یادداشت فقهی و اصولی

شبکه اجتهاد: فقه، در عین صلابت و قوام درونی، همواره در مواجهه با تحولات اجتماعی، نیازمند بسط مفهومی و روش‌شناختی بوده است. نگاه به فقه به‌عنوان دستگاهی بسته و ایستا، نه‌تنها در تعارض با واقعیت پویای آن است، بلکه مانعی در مسیر انطباق اصول فقهی با شرایط متغیر اجتماعی به شمار می‌رود. آنچه امام خمینی (ره) در مکتب فقهی خود …

شبکه اجتهاد: فقه‌های مضاف در تنگنای بی‌ساختاری گرفتار آمده‌اند؛ نه منطقی استوار برای گسترش دارند و نه معیاری روشن برای افزوده شدن. هرچه بر آن نام «فقه» افزوده می‌شود، در جایگاه خویش ناپیداست؛ نه معلوم است کجا باید نشیند و نه دانسته است چه نسبتی با دیگر اقسام دارد. و در مواردی، بر دامان «فقه»، عنوانی نو افزوده می‌شود؛ که …

اختصاصی شبکه اجتهاد: در سال‌های اخیر، هم‌زمان با آغاز ماه ربیع‌الاول، در برخی محافل مذهبی سخن از برپایی موسمی با عنوان «دهه محسنیه» به میان می‌آید. مروّجان این عنوان، بر ضرورت برگزاری مجالس ذکر مصیبت حضرت زهرا سلام‌الله‌علیها پس از رحلت رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله، به‌ویژه یادآوری شهادت فرزندشان حضرت محسن بن علی علیه‌السلام ــ که در جریان هجوم طرفداران سقیفه …

اختصاصی شبکه اجتهاد: در عصر حاضر که دگرگونی‌های پرشتاب فرهنگی و رسانه‌ای، چالش‌های بی‌سابقه‌ای را پیش روی نظام‌های دینی قرار داده است، ضرورت بازخوانی و بازسازی اجتهاد فقهی برای پاسخگویی به مسئله موسیقی بیش از هر زمان دیگری احساس می‌شود. سخنان حجت‌الاسلام والمسلمین استاد ابوالقاسم علیدوست، از فقیهان معاصر، در خصوص فقه فرهنگ و رسانه، در زمره جسورانه‌ترین و پیشروترین …

اختصاصی شبکه اجتهاد: یکی از سرفصل‌های مهم در اصول فقه، احکام امضائیست که کیفیت رفتار شارع در نسبت با رفتار انسان‌ها و مکلفین را تبیین می‌نماید. سامانه‌ی رفتار شارع، ابعاد گوناگونی دارد که در سرفصل احکام امضائی نیز بروز و ظهور یافته است. در این یادداشت، نگاهی گذرا به شبکه‌ی معنایی احکام امضائی افکنده شده است تا شفافیت و انسجام …

شبکه اجتهاد: برخی از ظرفیت‌ها هنوز بر کرانه‌ی امکان مانده‌اند؛ نه به تمامی استیفا شده‌اند و نه به کمال استحصال. باید دانست که ما با متون نخستین اسلام و منابع تشریع، پیوندی زمانی و فاصله‌ای تاریخی داریم؛ فاصله‌ای که راه را بر دریافت مستقیم و بی‌واسطه می‌بندد. چاره چیست؟ باید در کنار نصوص به سلوکیات جامعه‌ی آن روزگاران بنگریم؛ چراکه …

اختصاصی شبکه اجتهاد: فقه نظام، به‌عنوان حوزه‌ای نوظهور در مطالعات فقهی معاصر، در پی تبیین و تحلیل رابطه میان احکام شرعی، تکالیف فردی و مسائل اجتماعی و حکومتی شکل گرفته است. این شاخه از فقه، برخلاف فقه فردی که تمرکز آن بر تکالیف مکلفان به‌طور مستقل و منفرد است، به بررسی افعال و مسؤولیت‌های مکلّفان در بُعد اجتماعی و نقش …

اختصاصی شبکه اجتهاد: سیره متشرعه به عنوان یکی از منابع استنباط احکام شرعی، در منظومه فقه امامیه از آن یاد می‌شود. این یادداشت با نگاهی تحلیلی به بررسی این موضوع می‌پردازد و آن را در دو قسم کلی «سیره در فقدان نص» و «سیره در حضور نص» مورد واکاوی قرار می‌دهد: قسم اول: سیره در فقدان نص در مواردی که …

شبکه اجتهاد: قرن‌ها فقه ما، برپایه نصوص و اصول، در میدان فتوا حرکت کرده است. مجتهد می‌پرسد: این فعل مکلف، در برابر این نص، چه حکمی دارد؟ این روش، اگرچه در سامان‌یابی عبادات و معاملات موفق بوده، اما در مواجهه با واقعیت اجتماعی، ناتوان از تولید نظم، هویت، و نسبت‌های تمدنی شده است. اما در الگوی اجتهادی استاد احمد مبلغی، …

شبکه اجتهاد: در هر عرصه‌ای که قرار است از سرچشمه شریعت، معنا، یا حکم، یا راهی به‌دست آید، نخست باید چراغ روش‌شناسی برافروخت؛ که بی‌آن، گام‌ها در تاریکی می‌رود و مقصد به خطا می‌افتد. شریعت، نه گنجی است که بی‌کلید به دست آید و نه راهی است که بی‌نشانه پیموده شود. از جمله گنجینه‌هایی که در بطن نصوص و روح …

اختصاصی شبکه اجتهاد: توجه محقق بروجردی به فقه عامه برای استنباط از روایات، که بر اساس رویکردی تاریخی‌گرایانه و با تکیه بر قرائن تاریخی مرتبط با زمان و مکان صدور روایات صورت می‌گیرد، مورد نقد آیت‌الله شیخ مرتضی حائری قرار گرفته است. وی در کتاب صلاه الجمعه، بدون اشاره صریح به نام محقق بروجردی، به نقد این روش اجتهادی پرداخته …

اختصاصی شبکه اجتهاد: با صدور پیام راهبردی «حوزه‌ی پیشرو و سرآمد»، درباره‌ی ضرورت تحول بنیادین در حوزه‌های علمیه و حرکت به‌سوی مرجعیت علمی، تمدنی و جهانی، بار دیگر لزوم بازاندیشی در روش‌ها و ساختارهای اجتهادی در کانون توجه نخبگان حوزوی قرار گرفت. هرچند به‌دلیل تحولات منطقه‌ای و جنگ تحمیلی دوازده‌روزه، این موضوع برای مدتی کم‌رنگ شد، اما همچنان در محافل …

شبکه اجتهاد: در سپهر دانش اصول، محقق عراقی را از افلاک سه‌گانه این علم به شمار می‌آورند. بسیاری از پژوهندگان بر این باورند که وی صاحب مکتبی اصولی است با روش‌ورزیِ ویژه که شناسایی آن، از ضروریات دستِ نخست این دانشِ بنیادین به شمار می‌رود. سخن آنجاست که متأسفانه، مکتب‌شناسیِ اصولی به معنای حقیقیِ کلمه، و طبعاً بازشناسیِ مکتبِ آن …

اختصاصی شبکه اجتهاد: از جمله موانع جدی مقابل تمسک به اطلاق آیات الاحکام عبادی قرآن، احراز مقدمه اول از مقدمات حکمت پیرامون آن، یعنی در مقام بیان تمام المراد بودن است. اصولیون از این مانع هنگامی که بخواهند ثمره مبحث صحیح و اعم را درباره اطلاق‌گیری از آیات الاحکام عبادی رد کنند، بحث می‌کنند. توضیح آنکه یکی از ثمرات قابل …

شبکه اجتهاد: فقه اهل‌سنّت از دیرباز دو چهره متفاوت و ناهمگون از خود به یادگار گذاشته است. از یک‌سو قیاس، استحسان و استصلاح را مبنا و دست‌مایه خویش گرفته و بر آن اساس، عرصه‌ای فراخ فرا روی اجتهاد گشوده و حتّی آن را گاه تا مرز نصوص دینی اعتبار بخشیده است؛ و از سوی دیگر، با محدود کردن حقّ اجتهاد …

شبکه اجتهاد: تعامل میان‌دانشی، ضرورت تمدن‌سازی فقهی است، نه اینکه صرفا امری تزئینی یا ابزاری پنداشته شود. تمدن، حاصل تراکم سه عنصر است: عقلانیت، نهاد، و ساختار تصمیم‌سازی. فقهی که سطح تمدن‌شازی ایفاگر نقش است، ناگزیر باید بتواند از مرزهای خود عبور کند و با دیگر نظام‌های دانایی، به‌ویژه علوم اجتماعی، مواجه شود و خود را در معرض تبادل معرفتی …

اختصاصی شبکه اجتهاد: در منظومه فکری اسلام، انسان برخوردار از کرامت ذاتی و صاحب حقوق اولیه‌ای چون امنیت، رفاه، امکان پیشرفت علمی و بهره‌مندی از مواهب الهی معرفی می‌شود. آیات و روایات نیز ناظر به این حق طبیعی و فراگیر انسان است که انسان می‌تواند از منابع و فرصت‌های هستی بهره‌مند گردد. در این چارچوب، هیچ دولتی، قدرتی یا نظم …

شبکه اجتهاد: در مباحث مربوط به فقه و حکمرانی، معمولاً با نوعی ابهام و چندگانگی مواجه می‌شویم. برای رفع این ابهام، ناگزیر باید به فلسفه‌ای که در پس مفاهیم بنیادین فقه و حکمرانی نهفته است، بازگردیم تا بتوانیم چارچوبی منقّح و قابل اتکا برای گفتگو درباره این دو مفهوم فراهم کنیم. از فقه فردی تا فقه جامع: بازتعریف یک علم …

شبکه اجتهاد: اخیرا برخی فقه پژوهان، در یکی از شب‌های محرم بحثی را ذیل این سوال مهم عرضه کرد که «موضوع شهادت و به تبع احکام فقهی آن چیست؟» از نظر وی، حُسن فاعلی: یعنی نیت خالص، انگیزه الهی، قصد قربت؛ وگرنه حتی کشته‌شدن در رکاب پیامبر (ص)، اگر با هدف غنیمت باشد، شهادت نیست. و مراد وی از حسن …

اختصاصی شبکه اجتهاد: در منظومه فکری اسلام، نحوه مواجهه با تهدیدات دشمنان به‌ویژه در شرایط خطر قریب‌الوقوع، همواره پرسشی بنیادین بوده است. یکی از کلیدی‌ترین مفاهیم در این زمینه، «دفاع پیشدستانه» است که در این نوشتار با استناد به منابع فقه امامیه و آرای فقهای شیعه، مشروعیت و ضرورت آن در برابر رژیم صهیونیستی تبیین می‌شود. تفکیک دوگانه جهاد در …

شبکه اجتهاد: تهدید، توهین و هتک مرجعیت دینی و جایگاه ولایت فقیه، تهدید و ‌توهین به اصل اسلام است. دفاع مقدس نظام شکوهمند اسلامی ایران در برابر جنگ تحمیلی اسرائیل، پرده از چهره خبیث استکبار برداشت و طبل رسوایی آن‌ها را در بازنمایی ادعاهای حقوق بشری، آزادی بیان و کرامت انسان به صدا درآورد. تهدید و توهین به شخصیت محوری …

اختصاصی شبکه اجتهاد: در پی تهدیدات آشکار مقامات آمریکایی و صهیونیستی علیه رهبر معظم انقلاب اسلامی، دو تن از مراجع عالی‌قدر شیعه با صدور فتاوایی قاطع، تهدیدکنندگان را «در حکم محارب» دانستند و حمایت از رهبری را واجب شرعی اعلام کردند. این فتواها با استقبال بدنه حوزه‌های علمیه روبه‌رو شده و بار دیگر جایگاه مرجعیت را به‌عنوان سنگر اول دفاع …

اختصاصی شبکه اجتهاد: سال‌هایی است که مؤسسات و دانشگاه‌هایی با دغدغه‌ حل مسائل خانواده، رشته‌هایی تأسیس کرده و به تربیت دانش‌پژوه در آن رشته‌ها پرداخته‌اند. اما با وجود تلاش‌های انجام‌شده، بسیاری از مسائل و مشکلات خانواده در کشور همچنان باقی مانده است. از برگزاری رشته‌ «فقه خانواده» در حوزه‌های علمیه و المصطفی‌العالمیه، تا مؤسسات آموزشی و پژوهشی حوزه از یک …

شبکه اجتهاد: نظام احکام شرعی، با نفوذی فراگیر در همه ساحات افعال مکلف، اقتضا دارد تا در نسبت با مسائل مستحدثه اجتماعی و تمدنی نیز بسط یابد. در میان این مسائل، جنگ روانی – که در ادبیات معاصر با عناوینی چون عملیات رسانه‌ای، مهندسی ادراک، یا مدیریت روایت مطرح می‌شود – از حیث اثرگذاری فزاینده‌اش در ساختار تصمیم‌گیری فردی و …

شبکه اجتهاد: از ژرف‌ترین و بنیادین‌ترین مباحث در ساحتِ فلسفه فقه، گفت‌وگو درباره‌ی «هماهنگی» و «سازگاری» در تار و پودِ احکام فقهی است؛ بدین معنا که فقه نباید صرفاً مجموعه‌ای از احکام پراکنده باشد، بلکه باید بافتی منسجم و هماهنگ پدید آورد، تا پژواکی روشن از حکمت شریعت بر جای نهد. در این باب، دو رویکرد پدید آمده است: رویکرد …

اختصاصی شبکه اجتهاد: در عصر بحران‌های روانی، «فقه روان‌شناسی» پلی است میان علم و دین برای پاسخ‌گویی به مسائل نوپدید بشر. این رشته نوپا می‌کوشد با تلفیق نگاه شرعی و روان‌شناختی، راه‌حل‌هایی متقن و کاربردی ارائه دهد. در سال‌های اخیر، با شتاب گرفتن تحولات علمی و دگرگونی‌های اجتماعی، عرصه نوینی از مسائل و پرسش‌های نوپدید در برابر دانش فقه گشوده …

اختصاصی شبکه اجتهاد: با حمله اسرائیل به ایران و ایجاد بحران‌های امنیتی، نظامی و حتی اقتصادی، این پرسش مطرح است که نظام فقهی برآمده از آیات و روایات برای مقابله با بحران‌ها چیست؟ در نظام مدیریت بحران‌ها، ما دو مرحله در بخورد با بحران داریم. پیش از بحران و بعد از بحران. پیش از بحران، اصل عدم ایجاد بحران است. …

شبکه اجتهاد: روزهای جنگ فرصت مناسبی است برای کسانی که در کمین جامعه اسلامی نشسته‌اند و اتحاد و انسجام آن را نشانه رفته‌اند. در این ایام پرآشوب، مهمترین و حساس‌ترین موضوع، آرامش روانی جامعه است که بتواند بار سنگین جنگ با کفار و مشرکین را بردارد. مفهوم شناسی ارجاف سلب آرامش روانی از جامعه، با ابزارها و اسباب مختلفی انجام …

شبکه اجتهاد: در فقه مضاف، مسئله هم‌افزایی فقه با ساحات نوپدید اجتماعی، همچون رسانه، مستلزم کشف اصولی است که ظرفیت امتداد در ساختارهای نهادی را داشته باشد. یکی از این اصول، قاعده «حرمت تضعیف جبهه حق» است که می‌تواند به‌عنوان مبنایی جهت ضابطه‌گذاری در فقه رسانه مورد مطالعه قرار گیرد. این یادداشت می‌کوشد با رویکردی اجتهادی، این اصل را در …

شبکه اجتهاد: آیا اکنون باید برخورد تمام‌عیار با اسرائیل کرد یا برخورد موردی؟ سخن بر سر «جنگ» است یا بر سر «انتقام موردی از یک اقدام»؟ اگر سخن بر سر جنگ است، این جنگ، «جنگ وجودی و مرگ و زندگی» است یا «جنگ موردی و آتش‌بس‌پذیر»؟ نظر دهندگان در مسأله چهار دسته از افراد در اینجا ممکن است نظر بدهند: …