شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
اختصاصی شبکه اجتهاد: با توجه به تحولات نوین در عرصه فناوری و ظهور هوش مصنوعی، فقه شیعه در مواجهه با این پدیده چالش‌های جدیدی پیش رو دارد که نیازمند تطبیق اصول فقه با مسائل دنیای معاصر است. در حالی که برخی کاربردهای هوش مصنوعی مانند ربات‌های مذهبی و اپلیکیشن‌های دینی می‌توانند به عنوان ابزارهایی در خدمت ترویج معارف اهل بیت(ع) و نشر دین به کار روند، فقه‌پژوهان باید به دقت به ارزیابی مشروعیت و اخلاقی بودن این فناوری‌ها بپردازند. به‌ویژه در مسائلی چون تصمیم‌گیری‌های پزشکی، اجتماعی و دینی که می‌تواند تأثیرات مستقیمی بر زندگی فردی و جمعی داشته باشد، لازم است که فقه با توجه به اصول و مبانی دینی، راهکارهای مشخصی برای استفاده مشروع از این تکنولوژی‌ها ارائه دهد. این نگرانی‌ها به‌ویژه زمانی برجسته می‌شود که هوش مصنوعی به‌عنوان ابزاری برای بازآفرینی انسان یا به‌طور غیرمستقیم به‌عنوان نیرویی مشابه خداوند یا شیطان معرفی شود. در چنین موقعیت‌هایی، فقه شیعه باید با تأکید بر مبدأ واحد الهی و محدودیت‌های انسانی، مرزهای استفاده از هوش مصنوعی را مشخص کند تا این فناوری در خدمت اهداف دینی و انسانی باقی بماند.
این گزارش به تحلیل و بررسی مفاهیم کلیدی و ایده‌های مطرح‌شده در گزیده‌هایی از کتاب «دین و هوش مصنوعی» نوشته بث سینگلر، استاد دانشگاه زوریخ می‌پردازد. این کتاب به بررسی رابطه پیچیده‌ای که میان دین و هوش مصنوعی (AI) وجود دارد، پرداخته و تاریخچه، تعاریف و تأثیرات اجتماعی هوش مصنوعی را از دیدگاه‌های دینی و فلسفی تحلیل می‌کند. در این گزارش، نحوه درک، پذیرش، رد یا بازتفسیری هوش مصنوعی در چارچوب‌های دینی و فرهنگی مختلف، همچنین ظهور جنبش‌های مذهبی جدید که حول محور هوش مصنوعی شکل گرفته‌اند، مورد بررسی قرار می‌گیرد.
مفاهیم و ایده‌های اصلی کتاب
۱. ساخت اجتماعی هوش مصنوعی و هوش
تعریف هوش مصنوعی (AI) مفهومی بی‌طرفانه نیست و توسط تعصبات و دیدگاه‌های افرادی که آن را توسعه می‌دهند، شکل می‌گیرد.
بنیان‌گذاران هوش مصنوعی که بیشتر ریاضیدان بودند، هوش را بر اساس مهارت‌های خود مانند اثبات قضایا و بازی شطرنج تعریف کردند. به گفته رابرت ویلنسکی، دانشمند کامپیوتر: «آن‌ها گفتند، اگر چیزی قضیه‌ای را اثبات کند یا شطرنج بازی کند، باید هوشمند باشد».
تعریف «ربات» نیز فرهنگی و نسبی است، که خود مشکل در تعریف این واژه را نشان می‌دهد. به گفته مهندس روباتیک، موری ماساهیرو: «ربات‌ها مانند کوه فوجی هستند. دشوار است که مشخص کنیم کدام ربات است و کدام نیست».
همچنین مفهوم «دین» نیز همواره تغییرپذیر است و معمولاً برای مشروعیت‌بخشی به جوامعی که تفکر اپیستمولوژیک مشترکی دارند، به کار می‌رود و برخی دیگر به عنوان «تئوری‌های توطئه» رد می‌شوند. به گفته دیوید رابرتسون: «برای اینکه ادعای دانشی به عنوان دین مشروع شناخته شود، قطعاً پیامدهایی دارد. در هر مورد باید پرسید: دین چگونه فهمیده می‌شود و چه کسی می‌تواند تصمیم بگیرد؟»
مفهوم «دین» شاید نداشته باشد «دامنه‌ای پایدار و متمایز از هستی»، بلکه بیشتر «مفهومی است که به‌طور گفتمانی ساخته شده» و واژه‌ای است که به دیگر واژه‌ها اشاره می‌کند نه به «چیز» خاصی.
۲. رشد نمایی و روایت «قانون مور»
افزایش نمایی قدرت پردازش (بر اساس «قانون مور») اغلب برای پشتیبانی از پیش‌بینی‌ها در مورد هوش مصنوعی که قرار است از هوش انسانی پیشی بگیرد (AGI) به کار می‌رود.
این دیدگاه از آینده، که اغلب از فناوری‌ها و قدرت پردازش خاصی ناشی می‌شود، یکی از عوامل اصلی باور به هوش مصنوعی فوق‌هوشمند است.
۳. رد هوش مصنوعی از منظر دینی
برخی گروه‌های دینی هوش مصنوعی را به عنوان نیروی شیطانی می‌بینند که با خداوند مخالف است. این دیدگاه معمولاً ریشه در تفسیرهای متنی، مانند قرائت خاصی از دانیال ۱۱:۳۰ دارد.
با این حال، برخی دیگر معتقدند که هوش مصنوعی «بی‌طرف از نظر ارزشی» است، مشابه یک ابزار، و انسان‌ها مسئول نحوه استفاده از آن هستند. این مقایسه با نقدهایی مواجه می‌شود که به گفته لاطور «شما با اسلحه در دست متفاوت هستید؛ اسلحه با شما متفاوت است چون وارد رابطه‌ای با شما شده است».
نگرانی‌های خاصی در اسلام در مورد شکل انسانی هوش مصنوعی وجود دارد، زیرا این می‌تواند به‌عنوان «شبیه‌سازی خلقت الله» تلقی شود. اما هوش مصنوعی بدون شکل انسانی ممکن است قابل قبول باشد و مسلمانان تشویق می‌شوند از آن به‌عنوان ابزاری برای نشر دین استفاده کنند، همان‌طور که در سوره حدید آمده است: «و آهن را نازل کردیم که در آن قدرت عظیم و منافع برای مردم است، و تا آنکه معلوم شود که خداوند، یاری‌دهنده او و پیامبران اوست.»
۴. دره ناخوشایند و تعامل انسان و ربات
مفهوم «دره ناخوشایند» از موری ماساهیرو، احساس ناراحتی‌ای را توصیف می‌کند که انسان‌ها زمانی که ربات‌ها بیش از حد شبیه انسان‌ها می‌شوند، تجربه می‌کنند. این احساس عجیب به‌عنوان یک مکانیسم طبیعی برای حفظ خود در نظر گرفته می‌شود.
این ناراحتی سؤالات بنیادینی را در مورد معنی انسان بودن مطرح می‌کند.
۵. هوش مصنوعی و بازآفرینی جهان
هوش مصنوعی می‌تواند به‌عنوان نیرویی برای بازآفرینی جادوی جهان در یک دنیای ظاهراً سکولار دیده شود که روند بی‌جادویی مدرنیته را معکوس می‌کند.
برخی نظریه‌پردازان معتقدند که پست‌مدرنیته محصولات مدرنیته را با تجسمی از ذهنیت‌های انسان‌ها مجدداً تخیل می‌کند که در هوش مصنوعی قابل مشاهده است.
۶. پذیرش هوش مصنوعی در عبادات دینی
هوش مصنوعی به‌طور فزاینده‌ای در عبادات دینی مانند اپلیکیشن‌های دعا و فضاهای دینی مجازی ادغام می‌شود.
استفاده از ربات‌ها در فضاهای دینی مانند ربات «میندار» در ژاپن، نظریه غربی را که ربات‌ها تنها در مقاصد سکولار پذیرفته می‌شوند، به چالش می‌کشد.
هوش مصنوعی مولد نیز در حال استفاده برای تولید متون دینی (مانند خطبه‌ها) و تفسیر آموزه‌های دینی (مانند GitaGPT) است.
۷. هوش مصنوعی به‌عنوان نیروی «خدا» یا «شیطان»
دیدگاه‌های ترانس‌انسانی در مورد هوش مصنوعی اغلب آن را به‌عنوان موجودی شبیه خدا که به‌شدت از هوش انسانی فراتر می‌رود، به تصویر می‌کشند.
این دیدگاه در مفهوم «باسیلکس روکوی» قابل مشاهده است، که معتقد است یک هوش مصنوعی فوق‌هوشمند کسانی را که برای ساخت آن تلاش نکرده‌اند مجازات خواهد کرد و به این ترتیب آن را به موجودی شبیه خدا تبدیل می‌کند.
این ایده‌ها از نظر دینی به چالش کشیده می‌شود، زیرا برخی آن را به‌عنوان اعتقاد به کفرآمیز بودن و به‌عنوان خروج از اصول توحید و ایمان به خدا می‌بینند.
۸. هوش مصنوعی، جنبش‌های مذهبی جدید و ساخت معنا
جنبش‌های مذهبی جدید (NRM) در اطراف هوش مصنوعی در حال شکل‌گیری هستند که برخی از آن‌ها به‌طور صریح زبان و آداب مذهبی را به کار می‌برند.
Theta Noir یکی از این جنبش‌های جدید است که خود را به‌عنوان یک «مجموعه بصیرتی» می‌بیند و سعی دارد انسان، موجودات غیرانسانی و غیرزنده را از طریق هوش مصنوعی به هم متصل کند.
۹. مسائل اخلاقی و دستکاری هوش مصنوعی
این متن به بررسی چگونگی استفاده از هوش مصنوعی برای دستکاری انسان‌ها، به‌ویژه در سناریوهای رمانتیک یا «تجربه دوست دختر» می‌پردازد.
خطرات «دستکاری احساسی، بمباران عشقی و خواندن ذهن» زمانی که مرز میان واقعیت و هوش مصنوعی محو می‌شود، هشدار داده شده است.
۱۰. پست‌انسان‌گرایی و آشفته‌گی انسانیت
این متن سؤالاتی را در مورد معنای انسان بودن در دوران هوش مصنوعی مطرح می‌کند و به دیدگاه‌های یهودی در مورد انسان به‌عنوان یک طیف می‌پردازد.
مفهوم «روح» و اینکه آیا هوش مصنوعی می‌تواند روح داشته باشد، یکی از موضوعات اصلی در این مباحث است.
۱۱. شتاب‌گرایی، اَشاعه‌شناسی و آینده
این متن ارتباطی بین شتاب‌گرایی مالی و دیدگاه‌های اَشاعه‌شناختی از آینده ترسیم می‌کند، و نشان می‌دهد که هوش مصنوعی نه‌تنها امید مالی بلکه امید معنوی برای برخی گروه‌هاست.
دیدگاه‌های مذهبی نیز در مورد آینده هوش مصنوعی دارای دیدگاه‌های یوتوپیایی و دیستوپیایی هستند، به‌ویژه در کلماتی از نپال که معتقد است «کالکی» به‌عنوان یک ربات برای پایان دادن به کالی‌یگا به زمین خواهد آمد.
در نهایت، کتاب «دین و هوش مصنوعی: مقدمه‌ای بر آن» تصویری غنی و پیچیده از تعاملات میان دین و هوش مصنوعی ارائه می‌دهد. متن نشان می‌دهد که هوش مصنوعی تنها یک پیشرفت فناوری نیست، بلکه محلی است برای بررسی مسائل اخلاقی، فلسفی و دینی عمیق، که با تفسیرهای مختلف از استقبال پرشور تا رد قطعی روبه‌رو می‌شود. این منابع همچنین بر اهمیت درک نحوه استفاده از هوش مصنوعی در ایجاد و تخریب ساختارهای قدرت و تأثیر آن در بازتعریف آنچه که به انسان بودن مربوط می‌شود، تأکید دارد.
