دیدگاه (گفت‌وگو/یاداشت)

شبکه اجتهاد: اکْتُبْ وبُثَّ عِلْمَکَ فِی إِخْوَانِکَ؛ در این فراز امام صادق (ع) بر دو روش برای حفظ و نشر علوم تاکید می‌کنند: کتابت و پخش دانش میان برادران دینی. گر چه در این روایت نیز هم چنان نامی از روایات اهل بیت (ع) وجود ندارد، اما از آن جا که امثال مفضل بن عمر با روایات اهل بیت (ع) سر و کار داشتند و زمان هرج و مرج و انس گرفتن با کتب، بیشتر ناظر به رخدادهای پس از عصر ائمه است که به شدت به میراث روایی نیاز افتاد، می‌توان دریافت که مراد اصلی امام صادق (ع) از …

شبکه اجتهاد: سال‌های ۱۳۴۵ تا ۱۳۵۶ را دهه تمدن نگاری اسلامی نامیده‌ام. در این دوره، چندین کتاب و ده‌ها مقاله در باره تمدن اسلامی نوشته شد. در این باره در کتاب گفتمان تمدن اسلامی شرحی آورده‌ام. آنچه ذیلا ملاحظه‌ می‌کنید، گزارشی است از کتاب «دانش مسلمین» از محمدرضا حکیمی که تمدن اسلامی را از دریچه معرفی «دانش مسلمین» تعریف کرده است. محمدرضا حکیمی (۱۳۱۴ – ۱۴۰۰)، از دیگر کسانی است که در موضوع تمدّن اسلامی کتابی با عنوان «دانش مسلمین» در بیش از چهارصد صفحه در اواخر سال ۱۳۵۶ منتشر کرد. ایشان تحصیل کرده حوزه خراسان – زیر نظر استادانی …

شبکه اجتهاد: دوسال از درگذشت علامه محمدرضا حکیمی گذشت. اندیشوری که برخی او را بخاطر وصی دکتر علی شریعتی بودن به «روشنفکری» و گروهی بخاطر نظم و نسق بخشی به مکتب تفکیک به «اسلام سنتی» منتسب کرده‌اند. یکی از اغلاط مشهور در مورد جریان شناسی علامه حکیمی، حصر او و آراءش در «مکتب تفکیک» است. حکیمی متفکری است که شاید بتوان گفت یک پنجم از اندیشه‌هایش به شرح مکتب تفکیک اختصاص دارد و چهار پنجم دیگر از منظومه فکری‌اش به مباحثی غیرتفکیکی مرتبط است. این نوشتار در پی تفکیک علامه حکیمی از مکتب تفکیک و پررنگ کردن سایر فریادهایش همچون …

شبکه اجتهاد: امنیت یکی از نیازهای اساسی جامعه است. از مهم‌ترین ابعاد امنیت، امنیت اموال و دارایی‌های مردم است. دو نوع اموال داریم؛ اموال منقول که امکان جابجایی از مکانی به مکان دیگر را دارند مثل خودرو، اموالی هم وجود دارند که امکان جابجایی آنها از مکانی به مکان دیگر وجود ندارد و اصطلاحا به آنها اموال غیرمنقول میگویند؛ زمین و ملک و آپارتمان از این دسته هستند. از آن جایی که اموال غیرمنقول سهم زیادی در سبد دارایی مردم دارند، تأمین امنیت مالکیت این اموال و به عبارت دیگر صیانت از مالکیت اشخاص در رابطه با این اموال، یکی …

اختصاصی شبکه اجتهاد: اگرچه بیش از هزار سال است که دین «بالفعلِ» اکثریّت مطلقِ ایرانیان دین توحیدیِ «اسلام» است؛ امّا معذلک با پدیده‌هایی مواجه هستیم که نشان می‌دهد «بالقوّه» می‌تواند چنین نباشد؛ پدیده‌هایی مانند: رشد کمّی و کیفی رسانه‌های دین ستیز؛ شیوع فلسفه‌های الحادی؛ همگرایی مخالفین اعتقادی با مخالفین سیاسی و اجتماعی؛ تغییر هرمِ دین آموزیِ «دین یاوران- روحانیّون-» از «دین آوران-أنبیاء و اوصیاء ع-» و «دین باوران» از دین یاوران؛ کم رنگ شدن مرزهای فکری و فرهنگی ملل؛ عضو گیری گسترده شبکه‌های غیر دینی و غیر اخلاقی؛ ظهورِ شعائر ضدّ دینی و یا غیر دینی مانند ازدواج سفید، عقد …

شبکه اجتهاد: نوشتار حاضر عهده‌دار تبیین مبانى امر به معروف و نهى از منکر؛ پنجمین اصل از اصول پنج‌گانه مکتب عقل‌گراى معتزله است که در این نحله در تقاطع کلام سیاسی و فقه سیاسی قرار می‌گیرد. در این جهت با بررسى زوایاى گوناگون بحث، آرا و دلایل اندیشوران مختلف معتزلى در مباحثى همچون چرایى اصل قرارگرفتن آن، وجوب عقلى/شرعى، دلایل نقلى و وجوب کفایى/عینى مورد کاوش قرار می‌‌گیرد. اهمیت و هدف وجوب امر به معروف و نهى از منکر تفاوت‌هاى معروف و منکر، گونه‌شناسى منکرات و انقسامات چهارگانه آن، شروط پنج‌گانه وجوب و مراتب مختلف آن از دیگر مباحثى است …

اختصاصی شبکه اجتهاد: تبیینی که به‌تازگی توسط محقّق ساعی حوزوی، استاد حیدر حبّ الله، در مورد ادله نهی از قیاس مطرح شده، مطلبی است که مواجه عالمانه با آن اهمیت مضاعفی دارد؛ زیرا به اذعان خود ایشان، «با تلقّی مشهور علمای قرون نخستین مخالف است» و در واقع، ارتکازی راسخ در نظام استنباطی شیعه را هدف گرفته است. محقّق یاد شده بعد از آنکه یکی از موانع اساسی مقبولیت یافتن نظریه مقاصد شریعت در فقه شیعه را دیدگاه منفی فقها نسبت به قیاس دانسته‌، به صورت ضمنی در مقام بیان راه حل بیان کرده‌اند: «فهم ابن جنید از روایات نهی …

اختصاصی شبکه اجتهاد: به دلیل مستحدثه بودن عکس و فیلم (زنده و غیرزنده)، آیه یا روایتی که به عنوان دلیل خاص قابل استناد باشد وجود ندارد. این نوشتار، تلاشی است برای حل کردن یک مساله از مسائل بی‌شماری که در این حوزه وجود دارد؛ یعنی بررسی حکم نگاه به تصاویر پخش زنده و غیرزنده. چهار نظریه اصلی در حوزه مقایسه حکم نظر به تصاویر زنده با تصاویر غیرزنده وجود دارد: یکم: یکسانی حکم که همان حکم نظر به عکس نامحرم است. دوم: یکسانی حکم که همان حکم نظر به شخص نامحرم است. سوم: تفاوت حکم به این شکل که نظر …

شبکه اجتهاد: حدود ده سال از مشارکت گستردۀ ایرانیان در پیاده روی اربعین می‌گذرد. این امر با ترغیب و در اختیار قرار دادن امکانات جهت تسهیل این راهپیمایی بزرگ وسیع‌تر از گذشته شده است. از جملۀ این امکانات، اعطاء وام به افرادی است که تمایل به شرکت در مراسم پیاده روی و زیارت کربلا را دارند اما شرایط مالی مناسبی جهت تامین هزینه‌های رفت و برگشت ندارند. از این رو در سال قبل، وام قرض الحسنه تا سقف پنج میلیون تومان با سود چهار درصد اعلام شد. البته گفته شده است حدود ۲۰ درصد زائران تقاضای این وام را نمودند. …

اختصاصی شبکه اجتهاد: خروج فقه از رویکرد انفعالی و ورود به عرصه فعالیت، جز با آینده پژوهشی و شناخت مسائلی که در آینده با آن روبرو خواهد شد میسر نیست؛ بنابراین لزوم آینده‌پژوهی در همه عرصه‌های فقه، ضرورت می‌یابد. یکی از مهم‌ترین مسائل فقه‌های معاصر، مباحث مرتبط با هنرهای نمایشی است. حجت‌الاسلام والمسلمین محمدصادق لیراوی، مدیر مرکز پژوهش‌های اسلامی رسانه، در این یادداشت اختصاصی، به این موضوع پرداخته است. فقه نمایش، رشته علمی است که هنوز مسائل و موضوعات آن به‌صورت کامل طرح و شناسایی نشده؛ بنابراین احکام آن نیز به‌تبع موضوعات آن چندان روشن نیست. عمدتاً مسائل مربوط به …

اختصاصی شبکه اجتهاد: حجت‌الاسلام والمسلمین مسعود راعی، استاد تمام حقوق بین‌الملل دانشگاه اصفهان است. او البته سال‌هاست که علاوه بر تدریس در دانشگاه، در حوزه‌های علمیه اصفهان نیز به تدریس فقه و دانش‌های وابسته به آن می‌پردازد. از راعی، نزدیک به ۲۰۰ مقاله علمی منتشر شده است. همین نکات او را یکی از بهترین افراد برای بحث از مزایای رقابتی فقه حقوق شهروندی شیعی در عرصه بین‌الملل قرار می‌دهد. یادداشت شفاهی اختصاصی این استاد حقوق بین‌الملل، در راستای بیان مزایای فقه حقوق شهروندی شیعی در عرصه بین‌الملل از نگاه شما می‌گذرد: در ابتدای سخن، ذکر چند نکته لازم است: نکته …

شبکه اجتهاد: قانون پیشنهادی جایگاه حجاب را یک مولفه فرهنگی و داخلی به حساب آورده است و همین موضوع باعث شده به لایه‌‌های تمدنی و بین‌المللی آن که امروز نقطه شروع مسئله بودگی آن در لایه‌‌های اجتماعی و سیاسی شده توجه نشود. حجاب در کلام رهبری هم یک امر سیاسی و هم یک امر تمدنی به حساب آمده است اما در روح کلی قانون مذکور، این مسئله به یک مولفه فرهنگی و داخلی و سیاستی تنزل داده شده است. تنها در چند ماده مختصر تلاش شده به حوزه بین‌المللی و نه تمدنی اشاره شود و این موضوع ناامید کننده و …

شبکه اجتهاد: به نظر می‌رسد، مهم‌ترین ویژگی مشروطیت را باید اعطاء «حق تقنین» به منتخبین مردم دانست. هرچند، مشروطیت دارای ویژگی‌های مهمی در عرصه سیاست بوده که مهمترین آن، تقیید و رفع اطلاق العنانی از سلطنت است، لیکن، آنچه که می تواند این تقیید را محقق سازد، بیرون آوردن «امکان تقنین» از حوزه سلطنت و تحدید اختیارات سلطانی در عرصه «حکم و فرمان» است. از این روی است که گفته می‌شود، مهمترین ویژگی مشروطیت، برخوردارسازی نمایندگان از امکانی است که به آنها قدرت ویژه‌‌ای در حکمرانی می‌بخشد و آن همان «امکان تقنین» است. در دوران مشروطه ایرانی نیز «حق تقنین» …

شبکه اجتهاد: مدتی است برخی مبلغان و واعظان مشهور و محترم کشور، در دفاع و توجیه مشکلات موجود کشور، اوضاع حاکم بر حکومت امام علی (علیه‌السلام) را مطرح و وضعیت موجود را با حکومت مولا (علیه‌السلام) مقایسه می‌کنند! و آخرین آن، حرکتی بود که یکی از سخنرانان در چهارم مردادماه امسال (۱۴۰۲) انجام داد. در گذشته هم طلبه‌ای جوان مطرح کرد که حدود (یا بیش از) ثلث نهج البلاغه، راجع به متخلفان اقتصادی و غیر اقتصادی از کارگزاران حکومت علوی است. دیگری در مشهد مقدس مطرح کرد که حدود سی فساد در حکومت امام (علیه‌السلام) بوده است که امام نتوانسته‌اند …

اختصاصی شبکه اجتهاد: در روزهای اخیر کلیپی تأثربرانگیز از نارنجستان شیراز منتشر شد که گویا خانمی محجبه به چند خانم بی‌حجاب، تذکر داده اما مردی که همراه آنها بود به خانم محجبه حمله کرد و او را به شدت مورد ضرب و شتم قرار داد. میان دلسوزان انقلاب، نزاعی دامنه‌دار اما بی‌حاصل به پاست، که آیا کنترل بی‌حجابی با برخورد قضایی میسر است یا تلاش برای تاثیر فرهنگی بر بانوان ؟ یا هر دو؟ یا… لکن تجربه، ناکامی هر دو راهکار را عیان ساخته است. از نظر نگارنده، دلسوزان دارند سرنا را از سر گشادش می‌دمند! چرا که منشأ اصلی …

شبکه اجتهاد: درباره مرحوم حاج شیخ فضل‌الله نورى، شهید عصر مشروطیت، کتاب‌ها، رساله‌ها و مقاله‏‌هاى فراوانى نوشته و منتشر شده است، و غالباً سوژۀ نوشته‌ها و گفتارها، حیاتِ سیاسى و جهادِ دینى این مرد است؛ در حالى که این موضوع یکى از ابعاد این مرد بزرگ را تشکیل می‌دهد، و بحق در این باره، به صورت زیبا، سخن گفته شده است، ولى درباره اجتهاد و فقاهت این مرد، کمتر ذکرى به میان آمده، در حالى که جهاد این مرد بر اساس اجتهاد و دید فقاهى وى استوار بوده است، و آن بینش فقهى بود که این مرد را به این …

شبکه اجتهاد: شیخ فضل‌الله نوری نماد جریانی در نهضت مشروطه است که دغدغه اصلی او حفظ دیانت و استقلال سیاسی، اقتصادی و فرهنگی ایران است. او در زمانی می‌زیست که حضور استعمار به ویژه انگلیس در ایران گسترش یافته بود. استعمار انگلیس با سوء استفاده از ضعف حاکمان سیاسی ایران با عقد قراردادهای استعماری منابع و منافع کشور را غارت کرده و می‌کوشید سلطه سیاسی، اقتصادی و فرهنگی غرب را بر این سرزمین گسترش دهد. در این شرایط شیخ فضل‌الله نوری که از مبانی فرهنگ و تمدن غرب و اندیشه فکری و سیاسی آن شناخت بسیار عمیقی داشت، برای خلع …

اختصاصی شبکه اجتهاد: حجاب زنان اهل بیت (علیهم‌السلام) سه مرتبه داشت: مرتبه اول همان پوشش واجب اسلامی بود (پوشاندن همه بدن به استثنای وجه و کفین)، مرتبه دوم پوشش مستحبشان بود (یعنی همان وجه و کفین را نیز می‌پوشاندند) و سوم حضور دائمی در خانه و عدم خروج از منزل جز در موارد بسیار ضروری. در خانه هم پشت پرده می‌نشستند و نامحرم آنها را حتی با حجاب کامل هم نمی‌دید. این همان احتجاب در منزل بود که فقط بر زنان پیامبر (ص) واجب شده بود اما در خانه اهل بیت (ع) نیز رعایت می‌شد. در حادثه عاشورا به حجاب …

اختصاصی شبکه اجتهاد: نوشتار حاضر، با بهره‌گیری از دو مفهوم «پارادایم» و «استراتژی سیاسی» در بعد نظری به کاوش در‌‌اندیشه و رفتار رهیافت‌های‌هاشمی پس از قیام عاشورا پرداخته است. با بررسی تاثیرات عاشورا بر‌هاشمیان، دو پارادایم اصلی اعتقادی ـ سیاسی که متعلق به امامیه است و سیاسی را که مرتبط به سایر رهیافت‌هاست رصد نموده است. ساختار نوشتار بر این فرضیه استوار است که تحولات سیاسی رهیافت‌های ‌هاشمی پس از حادثه عاشورا را‌ می‌‌توان بر پایه نظریه‌هایی از جامعه شناسی سیاسی و به طور مشخص استراتژی‌های سیاسی و‌‌اندیشه و به ویژه روش‌های سیاسی آنان را بر این اساس تحلیل نمود …

شبکه اجتهاد: در یک تقسیم‌بندی درباره منابع اولیه عاشورا، می‌توان سه مرحله را مهم دانست. ابومخنف به عنوان درجه اول، محمد بن سعد درجه دوم و بلاذری منبع درجه سوم. همه اینها برای شناخت عاشورا مهم هستند. در این جا ابتدا یک مقدمه کوتاه در باره تفاوت این سه درجه و بعد هم مروری بر ۸۹ روایت بلاذری از عاشورا خواهیم داشت. مقدمه الف: علمی بودن منابع عصر اول منابع عاشورا بسیار فراوان، متنوع و هر کدام نیازمند توضیح ویژه خود هستند، اما پیش از هر چیز باید آنها را طبقه بندی کرد. یکی از رایج‌ترین دسته بندی‌ها در منابع، …

شبکه اجتهاد: در دهه‌های اخیر برخی یادداشت‌ها و تحلیل‌ها در مورد واقعه عاشورا وجود داشته و قبلا هم بی‌سابقه نبوده است. برخی با یک نگاه صرفاً عرفانی، حادثه عاشورا را تجزیه و تحلیل می‌‌کنند مخصوصا برخی از شعرای عارف‌مسلک با یک بُعد و نگاه خاص به تحلیل این حادثه می‌پردازند و گویا این حادثه فقط عرفان دارد و بس، کتاب‌هایی هم در این مورد نوشته‌اند؛ به گونه‌ای که خواننده گمان می‌کند چیزی غیر از عرفان در آن یافت نمی‌شود. ما در حادثه عاشورا، عرفان را در اوج خودش می‌بینیم اما همه‌اش این نیست و این تحلیلی یک جانبه است. برخی …

شبکه اجتهاد: واقعیت این است که امام حسین(ع) متعلق به انسانیت، آزادی‌خواهان جهان و سپس همه مسلمانان است. اگر بتوانیم این نکته عمده و اساسی را در سخنرانی‌ها و عزاداری‌های خود مورد توجه قرار دهیم، می‌تواند نقطه آغازی برای هم‌افزایی و همگرایی و وحدت میان آزادی‌خواهان، عدالت‌طلبان و مسلمانان جهان باشد. شعارهای عمده و اساسی که در قیام امام حسین(ع) وجود دارد همانند مبارزه با ظلم و ستم، عزت‌خواهی، زیر بار زور نرفتن، احترام به انسانیت و تلاش برای نجات از گمراهی، احیای سنت جد بزرگوارش، بازگشت به اسلام اصیل، قربانی کردن همه هستی خویش برای نجات اسلام و تعالی‌بخشی …

شبکه اجتهاد: توحید در قرآن کریم محور بسیاری از آیات است و خداوند افزون بر ابطال اندیشه‌‌های مشرکین و بت‌پرستان، به انکار تفکرات غالیانه‌ی پیروان ادیان الهی می‌پردازد که به جهت غلو از توحید فاصله گرفتند. از این رو قرآن، متنی غلوستیز است که تدبر و تأمل در آن خطوط اصلی دین را مشخص می‌کند و جلوی اندیشه‌های غالیانه را می‌گیرد. اما غالیان در برابر مانع قرآنی دو سیاست را در پیش گرفتند: ۱. با ابزار تأویل اندیشه‌های غالیانه‌ی خود را به قرآن منتسب کرده‌اند و با خارج کردن ظاهر قرآن از عرصه‌ی تفکر و تدبر، نقدهای قرآنی را خُنثی …

اختصاصی شبکه اجتهاد: فقه هنر اگرچه مشتمل بر مسائلی همچون غنا، موسیقی و مجسمه‌سازی است که مورد پرداخت فقهی قرار گرفته‌اند؛ اما کلیت آن به‌عنوان یک باب فقهی، امری نوپدید است. از طرفی، تأثیر فزاینده آثار هنری در جوامع، امری غیرقابل‌انکار است. همین امر موجب می‌شود تا لزوم توجه به مبانی جامعه‌شناختی و اجتماعی فتاوا و گزاره‌های فقه هنر، موردتوجه دوچندان قرار گیرد. حجت‌الاسلام محمدکاظم حقانی فضل، پژوهشگر و معاون آموزشی مرکز تخصصی فرهنگ و هنر اسلامی، در این یادداشت اختصاصی، تلاش دارد تا به این مبانی بپردازد. ۱- فقه یا دانش استنباط احکام از منابع اولیه آن، دانشی است …

شبکه اجتهاد: اخیراً در مجتمع قضایی ارشاد تهران، احکامی در خصوص بانوان بی‌حجاب، صادر شده که بسیار سخت‌گیرانه و به دور از ظرافت قضائی و جنبه‌های تادیبی است. با توجه به این که چندین سال در دستگاه قضائی در خدمت مردم و بیش از نیم‌قرن در حوزه علمیه قم با فقه و معارف اسلامی، سروکار داشته و اخیراً هم کتاب پنجم قانون مجازات اسلامی را که مربوط به «تعزیرات» است مطالعه کرده‌ام، معتقدم احکام صادره اخیر، سخت‌گیرانه و هیچ تناسبی با روح شرع و قانون و معیارهای دینی و انسانی ندارد. الزام یک فرد که مرتکب گناه شده به مرده …

شبکه اجتهاد: برخی روشنفکران عرب تمدن اسلامی را «تمدن فقه» توصیف کرده‌اند. این سخن از جنبه‌های مختلف سخن درستی است. از فقه در این تعبیر طبیعی است که تعبد شخصی به فروع فقهی مراد نیست. بلکه جنبه تمدنی فقه در اسلام است که مقصود است. روشنفکری دینی در ایران چند دهه‌‌ای است که در برابر توجه به جنبه‌های معنوی دین اهمیت فقه را کم جلوه‌‌ می‌دهد. البته آنچه از گفتمان روشنفکری دینی در ایران بر‌‌ می‌آید این است که منظورشان از فقه، فقه بمثابه دانش است. به نظرم این باور ناشی از دو فهم نادرست است: یکی از خود اسلام …

شبکه اجتهاد: در ادوار فقه، بحث‌های فقهی به عنوان مطلق علم در فهم دین با پرسش های صحابه به ویژه  امیرالمؤمنین علیه‌السلام از رسول خدا صلوات الله علیه و آله شکل گرفت و پس از آن مفهوم اجتهاد‌‌. با تدریس فقهی گسترده امام صادق علیه‌السلام، این مباحث تدوین و تنظیم دانشی و مکتب گرفت و افتا به عنوان یک شأن فقهی مطرح شد‌، به گونه‌ای که بعض اصحاب مکلف به افتا در میان شیعیان می‌شدند. با شکل‌گیری افتا و طبقه فقیهان، تقلید شرعی معنا می‌یابد، به این که دیگر کسی مستقیم به فهم دین نپردازد مگر این که دانش فقهی …

شبکه اجتهاد: از جمله ایرادات و نقدهایی که مخالفان تصویب لایحه و پیگیری مجدد قانون حجاب در کشور مطرح می‌کنند این است که اصرار جمهوری اسلامی بر مقابله با کشف حجاب دیگر معنای دینی ندارد و صرفا با اغراض تقابل سیاسی با مخالفان دارد صورت می‌گیرد. زیرا فرقی میان کشف حجاب و بدن نمایی با عدم رعایت حجاب شرعی (وجه و کفین) وجود ندارد و نظام اگر واقعا دغدغه اجرای حدود الهی را دارد باید با عدم رعایت حجاب شرعی مقابله کند و همان ماده ۶۳۸ قانون مجازات اسلامی را پیاده نماید. این دوستان بعضا حزب‌اللهی متوجه نیستند که با …

اختصاصی شبکه اجتهاد: دیدار طلاب و روحانیون با رهبر فرزانه انقلاب در سالروز قیام گوهرشاد و تأکید فراوان ایشان بر مسئله تبلیغ که از رسالت‌های اختصاصی حوزه‌های علمیه به شمار‌ می‌رود بار دیگر بر ضرورت نقش آفرینی مؤثر و فراگیر طلاب در عرصه فرهنگی کشور تأکید نمود. ابراز نگرانی حضرت آیت‌الله خامنه‌ای نسبت به عدم تناسب کم و کیف تبلیع با حجم وسیع نیازها و پیشنهاد ایجاد یک مرکز و حرکت عظیم تبلیغی در حوزه‌ها نشان‌ می‌دهد شرایط فرهنگی کشور چگونه و تا چه اندازه نیازمند امر تبلیغ دین و تقویت باورها و تبیین و استدلال در جهت رفع شبهات …

اختصاصی شبکه اجتهاد: حقوق شهروندی اصطلاحی قدیمی است که سالیان درازی از عمر آن می‌گذرد. بر عکس آن اما شهرنشینی، محصول دوران مدرنیته و گسترش شهرنشینی است. در کلمات فقها و حقوق‌دانان اما به‌کرات میان این دو اصطلاح خلط شده و به‌جای یکدیگر به کار می‌روند. حجت‌الاسلام دکتر علی شریفی، استاد جامعه‌المصطفی، در این یادداشت، در پی واکاوی تفاوت‌های دقیق میان این دو اصطلاح حقوقی است. حقوق شهروندی را به مجموعه حقوقی تعریف کرده‌اند که به‌موجب عضویت یک شخص در یک اجتماع سیاسی، برای او به وجود می‌آید. مبنای این حقوق می‌تواند طبیعت، خدا یا قرارداد اجتماعی باشد؛ اما محور …