عقل نباید جزء منابع استنباط فقهی محسوب شود/ جایگاه عقل در روش تفسیری امام رضا(ع)

استاد دانشگاه علم و صنعت ضمن برشمردن هشت اصل در تفسیر آیات متشابه قرآن در سیره امام رضا(ع) به مسئله منبعیت عقل در فقه اشاره و تاکید کرد: بنده معتقدم که عقل نباید جزء منابع استنباط تلقی شود.

به گزارش شبکه اجتهاد، حجت‌الاسلام والمسلمین علی نصیری، رئیس موسسه پژوهشی وحی و خرد در همایش «سیره امام رضا(ع)؛ آموزه‌های و کارکردها» گفت: حضرت امام رضا(ع) در مناظره با عمران ساباطی عمق علمی و ایمان و دینداری خویش را نشان دادند زیرا در اوج مناظره وقتی صدای اذان بلند شد حضرت ترک مناظره کردند و سراغ نماز رفتند و بعد ادامه دادند و همین سبب شد تا عمران، شیعه شود و بعد از مدتی هم او را به سرخس به عنوان نماینده فرستاد؛ امام هم علم، دینداری و هم مردم نوازی خود را در این حرکت نشان دادند.

وی با اشاره به روش‌شناسی تفسیر آیات متشابهات در روایات امام رضا(ع) افزود: روایات تفسیری ذکر شده از اهل‌بیت به هر دلیلی اندک است و حجم روایات بیشتر به سمت روایات فقهی پیش رفته است اما ستفاده از برهان عقلی، استفاده از سیاق، دلالت سایر آیات، برداشت بیانی آیات، شان نزول، استفاده از روایات علوی ولوی، تاریخ صحیح و استفاده از ادبیات قرآن، مهمترین اصول روش‌شناسی امام است.

جایگاه عقل در روش تفسیری امام رضا(ع)

نصیری با اشاره به جایگاه عقل در روش تفسیری امام بیان کرد: وقتی از امام در مورد در حجاب بودن خدا سؤال شد، ایشان فرمودند که خدا مکانی ندارد که در حجاب رود؛ یعنی پذیرش این مسئله نشانه جایگاه عقل است؛ همچنین فرمود خدا سخره و استهزاء و مکر ندارد که فهم این مسئله با عقل روشن می‌شود.

نصیری بیان کرد: امام همچنین در باب عصمت و لزوم آن عنوان فرمودند که خدا آدم را حجت بر زمین قرار داد؛ امام فرمود واجب است که انسان وقتی وارد زمین می‌شود معصوم باشد تا هندسه الهی درمورد بندگان کامل شود که این استدلال، استدلالی کاملا عقلی است.

این استاد حوزه علمیه افزود: در آیه «لولا ان رای برهان ربه»؛ در ماجرای یوسف و زلیخا امام رضا(ع) در تفسیر آن فرمودند که معصوم، همت و عزم گناه ندارد که ابتنای این استدلال بر عقل است.

وی با اشاره به سیاق و برداشت امام از این روش بیان کرد: امام رضا(ع) در برخی آیات از جمله آیه شریفه سوره نجم مبنی بر اینکه قلب پیامبر آن چه را دید تکذیب نکرد از این روش بهره برده‌اند که مبنای عقلی دارد لذا سایق آیه نشان می‌دهد رویت قلبی بوده و نه چشمی.

استفاده امام از دلالت سایر آیات

نصیری با اشاره به استفاده امام از دلالت سایر آیات بیان کرد: از امام سؤال شد که آیا خدا بندگان را بدون حجت، مکلف می‌کند که امام فرمودند: «ما انا بظلام للعبید» یعنی یک آیه را با آیه دیگر تفسیر کردند و یا در داستان موسی از ایشان پرسیدند مگر نمی‌دانست که خدا دیدنی نیست که امام با استدلال به آیات دیگر می‌فرماید دیدن خدا مسئله موسی نبود و قومش او را تحت فشار گذاشته بودند.

وی با اشاره به تاکید بر روش بیانی قرآن و استفاده امام رضا در تفسیر آیات عنوان کرد: امام در توجیه عتابات قرآن به پیامبر فرمودند که این مسئله ناشی از کنایه به امت است؛ اگر او را عتاب کرد به در گفته تا دیوار بشنود و مراد از این مخاطبات، امت پیامبر بوده است.

نصیری اظهار کرد: از دیگر روش‌ها، استفاده از روایات نبوی و ولوی بوده است؛ وقتی از امام در مورد بدا سؤال شد، ایشان روایاتی از پیامبر(ص) و امام علی(ع) مطرح کردند.

وی با بیان اینکه استفاده از تاریخ صحیح از دیگر موارد روش‌شناسی تفسیری امام است بیان کرد: در تعبیر «ما تقدم من ذنبک …» حضرت توضیح دادند که اهل مکه، بزرگترین گناه را توحید می‌دانستند و خدا فرمود اگر این گناه اوست ما آن را می‌بخشیم و یا در مورد ازدواج با زینب بنت جحش سؤال شد و امام فرمودند که پیامبر عبور می‌فرمودند و زینب را در حال غسل دیدند و گفتند «سبحان‌الله» و آن دختر تصور کرد که منظور پیامبر خوش آمدن از وی است در حالی که حضرت فرمود سبحان الله از اینکه کسانی می‌گویند فرشتگان، دختر خدایند؛ تعجب پیامبر از این است که چگونه این مسئله را به خدا نسبت‌ می‌دهند.

بنابر گزارش ایکنا، نصیری با اشاره به سخنان حجج اسلام‌جوادی و برنجکار در مورد منابع فهم دین نیز بیان کرد: باید به این تضادها که هر چیزی در حوزه می‌گوئیم یا باید بر مبنای اخباری‌گری و یا ضد آن باشد پایان دهیم.

در گزاره‌های فقهی اساسا نباید از عقل به عنوان منبع حرف بزنیم

وی افزود: گزاره‌های دین به سه بخش قابل تقسیم است؛ اعتقادی، فقهی و اخلاقی که واقعیت دین است و عقل منبع علی الاطلاق در گزاره‌های اعتقادی و اخلاقی نیست و در گزاره‌های فقهی هم اساسا نباید از عقل به عنوان منبع حرف بزنیم.

نصیری تاکید کرد: عقل در این موارد کارآیی ندارد و بیچاره است جز در فوائد و کلیات؛ مخاطب ائمه هم عمدتا در نکوهش عقل و خطاب به ابوحنیفه و …، همین مسائل فقهی بوده است