تحلیلی بر خروجی‌های علمی حوزه و نسبت آن با دغدغه‌های نظام اسلامی

نوشتار پیش‌رو تلاش دارد با نگاهی به خروجی‌های علمی حوزه علمیه قم، تاملی در نسبت حوزویان در کنش‌های علمی خود و دغدغه‌های نظام بیندازد. اقدامی که جا داشت و دارد که پیش از این توسط نهادهای حوزوی دغدغه‌مند انقلاب صورت گیرد. در واقع هدف اصلی، آسیب‌شناسی گفتمان‌های هژمون و مسلط بر حوزه علمیه است که بر تمامی کنش‌های علمی حوزویان اعم از پایان‌نامه‌ها، مقالات، جشنواره‌های علمی و … اثر داشته و براساس آن می‌توان خطی کلی از فضای حوزه را ترسیم کرد.

شبکه اجتهاد: حوزوی اصطلاحی است که پس از سخنرانی معروف رهبر معظم انقلاب در خراسان شمالی در ادبیات برخی از حوزویان رایج شد و همچنان در حال تولید و بازتولید مفاهیم مرتبط با خود می‌باشد. شاید بتوان جان‌مایه تذکرات رهبری و برخی از دلسوزان این عرصه را «عدم کارآمدی و یا عدم کفایت حمایت علمی و سیاسی حوزه نسبت به مسائل نظام و انقلاب» دانست.

در ادامه حیات این کلیدواژه مشکلاتی ایجاد شده که باعث می‌شود برخی از حوزویان، نسبت دادن آن به حوزه را نوعی بهتان تلقی کنند.[۱] از سوی دیگر، امروز هیچ طلبه، بیت و مرجعی نمی‌پذیرد که عنوان تابوی سکولار به وی برچسب زده شود و به تعبیری دیگر، سکولارترین جریانات فکری حوزه هم از اطلاق این واژه به خود گریزانند و علت آن هم رسوب معنای سکولار در معانی منفی بوده که در مقابله آنها با دین و مذهب در ذهن عموم متدینین شکل گرفته است.

همچنین طیفی از انقلابیون دغدغه‌مند با این عنوان چالش‌هایی با برخی دیگر از جریانات و حوزویان ایجاد نموده و این کلیدواژه به گونه‌ای غیرمتداول و از تریبون‌های عمومی باعث ایجاد دوگانگی در میان حوزویان شده است. نکته شایان توجه اینجاست که رهبر معظم انقلاب در یکی از دیدارها با حوزویان صراحتاً اشاره داشته‌اند که اصرار بر این واژه نداشته باشند و بیشتر بر مفهوم آن که همان بی‌تفاوتی حوزویان نسبت به دغدغه‌های نظام اسلامی است، تاکید کنند.

در چنین شرایطی که خبری از شکل‌گیری مفاهیم تصوری و تصدیقیه بحثی نیست، باید شاهد چالش، واگرایی و افزایش سطح تخاصمات در میان حوزویان بود. بر این اساس به نظر می‌رسد جستجوی مفاهیم دیگری برای شکل‌گیری این گفتمان در حوزه امری ضروری است.

کنش‌های حوزویان و نسبت آن با مسائل نظام اسلامی

نوشتار پیش‌رو تلاش دارد با نگاهی به خروجی‌های علمی حوزه علمیه قم، تاملی در نسبت حوزویان در کنش‌های علمی خود و دغدغه‌های نظام بیندازد. اقدامی که جا داشت و دارد که پیش از این توسط نهادهای حوزوی دغدغه‌مند انقلاب صورت گیرد. در واقع هدف اصلی، آسیب‌شناسی گفتمان‌های هژمون و مسلط بر حوزه علمیه است که بر تمامی کنش‌های علمی حوزویان اعم از پایان‌نامه‌ها، مقالات، جشنواره‌های علمی و … اثر داشته و براساس آن می‌توان خطی کلی از فضای حوزه را ترسیم کرد.

مبتنی بر این نگرش، سکولاریسم -یا هر واژه‌ی دیگری که معنای بی‌تفاوتی بدهد- در فرد، مؤسسه و یا مرکز خاصی تولید و بازتولید نمی‌شود، بلکه در رفتارهای سیستمی حوزویان مشهود بوده و ممکن است فردی در راهپیمایی روز قدس و گرمای ۴۰ درجه و با زبان روزه که یکی از برکات انقلاب اسلامی است، شرکت کند، اما کنش علمی او در فضایی باشد که نسبتی با مسائل اصلی کشور ندارد.

بر این اساس ۵ کنش علمی حوزویان در این نوشتار مورد مداقه قرار گرفته است: پایان نامه‌ها، کتاب سال حوزه، متون حوزه، کرسی‌های درس خارج و نهایتاً جشنواره علامه‌حلی(طلاب جوان).

تمامی آمارها و بررسی‌های صورت گرفته مبتنی بر اطلاعات آشکاری است که در وب سایت‌های مراکز حوزوی درج شده و در ادامه تلاش می‌کنیم براساس عناوین این ۵ کنش، نسبت آنها با دغدغه‌های نظام و حکومت اسلامی را بسنجیم. نوشتار حاضر به هیچ وجه درصدد داوری منفی و مثبت نبوده و صرفا توصیفی از شرایط موجود براساس نسبت‌سنجی خروجی‌های علمی حوزویان با آنچه مسائل نظام خوانده می‌شود، است.

پایان‌نامه‌ها‌

چند سالی است که سنت پایان‌نامه‌نویسی که از سنت‌های مراکز آکادمیک می‌باشد به فضای حوزه منتقل شده است. هر طلبه‌ای برای اخذ مدرک سطح ۳ (کارشناسی ارشد) و سطح ۴ (دکتری) می‌بایست پس از تصویب طرح اجمالی و تفصیلی در کمیسیون‌های مربوطه، به نگارش پایان‌نامه اقدام کند.

نگاهی کلی به آمار پایان‌نامه‌های حوزوی براساس سایت مرکز مدیریت حوز‌های علمیه[۲] نشان می‌دهد که از میان حدود ۴۷۵۴ پایان‌نامه ثبت شده در معاونت آموزش مرکز مدیریت حوزه علمیه قم، سهم پایان‌نامه‌های فقه و اصول بیشترین سهم و به ترتیب فلسفه و کلام، تبلیغ و علوم قرآنی، حقوق قضا، علوم حدیث، اخلاق وتربیت، تاریخ اسلام و نهایتاً ادبیات عرب در رتبه‌های بعدی قرار دارند که نمودار آن به صورت تقریبی به شکل ذیل قابل ارائه است:

برای فهم نسبت این پایان نامه‌ها و ارتباط با آن با مساله اصلی این نوشتار تلاش نمودیم تمامی عناوین و موضوعات ۹ گانه را بر اساس ورود به مسائل و مباحث مرتبط با مسائل نظام نظیر فقه سیاسی، اقتصاد اسلامی و حتی ریز موضوعاتی نظیر امر به معروف و نهی از منکر و …. مورد بررسی قرار دهیم که نهایتا خروجی‌ها به شکل نمودار قابل مشاهده می‌باشد. از میان ۴۷۵۴ پایان‌نامه حوزه تبلیغ (۱۲۱ مورد)، به ترتیب فقه و اصول با ۵۲، فلسفه و کلام، ۳۹، حقوق و قضاء ۲۳، علوم قرآنی ۲۰، تاریخ ۲ و اخلاق، تربیت و علوم حدیث با یک پایان‌نامه در مراتب بعدی قرار دارند که نمودار آن به شرح ذیل است:

دروس خارج

تاکنون آمارهای متعددی در مورد دروس خارج حوزوی به عنوان یکی از فعالیت‌های اصلی حوزویان در سطح بالا ارائه شده است. برخی از این پیمایش‌ها حضوری و برخی مستند به درسنامه منتشر شده از سوی مرکز مدیریت حوزه می‌باشند.

در پیمایش انجام شده توسط مؤسسه فقاهت و تمدن، در مجموع ۲۴۰ کرسی بررسی گردیده که سهم هر یک از مباحث به ترتیب به شرح ذیل است:

عبادات، معاملات، طهارت و نجاست، نکاح، طلاق، ارث، مسائل مستحدثه و در نهایت ولایت فقیه و امر به معروف و نهی از منکر.

آمار دیگری از سوی خبرگزاری ایکنا با عنوان «بررسی آماری موضوع جلسات درس خارج فقه قم» منتشره شده که در آن اشاره شده است»: با انجام بررسی‌ها مشخص شد از میان ۱۸۰ کرسی درس خارج فقه شهر قم، که اطلاعات آن‌ها در سایت منتشر شده است، ۱۳۰ کرسی به بحث «عبادات» اختصاص دارد. از این میان ۲۲ کرسی در مورد نماز، ۱۲ کرسی در مورد طهارت، ۱۱ کرسی درباره حج، ۱۱ کرسی درباره خمس، ۱ کرسی به زکات و ۱ کرسی به روزه اختصاص دارد. ۷۴ کرسی نیز به عبادات اختصاص دارد که موضوع آن نامشخص است.»[۳]

سایت اجتهاد نیز در پیمایشی دیگر آورده است که:

«با مقایسه آمار دروس ارائه شده، مبحث عبادات بیشترین سهم از کل دروس را به خود اختصاص داده است. شهر قم با ۵۸ درصد دروس، در صدر این لیست قرار دارد. همچنین بخش کوچکی از مباحث نیز به عنوان مباحث جدید در حوزه‌های سراسر کشور تدریس می‌شود که امید می‌رود در آینده، این مباحث بخش بیشتری از مباحث حوزوی را به خود اختصاص دهند.»[۴]

متون درسی حوزه

یکی از راه‌های تحلیل جریانات و گفتمان‌ها، تحلیل مکتوبات است که با مراجعه به متون، به فهم فضای تاریخی و فکری حوزویان در دوره‌ها‌ی مختلف می‌انجامد. دروس و کتب رایج در حوزه در سه سال ابتدایی عمدتاً متمرکز بر ادبیات عرب و تا حدودی مسائل کلامی و عقیدتی می‌باشد. از سال چهارم تا ششم حوزه نیز فقه و اصول به عنوان زمینه اصلی دروس حوزه بوده که در لمعتین و اصول (شهید صدر/ مظفر) پیگیری شده و در نهایت از سال هفتم تا دهم اصول و فقه به صورت تخصصی پیگیری می‌شود که کمترین ارتباطی با مباحث و مسائل روز دارد و بیشتر در جهت تقویت قوه اجتهاد اثربخش است.

براساس بررسی‌های صورت گرفته، تنها کتاب مرتبطی که طی این دوره‌ ده ساله ارائه می‌شود، کتاب حکومت اسلامی تالیف مرکز تالیف متون حوزوی بوده که ذیل دروس جنبی در سال ششم و عمدتا خودخوان است.

کتاب سال حوزه

کتاب سال حوزه از جمله رخدادهای پژوهشی در بالاترین سطح خود در حوزه به شمار می‌آید. این همایش همه ساله و پس از بررسی و ارزیابی بهترین آثار حوزیان در موضوعات مختلف برگزار شده و در نهایت از آثار برگزیده و شایسته تحسین تقدیر می‌شود. این رخداد به نوعی ویترین حوزه در حوزه‌های پژوهشی نیز می‌باشد.

در ادامه به تحلیل دوره‌های هجدهم و نوزدهم کتاب سال حوزه براساس آثار منتخب می‌پردازیم.[۵]

آثار برگزیده

در بخش آثار برگزیده این دو دوره و از میان ۱۶ اثر تنها یک اثر در حوزه‌های مرتبط می‌باشد که در زمینه فلسفه سیاسی نوشته احمدرضا یزدانی‌مقدم بوده و بقیه آثار در حوزه‌های حدیث پژوهی و تصحیح نسخ و … می‌باشند.

آثار شایسته تقدیر و تحسین

در بخش آثار شایسته تقدیر و تحسین از میان ۷۷ اثر منتخب، تنها ۶ اثر مرتبط با حوزه‌های اقتصاد اسلامی، فقه سیاسی، دفاع مقدس و تاریخ انقلاب بودند.

جشنواره علامه حلی

جشنواره علامه حلی به ابتکار معاونت پژوهش حوزه و ویژه طلاب پژوهشگر جوان بوده که طی سالهای گذشته مورد استقبال قرار گرفته است. این جشنواره شامل داوری پایان‌نامه‌های سطح ۳ و ۴ حوزه، مقالات و کتابها در طول یک سال می‌باشد که در این نوشتار سالهای ۹۳ و ۹۶ مورد بررسی قرار گرفته است.[۶]

در سال ۹۶ از مجموع ۶۱ اثر برگزیده در سطوح مختلف، تنها یک اثر در حوزه مدیریت اسلامی در حکومت اسلامی انتخاب و در سال ۹۳ نیز از میان ۶۲ اثر برگزیده، تنها ۵ اثر در حوزه دفاع مقدس، تبیین نگرش‌های رهبری، حکومت اسلامی، امنیت در جمهوری اسلامی و جنگ نرم انتخاب شده‌اند.

تحلیل

یکی از اصول اولیه در اخلاق علم‌ورزی، تناسب ادعای پژهش با دلایل آن است. نوشتار حاضر نیز براساس بررسی اجمالی صورت گرفته در حوزه‌ها‌ی محدود پنجگانه و با توجه به دسترسی‌های موجود نشان می‌دهد که میزان دغدغه حوزویان نسبت به مسائل و چالش‌های نظام اسلامی تفاوت‌های چشمگیری دارد. تفاوت‌هایی که می‌توان آن را در این ۵ کنش علمی حوزویان رصد نمود. این آمارها به معنای تائید و یا رد مطلق و مصداق‌یابی برای آنچه سکولاریسم حوزوی خوانده می‌شود نبوده و تنها در صدد تبیین تفاوت مسائل بین حوزویان و مسائل نظام اسلامی می‌باشد.

طی سالهای گذشته و به ویژه از زمان تصدی‌گری آیت‌الله اعرافی بر مدیریت حوزه‌های علمیه، تلاش‌های گسترده‌ای برای دغدغه‌مندی و تعامل بیشتر حوزه و نظام صورت گرفته است. تاکید بر اجتهاد تمدن‌ساز، پاسخگویی به نیازمندی‌های نظام اسلامی از جمله مباحثی است که از سوی ایشان و سایر متولیان امر پیوسته پیگیری شده که ثمراتی نیز داشته است، بر این اساس گزارش نوشتار حاضر جنبه تخریب دستاوردها و تلاش‌های متولیان امر را نداشته و تنها توصیف شرایط موجود می‌باشد.

وحید فراهانی – مباحثات

 [۱]-نشست حوزه مستقل و عقلانی، نه سکولار، نه افراطی، مؤسسه فهیم، ۲۴/۹/۹۷

[۲]-http://howzeh-qom.ir/page/Subjets

[۳]– سایت ایکنا کد خبر ۳۷۵۲۴۲۰ مورخ ۱۱/۷/۹۷

[۴]- http://ijtihadnet.ir/%D9%81%D9%87%D8%B1%D8%B3%D8%AA-%D8%AC%D8%A7%D9%85%D8%B9-%D8%AF%D8%B1%D9%88%D8%B3-%D8%AE%D8%A7%D8%B1%D8%AC-%D8%AD%D9%88%D8%B2%D9%87%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%B9%D9%84%D9%85%DB%8C%D9%87-%D8%B3/

[۵]– http://www.ketabehowzeh.ir

[۶]– http://www.jhelli.ir/page/%D8%AD%D9%88%D8%B2%D9%87_12682