جریان کسانی از جمله عمر عبدا… کامل، راشد الغنوشی و … است که در همین زمینه غنوشی استفاده از خشونت را صلاح نمیداند و تصمیم به اعلان جنگ را از خطرناک‌ترین کارها می‌داند.
بروجردی تصریح کرد: جریان سلفی-تکفیری که ابوالاعلی مودودی آن را رهبری می‌کند بر اجرای جهاد تاکید داشته و تقسیم جهاد به دو قسم تهاجمی و تدافعی را صحیح نمیداند و مبارزه با کفار و مشرکین را با هر صورتی که ممکن است مشروع می‌داند.
آراء مشهود فقهای مشهور اهل سنت درباره عملیات استشهادی و انتحاری
وی افزود: سلیمان بن‌فهود، عملیات استشهادی و انتحاری را با ویژگی‌هایی مجاز می‌داند. این شرایط عبارتند از اینکه برای اعلای کلمه‌الله باشد، باید ظن غالب غلبه بر دشمن باشد، این عملیات علیه کفاری باشد که با مسلمین اعلان جنگ‌داده‌اند و این عملیات باید درسرزمین کفار باشد و اگر سرزمین اسلامی باشد باید با کسانی باشد که کشور اسلامی را غصب کرده‌اند.
رئیس سازمان اسناد و کتابخانه ملی تصریح کرد: شیخ احمد کفتارو معتقد است که عملیات شهادتطلبانه علیه صهیونیستها جایز و مشروع است و سید قطب بر آن است که جهاد اصلی‌ترین ابزار تبدیل جامعه جاهلی به جامعه اسلامی است و تداوم جهاد دفاعی و چه ابتدایی امری ضروری است.
بروجردی ادامه داد: فتاوای علمای اهل سنت نشان از تغییرات گام به گام می‌دهد. علمای متقدم از نظرات معتدل‌تری برخوردار هستند مثلا متقدمین انتحار و استشهاد را نمی‌پذیرند اما متاخیرن آن را مباح می‌دانند. در فقه شیعه مفهوم ترور و خودکشی حرام است اما عملیات شهادتطلبانه ذیل مفهوم عمومی جهاد دفاعی قرار می‌گیرد که مجاز است.
بنابر گزارش ایکنا، وی با بیان اینکه در خصوص جهاد در میان علمای شیعه دو دیدگاه وجود دارد، گفت: عده‌ای اندک جهاد را فقط در حوزه «دفاع» تعریف می‌کنند و از تقسیم جهاد به ابتدایی و دفاعی انتقاد می‌کنند. اغلب علمای شیعه تقسیم رایج جهاد را به «جهاد اولیه» و «جهاد دفاعی» را می‌پذیرند. با این قید که جهاد اولیه مشروط به حضور امام مبسوط‌الید و معصوم باشد.
عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی در پایان گفت: فقهای شیعه در استراتژی دفاعی خود دو قید را بر جهاد ممنوع می‌دانند: فنک و غدر. بنابراین شیعه ترور و نقض عهد و پیمان را مطلقا حرام می‌دانند. طرح بحث ولایت فقیه در سه دهه اخیر کاملا موضوع بحث جهاد و صدور فتوای جهاد را متفاوت کرد و موضوع منوط به اذن ولی فقیه که با شان خود می‌تواند اعلان جهاد یا صلح دهد مورد مناقشه است.
