شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
«اجتهاد روایت محور و فقاهت مدار» روشی است نو و بدیع که استاد علی نصیری طی ده سال تدریس خارج فقه خود در حوزه علمیه قم بر اساس آن تمشی کرده است. در این نوع از اجتهاد، تأکید و اهتمام آغازین و اساس فقیه بر برشمردن همه روایات هر باب و بررسی همه جانبه سندی و متنی آنها است و در مرحله دوم بازخوانی آراء و دیدگاه‌های فقیهان مورد توجه قرار می‌گیرد.
به گزارش خبرنگار اجتهاد، کتاب «اجتهاد روایت محور و فقاهت مدار» جدیدترین اثر حجت‌‌الاسلام والمسلمین علی نصیری، استاد خارج فقه و اصول حوزه علمیه قم که حاصل دو سال پژوهش مستمر است، در ۲۵۷ صفحه با قطع وزیری، از سوی مؤسسه معارف وحی و خرد به زیور طبع آراسته شد.
نگارنده با توجه به کاستی‌های روش‌های سه‌گانه اجتهاد، به‌رغم همه احترام به این روش‌ها و اذعان به‌ضرورت پاسداشت همه خدمات علمی مدافعان آنها، خود به روشی دیگر؛ به عنوان «اجتهاد روایت محور و فقاهت مدار» اعتقاد دارد که بر اساس آن در مرحله نخست، متن روایات بر اساس کتبی همچون وسائل الشیعه مورد توجه قرار می‌گیرد و در کنار تخریج، بررسی سندی و متنی و استخراج مدالیل روایات، در مرحله دوم؛ آراء فقهی مورد بررسی و مداقه قرار گرفته و در نهایت استنتاج فقهی ارایه می‌گردد.
بر اساس این روش، نخست تخریج هر روایت ارایه می‌گردد؛ یعنی همه مصادر اولیه آن روایت در کتب اربعه و تفاوت نسخه‌ها و طرق سند مورد بررسی قرار می‌گیرد، سپس سند روایت با توجه به برآیند دیدگاه رجالیان مورد واکاوی قرار می‌گیرد. در مرحله سوم مدالیل و مفاهیم هر روایت با تقطیع فقرات آن بررسی شده و در مرحله چهارم تحلیل نهایی از هر روایت ارایه می‌گردد. آن گاه در پایان روایات هر باب، نتایجی که از بررسی آحاد آن به دست آمده، مورد مداقه قرار می‌گیرد و در آخرین مرحله آراء اهم فقیهان به‌ویژه با نگاه تطبیقی با مدالیل روایات بررسی می‌شود.
استاد نصیری پس از مدتی درنگ و تأمل در روش‌های فقهی رایج، تدریس دروس خارج فقه در حوزه علمیه قم خود را بر مبنای همین روش پی‌گرفته و از سال ۱۳۹۰ تاکنون؛ یعنی طی ده سال گذشته، کتاب شریف وسائل الشیعه را بر اساس این روش و با عطف توجه به دو بخش عبادات و معاملات، مبنای کار خود قرار داده و معتقد است که کاربست روش «اجتهاد روایت محور و فقاهت مدار» حداقل از سه جهت اهمیت و بلکه ضرورت دارد: ۱. تأکید اهل‌بیت (ع) بر نقش روایات در فرآیند اجتهاد؛ ۲. نقش «اجتهاد روایت محور و فقاهت مدار» در فهم صائب دین؛ ۳. بسترسازی روش «اجتهاد روایت محور و فقاهت مدار» برای فقه اکبر.
به این معنا که واکاوی شماری از روایات نشان می‌دهد که اهل‌بیت (ع) بیش از هر روش دیگر، بر توجه کامل و جامع به روایات در فرآیند اجتهاد تأکید دارند؛ زیرا آنان از عالمانی که از عهده «روایت» و «درایت» برمی‌آیند، به عنوان مراجع علمی مردم یاد کرده‌‌‌‌اند و این امر در روش اجتهادی «روایت محور و فقاهت مدار» کاملاً مشهود است.
از سویی دیگر، «اجتهاد روایت محور و فقاهت مدار» از دو جهت می‌تواند در فهم صائب دین تأثیر گذارد: ۱. ممانعت از جهت‌گیری نادرست ذهنی؛ ۲. تأثیرگذاری در جهت‌گیری صائب ذهنی؛ زیرا فقیهی که پیش از مطالعه آراء و انظار فقهی، خود به‌طور مستقیم به سراغ آیات و روایات می‌رود، به فهم صائب‌تر و استوارتری از آموزه‌های دین دست می‌یابد؛ چنان که بازخوانی همه روایات یک باب و ارایه برآیند و نتایج مدلولی در ذیل هر روایت، به فقیه کمک می‌کند تا برآیند مدالیل هر یک از روایات را در مقایسه با یکدیگر مورد توجه قرار دهد و از نتایج آنها در ترسیم برآیند نهایی روایات و در دسته‌بندی آنها یاری جوید.
به‌رغم آن که شواهد متعددی در آیات و روایات وجود دارد که نشان می‌دهد مراد از فقه مورد نظر در متون دینی، «فقه اکبر» است؛ یعنی فقهی است که سه دسته از گزاره‌های اعتقادی، اخلاقی و فقهیِ مبتنی بر آیات و روایات را دربر می‌گیرد، سوگمندانه حوزه شیعه به‌ویژه از دو سده اخیر از یک سو به فقه اصغر محدود شده و از سویی دیگر در حد زیاد؛ از بازخوانی مستقیم و واکاوی متون وحیانی شامل قرآن و روایات؛ یعنی همان دو میراث گرانسنگ پیامبر اکرم (ص) بازمانده است؛ چنان که سال‌ها به حاشیه رانده شدن تفسیر و حدیث در حوزه مشهود است.
ازاین‌جهت لازم است تا در همان محدوده فقه اصغر، روشی در مطالعات فقهی مورد توجه قرار گیرد که به‌جای عطف توجه بیشتر به آراء و انظار فقهی، متن روایات اهل‌بیت (ع) مدار درس و بحث قرار گیرد و از این طریق بخشی از اهتمام ضعیف حوزه‌ها به میراث روایی نورانی اهل‌بیت (ع) تدارک شود. افزون بر این، روش اجتهاد «روایت محور و فقاهت مدار» آثار و نتایج مؤثری را در پی می‌آورد که آگاهی از شرایط عصر صدور روایات، شناخت مذاهب فقهی مخالف، امکان استخراج مسائل مستحدثه و شناخت جایگاه و سیره اخلاقی اهل‌بیت (ع) از جمله آنها به شمار می‌روند.
نتایج و جمع بندی مباحث کتاب «اجتهاد روایت محور و فقاهت مدار»
بازخوانی تاریخ فقه شیعه، نشان می‌دهد که از آغاز تا کنون؛ چهار روش در زمینه واکاوی مباحث فقهی مورد توجه فقیهان قرار گرفته است که عبارتند از: ۱. اجتهاد روایتمحور؛ ۲. اجتهاد فقاهتمدار و روایتمحور؛ ۳. اجتهاد فقاهتمحور و روایتمدار؛ ۴. اجتهاد روایتمحور و فقاهتمدار.
۱- اجتهاد روایت محور؛ از ثقه‌الاسلام کلینی، شیخ صدوق، فیض کاشانی و شیخ حر عاملی می‌توان به عنوان نمایندگان این روش نام برد. در این نوع از اجتهاد، تاکید و اهتمام اصلی و اساسی فقیه، ذکر روایات و پرهیز از اظهار نظر پیرامون مدالیل آنها و واگذاری استخراج گزاره‌های فقهی به مخاطبان جز در موارد خاص است.
۲- اجتهاد فقاهتمدار و روایتمحور؛ از شیخ طوسی در کتاب تهذیب الاحکام و علامه شوشتری در کتاب النجعه می‌توان به عنوان مدافع این روش نام برد. در این نوع از اجتهاد، تکیه اصلی و اساسی فقیه یادکرد و توجه به متون روایات است؛ با این تفاوت که نخست دیدگاه فقهی را ذکر کرده و پس از آن از روایات به عنوان شواهد آن دیدگاه بهره می‌گیرد. یادکرد همه روایات هر باب از ویژگی‌های این روش است.
۳- اجتهاد فقاهتمحور و روایتمدار؛ عموم فقیهان شیعه از سده دهم تا کنون بر این روش پایبند بوده و هستند. در این نوع از اجتهاد، تاکید و اهتمام اصلی و اساسی فقیه، برشمردن دیدگاه فقیهان و بررسی همه جانبه آن دیدگاه و در نهایت تلاش برای دفاع یا ردّ آن یا ارایه نظریه جدید است و در مرحله دوم روایات به صورت محدود مورد توجه قرار می‌گیرد.
۴- اجتهاد روایتمحور و فقاهتمدار؛ از آن جا که نگارنده سه روش اجتهادی پیشگفته را دارای کاستی‌هایی می‌داند، خود روش اجتهاد «روایتمحور و فقاهتمدار» را برگزیده و آن صائب‌تر می‌داند. در این از نوع از اجتهاد، تاکید و اهتمام آغازین و اساسی فقیه برشمردن همه روایات هر باب و بررسی همه جوانب سندی و متنی آنها است و در مرحله دوم بازخوانی آراء و دیدگاه‌های فقیهان مورد توجه قرار می‌گیرد.
در این کتاب با بررسی تطبیقی «وقت مغرب شرعی» از منظر روایات اهل بیت(ع) و از دیدگاه فقیهان شیعه و ویژگی‌هایی که برای روش اجتهادی «فقاهتمحور و روایتمدار» ذکر شده، تفاوت این روش اجتهادی با روش مورد نظر نویسنده؛ یعنی روش اجتهادی «روایتمحور و روایتمدار»، آشکار می‌گردد.
بر این اساس، از منظر نگارنده در تکمیل مطالعات و تحقیقات گرانسنگ فقهی گذشتگان، لازم است سه گام برداشته شود:
یک؛ به جای مبنا قرار دادن متون فقهی مختصر؛ همچون شرایع الاسلام، عروه الوثقی یا وسیله النجاه، کتب روایی فقهی شیعه؛ همچون وافی یا وسائل الشیعه مبنای بررسی قرار گیرد.
دو؛ به جای صرف فرصت و مجال زیاد در بررسی آرای فقهی فقیهان شیعه که البته در جای خود مفید و راهگشا است، بیشترین تامل و ژرف اندیشی فقیه به بررسی متون روایات اختصاص یابد. به عبارت روشن‌تر؛ آراء فقهی پس از بررسی روایات مورد توجه قرار گیرد.
سه؛ به جای ذکر برخی از روایات یا گوشه‌ای از فقرات آنها که عموماً بدون واکاوی مدالیل آنها همراه است، همه روایات یک باب فقهی مورد بررسی و مداقه قرار گیرد.
پیداست آن چه که در تحلیل روش اجتهاد «فقاهتمحور و روایتمدار» و ویژگی‌های آن آورده شده، به هیچ وجه به معنای تنقیص یا تضعیف تلاش طاقت فرسای فقیهان نورانی شیعه و یا به معنای بی‌اعتنایی آنان به میراث روایی اهل بیت(ع) نیست، بلکه بدان معناست که در روزگار ما در تکمیل کار بزرگان فقه و فقاهت گذشته و به منظور احیای معارف روایی اهل بیت(ع)، لازم است تا رویکرد جدید و جامعی نسبت به روایات فقهی رخ نماید و اسرار ناگشوده روایات به صورت گسترده و روشن اصطیاد و کشف شده و به جهانیان عرضه گردد.
باری، چه کسی می‌تواند انکار کند که فقیهان تابناک شیعه همان کسانی هستند که عموماً در شرایط بسیار سخت و دشوار و گاه همراه با تهدید و نا امنی، همه عمر خود را وقف خدمت به شرع و شریعت حقه کردند و گاه مثل صاحب جواهر و شیخ انصاری لحظه‌ای آرام نداشتند و در سایه تلاش، تکاپو و همت بلند آنان است که امروز میراث گرانسنگ و دراز دامن فقهی در اختیار ما قرار گرفته است.
علاقه‌مندان می‌توانند، آثار: پیراستگی قرآن از تحریف، درسنامه‌ی علم حدیث، روش‌شناسی نقد احادیث، روش‌شناسی تفسیر قرآن، آشنایی با علوم حدیث، دموکراسی دینی و دیگر تألیفات استاد علی نصیری را از طریق سایت طاقچه مطالعه و تهیه نمایید.
درباره‌ی علی نصیری: وی در سال ۱۳۶۱ با ورود به مدرسه علمیه امام صادق (ع) رشت، تحصیلات حوزوی خود را آغاز کرد و دروس مقدماتی، سطوح عالیه، دروس خارج فقه و اصول در دو حوزه علمیه نورانی مشهد و قم گذرانده است. او در این سال‌ها از محضر اساتید و آیات معظم؛ سجادی، ورامینی، زاهد، امینیان، دهشت، صالحی، گرایلی، فیاض صابری، واعظ زاده، شانه‌چی، شبیر نجفی، کجوری، علمی نجفی، حجت‌هاشمی خراسانی، فقیه سبزواری، میرزا جواد آقا تهرانی، طباطبایی، علم الهدی، فلسفی، مرتضوی، رضازاده، معرفت، سبحانی، میرزا جواد تبریزی، فاضل لنکرانی، مکارم شیرازی و جوادی آملی بهره‌مند شد.
وی از سال ۱۳۶۳ تا کنون در کنار تبلیغ، تحقیق، مدیریت آموزش و پژوهش، دروس مختلف: ادبیات، لمعتین، رسائل، مکاسب، کفایتین، خارج فقه، خارج اصول، تفسیر، علوم قرآنی، علوم و معارف حدیثی، معارف کلامی و اخلاقی را در مقاطع کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکترا در حوزه و دانشگاه تدریس کرده است.
نصیری همزمان با دروس حوزه، تحصیلات دانشگاهی خود را از سال ۱۳۷۲ آغاز کرد و پس از دریافت لیسانس از دانشگاه فردوسی و دانشگاه رضوی مشهد، در سال ۱۳۷۸ از رساله کارشناسی ارشد خود با عنوان «جایگاه هنر و زیباشناسی از منظر قرآن و روایات» در دانشگاه تهران و در سال ۱۳۸۲ از رساله دکترای خود با عنوان «بررسی مکتب تفسیری صدرالمتالهین» در همین دانشگاه دفاع کرد. او در دو مقطع کارشناسی ارشد و دکترا به عنوان دانشجوی نمونه کشور مورد تشویق قرار گرفت و در سال ۱۳۹۸ موفق به دریافت درجه استادی از وزارت علوم شد.
از علی نصیری تاکنون بیش از ۴۰ عنوان کتاب و ۲۰۰ مقاله علمی منتشر شده و بعضا به عنوان متون درسی مقاطع کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکترا در حوزه و دانشگاه مورد استفاده قرار میگیرند.
وی تا کنون در ۵۰ همایش ملی و بین المللی با ارایه مقالات علمی شرکت داشته است و در بیش از ۱۰۰ کارگاه و نشست متعدد علمی و آموزشی ویژه اساتید حوزه و دانشگاه، مباحث مختلف در حوزه دین، کلام و قرآن‌شناخت را ارایه کرده و هدایت و مشاوره بیش از ۱۰۰ پایان نامه در مقطع کارشناسی ارشد و دکترا و داوری ده‌ها پایان نامه، کتاب و مقاله را برعهده داشته است. او به زبان عربی تسلط کامل و با زبان انگلیسی آشنایی وافی دارد و تاکنون به عنوان مبلغ و سخنران به کشورهای عربستان، عراق، ارمنستان، هندوستان، کنیا، ایتالیا و آلمان مسافرت داشته است.
نصیری در حال حاضر افزون بر تدریس مباحثی در زمینه علوم و معارف قرآن و حدیث، معارف کلامی و اخلاقی، سردبیری دو فصلنامه و عضویت در هیات تحریریه فصلنامه‌های مختلف، مدیریت «موسسه معارف وحی و خرد» و انتشارات «وحی و خرد» را بر عهده دارد و بیش از ده سال است که به تدریس خارج فقه و اصول در حوزه علمیه قم اشتغال دارد. درس خارج فقه وی بر اساس روش ابتکاری «اجتهاد روایت محور و فقاهت مدار» و بر مبنای کتاب شریف وسائل الشیعه است.
