ملاحظه‌ای بر روش پژوهش‌های حدیثی/ یحیی عبدالهی

شبکه اجتهاد: چندی است که گرایش به مطالعات حدیثی و به تبع آن پژوهش‌های حدیثی در حوزه بیشتر شده است، این امر مبارک می‌تواند نوید بخش بازگشت جایگاه قرآن و حدیث به جایگاه بایسته و شایسته خود در نظام آموزشی و پژوهشی حوزه باشد. در عین حال می‌بایست از این اقبال، صیانت کرد و با دقت و تدبیرهای لازم از آسیب‌های احتمالی آن جلوگیری نمود که در این یادداشت به اختصار به یک نکته اشاره می‌شود.

پژوهش در معارف روایی می‌بایست در چارچوب «تفقه دینی» صورت پذیرد تا بتواند در وزان «لِّیَتَفَقَّهُوا فِی الدِّینِ» تعریف شود و از قواعد و ارکان آن تبعیت کند، البته روش‌های تفقه دینی موجود که بر احکام شرعی تمرکز دارد، برای کاربست آن در حوزه معارف، کاستی‌هایی دارد و در این خصوص نیازمند «تکامل فقاهت» هستیم، اما در عین حال تفقه دینی دارای قواعد و بنیان‌هایی است که می‌بایست در پژوهش‌های معارف روایی رعایت شود، به عنوان مثال می‌توان به این موارد اشاره کرد:

* تحفظ بر احراز حجیت (سند و دلالت)

* اعتبارسنجی روایات

* نگاه جامع و نظام مند به مجموعه معارف (فحص از ادله و سپس جمع میان ادله)

متاسفانه در مراکز علمی و پژوهشی مشاهده می‌شود که برخی از اصول تفقه رعایت نمی‌شود؛ انتخاب موضوع و دامنه پژوهش به گونه‌ای است که روایات را به صورت جامع، بررسی نمی‌کند و یا ارتباط پژوهش‌ها از یکدیگر گسسته است.

انتخاب زاویه دید و برش‌هایی که در موضوع پژوهش داده می‌شود، نگاه جامع به ادله را منتفی می‌سازد. به عنوان مثال یک موضوع خاص از موضوعات اخلاق و تربیت یا از موضوعات انسان شناسی را از نگاه صحیفه سجادیه یا نهج البلاغه بررسی می‌کنند، سوال این است که آیا نتیجه این تحقیق به حجیت می‌رسد و می‌شود آن را به دین نسبت دهیم؟ مسلماً خیر.

هیچ فقیهی در یک فرع فقهی هم به یک منبع خاص روایی بسنده نمی‌کند، چه رسد به موضوعات پیچیده تر معارفی.

من منکر تخصص گرایی در برخی کتب روایی همچون نهج‌البلاغه نیستم اما می‌بایست توجه داشت که این سبک فعلی از تخصص گرایی، نگاه جامع به ادله قرآن و سنت را مخدوش می‌سازد، (اگر هم کتابی شایسته مراجعه به عنوان کتاب جامع معارف دین باشد، کتاب شریف کافی است که متاسفانه کمتر مورد توجه واقع شده است.)

راه حل جبران این خلاء، تدبیر شبکه تحقیقات است که هریک از تحقیقات یک قطعه مکمل از تحقیق کلان باشند، نه اینکه هریک موضوع مستقلی داشته باشند.

بنابراین اگر معتقدیم که دین دارای یک نظام معارف کامل است که در قرآن و روایات ظهور پیدا کرده است، پژوهش‌های این عرصه می‌بایست به سمت «تفقه جامع» پیش برود که نتایج آن قابل استناد به مجموعه دین باشد.